ХXXIII ФЯСИЛ. КЕЧИД ИГТИСАДИЙЙАТЫ ВЯ
ОНУН ХАРАКТЕРИК ЪЯЩЯТЛЯРИ
500
§1. Kечид дюврц вя игтисадиййаты щаггында
нязяри бахышлар
Tarixin gedi
ş
i g
ö
st
ə
rir ki, m
ə
hsuldar q
ü
vv
ə
l
ə
rin
inki
ş
af
ı
il
ə
ə
laq
ə
dar olaraq, m
üə
yy
ə
n bir iqtisadi qurulu
ş
daha m
ü
t
ə
r
ə
qqi dig
ə
r bir sisteml
ə
ə
v
ə
z olunur v
ə
ya iqtisadi
sistem
ö
z
ü
n
ü
n a
ş
a
ğı
m
ə
rh
ə
l
ə
sin
ə
ke
ç
ir. Bu ke
ç
id iki yolla-
t
ə
kam
ü
l v
ə
ya inqilab yolu il
ə
ba
ş
verir.
İ
qtisadi
ə
saslar
ı
eyni olan iqtisadi sisteml
ə
rd
ə
ke
ç
id t
ə
kam
ü
l yolu il
ə
ba
ş
verir.
İ
qtisadi
ə
saslar
ı
n m
ü
xt
ə
lif oldu
ğ
u iqtisadi sisteml
ə
rd
ə
is
ə
ke
ç
id inqilab
ı
yolla ba
ş
verir.
Bu ke
ç
idl
ə
rin ba
ş
verdiyi d
ö
vr is
ə
ke
ç
id d
ö
vr
ü
adlan
ı
r.
Dig
ə
r iqtisadi hadis
ə
l
ə
r haqq
ı
nda n
ə
z
ə
riyy
əç
il
ə
rin bax
ış
lar
ı
m
ü
xt
ə
lif oldu
ğ
u kimi, ke
ç
id d
ö
vr
ü
v
ə
ke
ç
id iqtisadiyyat
ı
haqq
ı
nda bax
ış
lar
ı
da m
ü
xt
ə
lifdir.
Ke
ç
id d
ö
vr
ü
haqq
ı
nda ilk fikri K.Marks “Qota
proqram
ı
n
ı
n t
ə
nqidi”
ə
s
ə
rind
ə
s
ö
yl
ə
mi
ş
dir. Onun fikrinc
ə
,
kapitalizmd
ə
n inqilabi yolla sosializm
ə
ke
çə
rk
ə
n, x
ü
susi
ke
ç
id d
ö
vr
ü
n
ü
n olmas
ı
z
ə
ruridir. Bu d
ö
vr
ü
n z
ə
ruriliyi
ondad
ı
r ki, yeni c
ə
miyy
ə
tin t
ə
s
ə
rr
ü
fat formalar
ı
kapitalizm
c
ə
miyy
ə
tinin h
ö
kmranl
ığı
şə
raitind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lib inki
ş
af ed
ə
bilm
ə
zdi. Bu fikir inzibati amirlik sistemind
ə
n bazar
iqtisadiyyat
ı
na ke
çə
rk
ə
n d
ə
do
ğ
rudur. Bel
ə
ki, inzibati-
amirlik sisteminin h
ö
kmranl
ığı
şə
raitind
ə
ö
z
ə
l m
ü
lkiyy
ə
t
ə
ə
saslanan t
ə
s
ə
rr
ü
fat formalar
ı
(
ö
z
ə
l m
ü
lkiyy
ə
t m
üə
sis
ə
l
ə
ri,
fermer t
ə
s
ə
rr
ü
fatlar
ı
, liberal ticar
ə
t v
ə
s.) m
ö
vcud ola
bilm
ə
zdi. Bel
ə
t
ə
s
ə
rr
ü
fatlar
ı
n meydana g
ə
lm
ə
si
üçü
n ke
ç
id
d
ö
vr
ü
n
ü
n olmas
ı
z
ə
ruridir. Bu d
ö
vrd
ə
c
ə
miyy
ə
t
ü
zvl
ə
ri
h
ə
m
ç
inin olk
ə
ni iqtisadi v
ə
siyasi c
ə
h
ə
td
ə
n idar
ə
etm
ə
yi
ö
yr
ə
nirl
ə
r.
