Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

XXXVII FƏSĠL. AZƏRBAYCAN DÜNYA 
TƏSƏRRÜFATI SĠSTEMĠNDƏ 
 
§1. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi münasibətlərinin 

---

559 
formalaşmasının əsas istiqamətləri 
 
Ərazisinə və əhalisinin sayına görə Azərbaycan Respub- 
likası dünya təsərrüfatı sistemində nisbətən kiçik çəkiyə 
malikdir. Buna baxmayaraq bu təsərrüfat sistemində onun 
özünəməxsus yeri vardır. Coğrafi yerləşməsinə və nisbətən 
zəngin enerji daşıyıcılarına malik olduğu üçün ölkəmiz 
dünyanın iqtisadi həyatında müəyyən rol oynayır. Belə ki, 
Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizi üzərində yerləşdiyi 
üçün Azərbaycan bu coğrafi məkanların əlaqələndirilməsində 
mühüm rol oynayır. Böyük İpək Yolunun bu ərazidən keçməsi 
Azərbaycanın dünyanın müxtəlif ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrdə 
olması tarixinin çox qədim zamanlardan başlandığını xəbər 
verir. 
Təqribən iki əsrə yaxın dövr ərzində Azərbaycanın digər 
ölkələrlə əlaqələri çar Rusiyası və SSRİ adlanan məkan vasitə- 
silə həyata keçirilmişdir. XX əsrin sonlarında siyasi müstəqillik 
əldə etmiş Azərbaycan Respublikası dünya təsərrüfat sisteminə 
daxil olan
bir çox ölkələrlə iqtisadi əlaqələrini
müstəqil olaraq 
həyata keçirməyə başlamışdı. 
İqtisadi əlaqələr vasitəsilə Azərbaycanın dünya iqtisadiy- 
yatına inteqrasiyası onun iqtisadi imkanlarından, coğrafi 
mövqeyindən daha səmərəli iqtifadə etməklərlə milli iqtisadi 
inkişaf etdirməyə imkan verir. 
Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar Azərbaycan 
iqtisadiyyatında həyata keçirilən quruluş dəyişiklikləri onun 
dünya təsərrüfatına daxil olan iqtisadi əlaqələri də 
genişləndirməyə imkan verir. Azərbaycanın bu ölkələrlə 
iqtisadi əlaqələri uzun müddət əsasən əmtəə mübadiləsi 
formasında həyata keçirilmişdi. 
Siyasi müstəqillik əldə etmiş ölkəmizin digər ölkələrlə 
iqtisadi əlaqələrin yeni istiqamətlərinə kapital ixracı, iqtisadi 
inteqrasiyası və iş qüvvəsinin miqrasiyasını aid etmək olar. 

---

560 
Müstəqilliyin ilk dövrlərində Azərbaycan əsasən kapital idxal 
edən ölkə idi. 2003-2008-ci illərdə iqtisadiyyata investisiya 
quruluşları 38 milyarad dollar olmuşdur ki, bunun da 27 
milyard dolları xarici kapital idi. İdxal olunan kapital əsasən 
enerji daşıyıcılarının hasilatı sahəsinə tətbiq olunurdu. Bu 
sahədə əldə edilən nailiyyətlər iqtisadiyyatın digər sahələrinin 
dirçəlməsinə səbəb olurdu. 2000-ci illərin əvvəllərindən 
başlayaraq xarici kapital infrasturuktur, kənd təsərrüfatı və s. 
sahələrində də tətbiq olunmağa başlandı. Belə ki, 2003-2008-ci 
illərdə qeyri-neft sahələrinə kapital qoyuluşları 6,2 dəfə 
artmışdır. 2003-cü ildə bu sahələrə ümumi kapital 
qoyuluşlarının 26,8 %, 2008-ci ildə isə 69% yönəldil- mişdir. 
Həmin illərdən başlayaraq Azərbaycan kapital ixrac etməyə də 
başladı. 
Digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələrin istiqamətlərindən biri 
də iqtisadi inteqrasiyadır. Belə ki, Xəzər dənizinin Azərbaycan 
bölməsindən enerji daşıyıcılarının hasilatı və dünya bazarına 
çatdırılmasında xarici kapitalla yanaşı Azərbaycan kapitalı da 
iştirak edir. Məsələn, ―Azəri-Çıraq -Günəşli‖ yatağına tətbiq 
olunan kapitalın 34,13 % BP (operator) şirkətinə, 10% 
ARDNŞ-ə, 10,28% -ı Unosal, 10%-i İNPEX və başqa şirkət- 
lərə məxsuslar. Milli Kapital Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolunun 
çəkilməsi və digər layihələrdə iştirak edir. 
Azərbaycan Respublikasının dünya təsərrüfatına daxil 
olan ölkələrlə iqtisadi əlaqələrin istiqamətlərindən biri də iş 
qüvvəsinin miqrasiyasıdır. Bu proses həm respublikadan digər 
ölkələrlə işləməyə getmə, həm də ölkəmizə işləməyə gəlməyi 
əhatə edir. Belə ki, xarici kapital ölkəmizə gələrkən özü ilə 
müəyyən qədər iş qüvvəsidə gətirir. Budan başqa digər 
ölkələrdən də leqal və qeyri-leqal yollarla ölkəmizə gələrək 
iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində işləyənlər vardır. 

