Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

 
§4. Pul kredit siyasəti 
 
Пул-кредит сийасяти мцяййян дювлятин бу вя йа диэяр 
дюврдя щяйата кеъирдийи игтисади сийасятин тяркиб щиссясидир. 
Пул-кредит сийасяти дедикдя мяшьуллуг, инфлйасийа, инестисийа 
актиvлийиня вя с. тясир эюстярмякля игтисади артымы тямин 
етмяк мягсядиля пул-кредит дювриййясинин низамланмасы, 
тянзим едилмяси нязярдя тутулур. 
Пул-кредит сийасяти Мяркязи Банк тяряфиндян щяйата 
кеъирилир. Бу сийасятин сон мягсяди пул дювриййясинин 
сабитлийиня наил олмагла, милли игтисадиййатын артымыны тямин 
етмякдир. Пул-кредит сийасяти пул тяклифинин тянзимлянмясиня 
ясасланыр. Беля ки, игтисади тяняззцл заманы пул тяклифи 
эенишляндирилир, игтисади y
ü
ks
ə
li
ş
заманы ися пул тяклифи 
мящдудлашдырылыр ки, инфлйасийанын гаршысы алынсын. 
Пул-кредит сийасяти цмуми вя хцсуси (селектив) 
методларла апарылыр. Цмуми методлар бор
c
капиталлары 
базарына цмумиликдя тясир эюстярир. Хцсуси (селектив) 
методлар ися кредитин конкрет формаларынын, айры-айры 
сащяляринин, ири фирмаларын (мцяссисялярин) кредитляшдирилмясини 
тянзимляйир. 
Бор
c
капиталлары базарына цмумиликдя тясир эюстярян 
цмуми методлара у
ç
от (дисконт) сийасяти, а
ç
ыг базар 

---

462 
ямялиййатлары вя зярури ещтийат нормаларынын m
üə
yy
ə
n 
едилмяси методлары дахилдир. Бу методларла Мяркязи Банк 
бцтцн банк системиня нязарят етмякля кредитин вя пул 
емиссийасынын стимуллашдырылмасыna вя йа онларын
мящдуд
-
лашдырылмасына наил олур. Истещсалын ашаьы дцшдцйц вя ишсизлийин 
артдыьы шяраитдя Мяркязи Банк фаиз нормасыны ашаьы салмагла 
кредитин эенишлянмясиня вя няти
с
ядя истещсалын 
ğ
анланмасына 
наил олур. 
M
ə
rk
ə
zi Bank
ı
n pul-kredit siyas
ə
tinin ba
ş
l
ı
ca istiqam
ə
ti 
a
çı
q bazarda 
ə
m
ə
liyyatlardan ibar
ə
tdir. Bazar iqtisadiyyat
ı
ö
lk
ə
l
ə
rind
ə
bu vasit
ə
d
ə
n geni
ş
istifad
ə
olunur. Pul t
ə
klifin
ə
t
ə
sir ed
ə
n bu 
ə
m
ə
liyyat
ı
n mahiyy
ə
tini d
ö
vl
ə
t istiqrazlar
ı
n
ı
n 
al
ı
nmas
ı
, yaxud sat
ı
lmas
ı
t
əş
kil edir. Bu 
ə
m
ə
liyyat qiym
ə
tli 
ka
ğı
zlar bazar
ı
nda apar
ı
l
ı
r. MB laz
ı
m olduqda qiym
ə
tli 
ka
ğı
zlar
ı
satmaq 
yolu ilə tədavül sferasındakı artıq pulları geri 
alır, tədavüldə pul azlığı olduqda isə qiymətli kağızları almaqla 
tədavülə əlavə pul daxil edir. MB bununla kommersiya 
banklarının ehtiyatlarını artırır, pul təklifinin artımına kömək 
edir və əksinə qiymətli kağızların satışı isə bu ehtiyatların 
azalması ilə nəticələnir. 
M
ə
rk
ə
zi Bank uчot d
ə
r
ə
c
ə
l
ə
ri siyas
ə
ti vasit
ə
si il
ə
kommersiya banklar
ı
n
ı
n m
ə
cburi ehtiyatlar
ı
n
ı
gюtцrm
ə
l
ə
ri 
цzr
ə
faiz d
ə
r
ə
c
ə
l
ə
rini t
ə
nziмl
ə
yir. M
ə
rk
ə
zi Bank bir qayda 
olaraq kommersiya banklar
ı
n
ı
maliyy
ə
l
ə
l
əş
dirilir, onlara borc 
verir. Bu borclar
ı
n verildiyi faiz d
ə
r
ə
c
ə
sin
ə
uчot d
ə
r
ə
c
ə
si 
deyilir. 
Konkret v
ə
ziyy
ə
tl
ə
rd
ə
n as
ı
l
ı
olaraq kommersiya 
banklar
ı
n
ı
n M
ə
rk
ə
zi Bankdan gюtцrm
ə
li oldu
ğ
u pul 
v
ə
saitl
ə
rin
ə
gюr
ə
юd
ə
nil
ə
n faizin d
ə
r
ə
c
ə
si a
ş
a
ğı
-yuxar
ı
ola 
bil
ə
r. M
ə
rk
ə
zi Bank faiz d
ə
r
ə
c
ə
l
ə
ri vasit
ə
si il
ə
kommersiya 
banklar
ı
n
ı
n kredit verm
ə
k imkanlar
ı
n
ı
geni
ş
l
ə
ndir
ə
v
ə
yaxud 
m
ə
щdudla
ş
d
ı
r
ı
ra bil
ə
r. Bununla da t
ə
davцld
ə
olan pulun 
kцtl
ə
sini art
ı
rmaq yaxud azaltmaq olar. 