B
ə
zi n
ə
z
ə
riyy
əç
il
ə
r
ə
g
ö
r
ə
feodalizmd
ə
n kapitalizm
ə
ke
çə
rk
ə
n v
ə
h
ə
tta azad r
ə
qab
ə
t bazar sistemind
ə
n
t
ə
nziml
ə
n
ə
n bazar sistemin
ə
ke
çə
rk
ə
n d
ə
ke
ç
id d
ö
vr
ü
501
m
ö
vcud olur v
ə
bu d
ö
vr
ü
n iqtisadiyyat
ı
adalan
ı
r. Bazar
sistemind
ə
t
ə
sad
ü
f olunan ke
ç
id lokal v
ə
qlobal xarakter
da
şı
y
ı
r. Lokal xarakterli ke
ç
id dedikd
ə
XX-
ə
srin 30-cu
ill
ə
rind
ə
ayr
ı
-ayr
ı
kapitalist
ö
lk
ə
l
ə
rind
ə
t
ə
nziml
ə
n
ə
n bazar
sistemin
ə
ke
ç
id n
ə
z
ə
rd
ə
tutulur. Qlobal xarakterli ke
ç
id is
ə
50-60-c
ı
ill
ə
rd
ə
bir
ç
ox kapitalist
ö
lk
ə
l
ə
rinin t
ə
nziml
ə
n
ə
n
bazar sistemin
ə
ke
ç
id idi.
M
ü
asir iqtisadi
ə
d
ə
biyyatda iqtisadi transformasiya
m
ə
vhumlar
ı
ndan daha
ç
ox istifad
ə
edilir.
İ
qtisadi
transformasiya da ke
ç
idi
ə
ks etdirir v
ə
bu proses b
ü
t
ü
n
olk
ə
l
ə
ri
ə
hat
ə
edir. Lakin
ö
lk
ə
l
ə
rin iqtisadi inki
ş
af
s
ə
viyy
ə
sind
ə
n
as
ı
l
ı
olaraq
transformasiya
prosesi
m
ü
xt
ə
lifdir.
İ
nki
ş
af etmi
ş
bazar iqtisadiyyat
ı
ö
lk
ə
l
ə
ri
üçü
n
bu proses posts
ə
naye c
ə
miyy
ə
tin
ə
ke
ç
iddir. Bu c
ə
miyy
ə
ti
informasiyal
ı
c
ə
miyy
ə
t,
y
ə
ni
iqtisadiyyat,
şə
b
ə
k
ə
iqtisadiyyat
ı
, t
ə
hsil, elm bilik iqtisadiyyat
ı
v
ə
s. d
ə
adland
ı
r
ı
rlar. Bu c
ə
miyy
ə
tin xarakterin c
ə
h
ə
ti xidm
ə
t
sah
ə
l
ə
rinin
ü
st
ü
nl
ü
k k
ə
sb etm
ə
si (i
ş
l
ə
y
ə
nl
ə
rin 50%-d
ə
n
ç
oxu
bu sah
ə
l
ə
rd
ə
ç
al
ışı
r), f
ə
rdl
ə
raras
ı
kommunikasiyan
ı
n geni
ş
yay
ı
lmas
ı
, t
ə
hsil, elm v
ə
s. apar
ı
c
ı
rol oynam
ış
d
ı
r.
İ
nki
ş
af etm
ə
kd
ə
olan
ö
lk
ə
l
ə
r
üçü
n transformasiya
inki
ş
af iqtisadiyyat
ı
na ke
ç
iddir. Postsosialist
ö
lk
ə
l
ə
ri
üçü
n
is
ə
transformasiya bazar t
ə
s
ə
rr
ü
afat
ı
iqtisadiyyat
ı
na
ke
ç
iddir.
İ
qtisadi
ə
d
ə
biyyatda transformasiyan
ı
n
üç
n
ö
v
ü
f
ə
rql
ə
ndirilir: epoxol (b
ö
y
ü
k texnoloji inqilablarda
s
ə
rtl
ə
nir), sisteml
ə
raras
ı
(inzibari-amirlik sistemi il
ə
bazar
iqtisadiyyat
ı
aras
ı
) v
ə
sistemdaxili. Bu zaman ictimai
h
ə
yat
ı
n b
ü
t
ü
n t
ə
r
ə
fl
ə
rind
ə
(iqtisadiyyatda, siyas
ə
td
ə
,
ideologiyada v
ə
s.)
ə
sasl
ı
d
ə
yi
ş
iklikl
ə
r ba
ş
verir. M
ə
hsuldar
q
ü
vv
ə
l
ə
rin inki
ş
af
ı
il
ə
ə
laq
ə
dar olaraq bu ke
ç
id
ə
vv
ə
lki
d
ö
vrl
ə
rd
ə
t
ə
sad
ü
f olunmu
ş
ke
ç
idl
ə
rd
ə
n
ə
sasl
ı
sur
ə
td
ə
f
ə
rql
ə
nir.