---

561 
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarının müəyyən 
hissəsi digər ölkələrdə (xüsusən Rusiya Federasiyaında) 
fəaliyyət göstərərək öz ailələrinin yaşayışını təmin edirlər. 
Siyasi müstəqillik əldə edildikdən sonra Azərbaycan 
Respublikasının xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri əhatə edən 
xarici iqtisadi siyasət əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə həyata 
keçirilir: 
a)
xarici ticarət siyasəti; 
b)
ödəniş balansı siyasəti; 
c)
xarici investisiya siyasəti; 
d)
xarici yardım siyasəti 
Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi siyasətin əsas 
istiqamətlərindən biri ödəniş balansı siyasətidir. Bu balans 
müəyyən dövr ərzində (il, 6 ay, 3 ay) ölkənin digər ölkə ilə 
apardığı iqtisadi əməliyyatların cəmini özündə əks etdirir. 
BVF-nun müəyyən etdiyi qaydaya əsasən bu balansda 
aşağıdakılar əks olunur: 
a)
Azərbaycanla xarici ölkələr arasında baş verən əmtəə, 
xidmət və gəlirlər üzrə bütün əməliyyatlar; 
b)
Azərbaycanın digər ölkələ və beynəlxalq təşkilatlar 
qarşısındakı öhdəlikləri və s. 
O Ödəniş balansının tənzim olunmasıda BVF-nun 
müəyyən etdiyi qaydalar əsasında həyata keçirilir. 
Xarici iqtisadi əlaqələrin istiqamətlərindən biri də xarici 
investisiya siyasətidir. Bu siyasətin əsasları 1992-ci ildə qəbul 
edilmiş ―Xarici investisiyanın qorunması‖ haqqında AR 
qanunu ilə müəyyən olunmuşdur. Bu qanunda ölkəyə xarici 
investisiyaları cəlb etmək məqsədilə onlar üçün müəyyən 
güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, mənfəət vergisi 
güzəştlə müəyyən edilir. Maddi istehsal sahələrində fəaliyyət 
göstərənlər iki il (kənd yerlərində 3 il) mənfəə vergisindən azad 
olunur, müəsisənin ehtiyat fonduna ayırmalar vergidən azad 
olunur və s. Bütün bu və digər güzəştlər ölkəyə xarici kapital 

---

562 
axınının güclənməsinə səbəb olmuşdur. Ən çox investisiya 
xarici kapital üçün sətfəli olan neft hasilatı sahəsinə 
yönəldilmişdir. Bu sahəyə xarici kapital axını bu sahə ilə 
yanaşı digər sahələrdə də (xüsusən infrastruktur) fəaliyyətin 
dirçəlməsinə, sonra isə sürətli inkişafına səbəb olmuşdu. 
Azərbaycan Respublikasının dünya təsərrüfatı sisteminə 
daxil olan ölkələrlə iqtisadi əlaqələrin əmələ gəlməsi və 
genişlənməsində xarici yardım siyasəti də müəyyən rol 
oynayır. Xarici yardım siyasəti beynəlxalq təşkilatlardan və 
dövlətlərdən yardımların alınması və istifadə edilməsi tədbir- 
lərini əhatə edir. Bu yardımlar əsasən ölkəmizdə bazar 
iqtisadiyyatının keçidlə əlaqədar həyata keçirilən iqtisadi 
islahatların baş tutmasına xidmət edir. Bu yardımlar, həmçinin, 
milli valyitanın sabitliyinin təmin olunması, milli müdafiəni 
möhkəmləndirilməsi və s. məqsədlərlə də göstərilir. Avropa 
birliyinin ―TASİS‖ proqramı ölkəmizdə dövlət müəsisələrinin 
yenidən qurulması, özəl bölmənin, kənd təsərrüfatının, 
infrastruktur və s. inkişafı məqsədlərinə xidmət edir.