---

463 
Bununla yana
şı
, M
ə
rk
ə
zi Bank lombard d
ə
r
ə
c
ə
l
ə
rind
ə
n 
istifad
ə
etm
ə
kl
ə
d
ə
kommersiya banklar
ı
na kredit ver
ə
bil
ə
r. 
Bu zaman M
ə
rk
ə
zi Bank kommersiya banklar
ı
n
ı
n borc 
юhd
ə
likl
ə
rini girov gюtцrm
ə
kl
ə
onlara mц
ə
yy
ə
n faiz d
ə
r
ə
c
ə
l
ə
ri 
il
ə
kredit verir. 
M
ə
rk
ə
zi Bank m
ə
cburi ehtiyat normalar
ı
n
ı
t
ə
nziml
ə
y
ə
n 
ehtiyatlar
ı
n h
ə
cmin
ə
t
ə
sir etm
ə
k imkan
ı
na malikdir. Bцtцn 
bunlar цчцn m
ə
cburi ehtiyat normalar
ı
n
ı
n mц
ə
yy
ə
n- 
l
əş
dirilm
ə
si M
ə
rk
ə
zi Banka imkan verir ki, pul t
ə
klifin
ə
s
ə
m
ə
r
ə
li t
ə
sir gюst
ə
rsin. M
ə
rk
ə
zi Bank iqtisadi konyuk- 
torlardan as
ı
l
ı
olaraq ehtiyat normas
ı
n
ı
3%-d
ə
n 2%-
ə
q
ə
d
ə
r 
mц
ə
yy
ə
n ed
ə
bil
ə
r. Ehtiyat normalar
ı
qanunla mц
ə
yy
ə
n 
olunur. 
Ə
g
ə
r, bank
ı
n qanunla mц
ə
yy
ə
n olunmu
ş
mцmkцn 
ehtiyat normas
ı
ndan art
ı
q ehtiyatlar
ı
olarsa, yaln
ı
z o halda o 
borc verm
ə
kl
ə
pul t
ə
klifini art
ı
ra bil
ə
r. 
Pul-kredit siyas
ə
tinin iki nюvцnd
ə
n istifad
ə
olunur. 
Birincisi, yum
ş
aq pul-kredit siyas
ə
tdir. Yum
ş
aq pul-kredit 
siyas
ə
ti pul kцtl
ə
sinin art
ı
r
ı
lmas
ı
v
ə
faiz d
ə
r
ə
c
ə
l
ə
rinin a
ş
a
ğı
sal
ı
nmas
ı
yolu il
ə
iqtisadiyyat
ı
n stimulla
ş
d
ı
r
ı
lmas
ı
na йюn
ə
l- 
dilmi
ş
dir. 
İ
kincisi, s
ə
rt pul-kredit siyas
ə
ti. Bu siy
ə
s
ə
t m
ə
hdud- 
la
ş
d
ı
r
ı
c
ı
xarakter da
şı
y
ı
r, t
ə
davцld
ə
pul kцtl
ə
sinin artmas
ı
n
ı
l
ə
ngidir v
ə
ya infilyasiya 
ə
leyhin
ə
istifad
ə
olunur. 
Yum
ş
aq v
ə
s
ə
rt pul-kredit siyas
ə
tl
ə
ri чevik pul-kredit 
siyas
ə
tini xarakteriz
ə
edir. Bu siyas
ə
t iqtisadi tsiklin 
fazalar
ı
na uy
ğ
un olaraq d
ə
yi
ş
ir. T
ə
crцb
ə
d
ə
n m
ə
lumdur ki, 
s
ə
nayec
ə
inki
ş
af etmi
ş
юlk
ə
l
ə
rin m
ə
rk
ə
zi banklar
ı
t
ə
r
ə
find
ə
n 
ə
sas
ə
n чevik pul-kredit siyas
ə
tind
ə
n istifad
ə
olunur. 
 