Ə
vv
ə
la ke
ç
id d
ö
vr
ü
inqilabi yolla deyil, t
ə
kam
ü
l
502
yolu il
ə
h
ə
yata ke
ç
irilir. Dig
ə
r t
ə
r
ə
fd
ə
n, bu
ö
lk
ə
l
ə
rd
ə
ə
vv
ə
ll
ə
r x
ü
susi m
ü
lkiyy
ə
td
ə
n imtina edilib ictimai (
ə
sas
ə
n
d
ö
vl
ə
t) m
ü
lkiyy
ə
tin
ə
ke
ç
id ba
ş
vermi
ş
dirs
ə
, indi
ç
oxm
ü
lkiyy
ə
t
ç
iliy
ə
ke
ç
id ba
ş
verir. Nec
ə
dey
ə
rl
ə
r, inkar
ı
n
inkar
ı
prosesi ba
ş
verir v
ə
n
ə
tic
ə
d
ə
yeni keyfiyy
ə
tli ke
ç
id
ə
c
ə
hd g
ö
st
ə
rilir. Bu d
ö
vrd
ə
m
ü
lkiyy
ə
t m
ü
nasib
ə
tl
ə
ri il
ə
yana
şı
, resurslar
ı
n b
ö
lg
ü
s
ü
, istehsal
ı
n m
ə
qs
ə
di v
ə
stimullar
ı
v
ə
s.
ə
sasl
ı
s
ü
r
ə
td
ə
d
ə
yi
ş
ir.
İ
nzibati-amirlik sistemind
ə
n
t
ə
nziml
ə
n
ə
n bazar sistemin
ə
ke
ç
id d
ö
vr
ü
d
ə
m
üə
yy
ə
n vaxt
t
ə
l
ə
b edir. Bu ke
ç
id d
ö
vr
ü
m
ə
hsuldar q
ü
vv
ə
l
ə
rin inki
ş
af
s
ə
viyy
ə
sind
ə
n, m
ü
xt
ə
li sosial qruplar
ı
n, siyasi partiyalar
ı
n
ü
mumi i
şə
m
ü
nasib
ə
tind
ə
n, c
ə
miyy
ə
t
ü
zvl
ə
rinin iqtisadi
t
ə
f
ə
kk
ü
r
ü
nd
ə
n, idar
ə
ed
ə
nl
ə
rin bacar
ığı
ndan, beyn
ə
lxalq
şə
raitd
ə
n v
ə
s. As
ı
l
ı
olaraq m
ü
xt
ə
lif ola bil
ə
r.
§2. Kечид игтисадиййаты вя онун характерик ъящятляри
Кечид
дюврцндя
мювъуд
олан
игтисадиййат
кечид
игтисадиййаты вя йа гарышыг игтисадиййат адланыр. Бу
игтисадиййат ики игтисади системин (инзибати-амирлик вя базар)
цнсцрлярини юзцндя бирляшдирир вя бир игтисади системдян
диэяриня кечид вязифясини йериня йетирир. Мцасир дюврцн кечид
игтисадиййаты
тякъя
тясяррцфатчылыг
цсулларынын,
игтисади
сийасятин тякмилляшдирилмяси иля мящдудлашмыр, чцнки о даща
чох сосиал-игтисади мцнасибятлярин кюклц сурятдя йениляш-
дирилмясня хидмят етмялидир.
Кечид игтисадиййаты диэяр дюврлярин игтисадиййатындан
фяргли олараг мцяййян характерик ъящятляря малик олур.
Бунлардан бири
чохукладлыьын
мювъуд олмасыдыр. Игтисади
уклад дедикдя тясяррцфатчылыьын тяшкили, идаряедилмяси нязярдя
тутулур. Игтисади укладын ясасыны мцлкиййятин типи, тязащцр
формасы тяшкил едир. Кечид игтисадиййатында щям кечмиш, щям
дя йени игтисади системин тясяррцфатчылыг формалары мювъуд
олур. Мясялян, сосиалист тясяррцфатчылыг формалары олан совхоз,
503
колхоз, дювлят мцяссисяляри иля йанашы базар системинин
цнсцрляри олан хцсуси мцяссисяляр, сящмдар ъямиййятляри,
гарышыг мцяссисяляр, фермер тясяррцфатлары, фярди ямяк
фяалиййяти иля мяшьул оланлар вя с. Ону да гейд етмяк
лазымдыр ки, кечид игтисадиййатында мювъуд олан чохукладлыг
базар
игтисадиййаты
юлкяляриндя
олан
чохукладлыгдан
(мцлкиййя мцхтялифлийиндян) хейли фярглидир. Беля ки, базар
игтисадиййаты шяраитиндя мювъуд олан чохукладлылыг зиддиййятли
характер дашымыр. Бу укладларын щамысы цмуми базар
принсипляри ясасында фяалиййят эюстярирляр.
Кечид игтисадиййатынын фяргляндириъи ъящятляриндян бири
Do'stlaringiz bilan baham: |