 
 
 

---

464 
 
XXX FƏSIL. VERGĠLƏR VƏ VERGI SĠSTEMĠ 
 
§1.Verginin zəruriliyi, mahiyyəti və vəzifələri 
 
Dövlət özünün sosial-iqtisadi vəzifələrini yerinə yetirmək 
üçün, dövlətin pul kisəsi hesab olunan dövlət büdcəsinə 
toplanmış vəsaitdən istifadə edir. Bu vəsait, əsasən, hüquqi və 
fiziki şəxslərdən toplanmış vergilər hesabına cəmləşir. 
Dövlətin vergi toplama siyasəti dövlətin özü qədər qədimdir. 
Vergi dedikdə, dövlət tərəfindən müəssisə (firma), təşkilat, 
vətəndaş və digər şəxslərdən tutulan məcburi ödəmələr nəzərdə 
tutulur. Vergi, ölkənin milli sərvətindən istifadə edilməsi 
müqabilində, fiziki və hüquqi şəxslərin dövlət qarşısında 
təəhhüdüdür. ―Ekonomiks‖in müəllifləri K.Makkonnel və 
S.Bryu yazırlar: ―Vergi ev təsərrüfatı və ya firma tərəfindən 
hökumətə əvəzində bilavasitə heç bir mal və yaxud xidmət 
alınmadığı halda pulun məcburi ödənilməsidir, özü də bu cür 
ödənilmə qanunsuz hərəkətlərə görə məhkəmənin təyin elədiyi 
cərimə deyil.‖ 
Vergilərin tərifinə fransız alimi P.M.Todme daha sistemli 
yanaşmışdır. Onun fikrincə ―vergi cəmiyyətin xərclərini 
ödəmək və hər kəsin imkanlarına müvafiq onların 
vətəndaşların arasında bölüşdürülməsi məqsədi ilə dövlət 
tərəfindən məcburi qaydada həyata keçirilən pul vəsaitlərinin 
tutulmasıdır.‖ 
Verginin bu tərifində üş əsas ünsür iştirak edir: 
-
verginin tutulması xarakteri- məcburi tutulma. 
-
verginin tutulmasının əsas məqsədi-dövlət xəzinələrinin 
vəsaitlərlə təmin edilməsi. 
-
verginin tutulması həcmi- xərcin ödənilməsində 
vətəndaşların iştirak etmə imkanları. 

---

465 
Bunlardan başqa, bəzi müasir nəzəriyyəçilər vergiyə 
kateqoriya yanaşmasının zəruriliyini və onun çoxcəhətliyini 
qeyd edirlər. A.V.Buzqalın hesab edir ki, vergi kompleks 
kateqoriyasıdır, 
iqtisadiyyatla 
hüququn 
simbiozudur. 
L.V.Dukanic hesab edir ki, vergi cəmiyyətin real həyatının 
özündə iqtisadi və sosial siyasi münasibətləri cəmləyən 
mürəkkəb çoxcəhətli hadisədir. 
Vergi (o cümlədən rüsum, gömrük rüsumu və s.) o, 
əsasən fiskal, bölüşdürücü və həvəsləndirici vəzifələrini yerinə 
yetirir. Verginin fiskal vəzifəsi büdcə gəlirlərini təmin 
etməkdən ibarətdir. Bu zaman, təkcə dövlət büdcəsinin deyil, 
müxtəlif büdcədən kənar fondların, yerli büdcələrin gəlirlərinin 
formalaşması nəzərdə tutulur. Vergi həmçinin milli gəlirin 
bölgüsü və yenidən bölgüsü vəzifələrini yerinə yetirir. Verginin 
yerinə yetirdiyi vəzifələrdən biri də həvəsləndirici vəzifələrdir. 
Verginin səviyyəsi elə olmalıdır ki, məhsul və xidmətlər 
istehsal edənlər bu prosesdə maraqlı olsunlar. Vergilərin 
səviyyəsi yüksək olarsa bu maraq heçə enmiş olar. Çünki, nə 
qədər çox istehsal edərlərsə, bir o qədər çox vergi ödəməli 
olurlar. 
Səmərəli vergi sisteminin formalaşmasında vergiqoyma 
haqqında iqtisadi prinsiplər ilk dəfə A.Smit tərəfindən 
müəyyən edilmişdir. Hazırda onlar bir sıra dəyişikliyə uğramış, 
lakin öz əhəmiyyətini saxlamış və onları aşağıdakı kimi 
xarak- terizə etmək olar: 
-
Ədalət prinsipi–hər kəs öz gəlir və imkanlarına 
müvafiq dövlət xərclərinin maliyyələşməsində iştirak etməlidir. 
-
Tarazlıq prinsipi–vergi ödəyicilərinin və dövlət 
büdcəsinin mənafeyi balansı. Bu prinsip Lafter əyrisi ilə 
xarakterizə olunur, vergi bazasının vergi dərəcələrinin 
dəyişilməsindən asılığını, eləcə də büdcə gəlirlərinin vergidən 
asılılığını göstərir. 

---

466 
-
Vergi ödəyicilərinin mənafelərinin uçotu prinsipi – 
hesablama və verginin ödənilməsinin sadəliyi: 
a)
müəyyənlik prinsipi (vergi ödəyicilərinə məbləg, 
ödənişin üsulu və vaxtı dəqiq aydın olmalıdır.); 
b)
münasiblik prinsipi–(vergi ödəyicisi üçün daha 
münasib olan vaxtda və üsulla yığılmalıdır.) 
-
Qənaət (səmərəlilik) prinsipi – vergi alınmasına çəkilən 
xərclərin maksimum azaldılmasını nəzərdə tutur. 
Bu və ya digər prinsiplər vergitutanlar və vergiödəyənlər 
üçün əlverişli və faydalı olmalı, hər iki tərəfin maraqları təmin 
edilməlidir. Yəni, həm dövlət büdcəsinə və digər fondlara 
vəsait 
toplanmalı, 
həm 
də 
vergiödəyənlər 
istehsal 
fəaliyyətlərini davam etdirmək üçün müəyyən qədər maraqlı 
olmalıdırlar. Bunun üçün də vergi sistemində müəyyən 
güzəştlər nəzərdə tutulmalıdır.