Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

§3. Pul tədavülü qanunlar
ы
 və onlar
ы
n xarakteristikasi 
 
İqtisadiyyatin normal inkişaf etməsi üçün gözlənilməsi 
zəruri olan nisbətlərdən biri də tədavüldə olan pulun miqdarı 
ilə tədavüldə üçün lazım olan pulun miqdarı arasında olan 

---

480 
nisbətdir. Bu nisbət öz əksini K.Marksın kəşf etdiyi pul 
tədavülü qanununda tapır. 
K.Marks dəyər və pul tədavülü formalarının inkişaf 
mərhələlərini araşdırakən pul tədavülü qanununu kəşf etmişdir. 
Bu qanuna görə tədavül üçün lazım olan pulun miqdarı 
satılacaq əmtəələr qiymətləri cəmi ilə düz, pulun tədavül 
sürətilə tərs münasibətdir: 
PQ-K+a-b 
M= ————— 
V 
Burada M-tədavül üçün zəruri olan pulun miqdarı; 
PQ- satılacaq əmtəələrin qiymətləri cəmi; 
K- kreditlə satılacaq əmtəələrin qiymətləri cəmi; 
a- vaxtı çatmış ödəmələr; 
b- nağdsız ödəmələr; 
v- pulun tədavül sürəti. 
Tədavül üçün lazım olan pulun miqdarına təsir edən əsas 
amil satılacaq əmtəələrin qiymətləri cəmidir. Digər amillə
р 
дяйишмяз олдугда бу чям ня гядяр ъох оларса, тядавцля бир о 
гядяр ъох пул лазым олар. Кредитля (нисйя) сатылачаг ямтяялярин 
чяминин вя наьдсыз щесаблашмаларын ъох олмаs
ı
ися тядавцл 
цъцн лазым олан пулун мигдарына якс тясир эюстярир, йяни 
бунларын мигдары ъох олдугда тядавцля aз пул тяляб олунур. 
Тядавцл цъцн лазым олан пулун мигдарына тясир эюстярян 
амиллярдян bири дя пулун тядавцл сцрятидяр. Беля ки, пулун 
тядавцл сцряти йцксяк оларса тядавцля нисбятян аз, йаваш 
оларса, ъох пул тяляб олунур. Мцхтялиф сябябляр няти
c
ясиндя 
пулларын 
евлярдя 
сахланылмасы 
тядавцля 
ялавя 
пулун 
бурах
ı
лмасына z
ərurət yaradır
. 
Метал пул тядавцлц заманы тядавцлдяки пулун мигдары 
дяфиня 
вязифясини 
йериня 
йетирян 
пулун 
кюмяклийиlя 
тянзимлянирди. Беля ки, пула тял
ə
бат азалдыгда, артыг олан пул 
(гызыл сиккяляр) дяфиняйя ъеврилир, тял
ə
бат олдугда ися онлар 
йенидян тядавцля дахил едилирди. 

---

481 
Тядавцлдя гызылла ялагяси кясилмиш каьыз пулларын олмасы 
бу ганунун тялябляринин позулмасына сябяб олур.
Heç nə ilə 
məhdudlaşmayan pul emissiyası bu qanunun tələblərinin 
pozulmasına, tədavül dairəsinin artıq miqdarda pul nişanları ilə 
dolmasına və onların qiymətdən düşməsinə səbəb olur. Belə bir 
şəraitdə pul tədavülünün tənzim olunması pula olan tələb və 
pulun dövriyyəyə faktiki daxil olması ilə həyata keçirilir. Bu 
proses Milli (Mərkəzi) Bank tərəfindən tənzim olunur. 
Əmtəə tədavülünü tənzimləmək üçün zəruri pulun 
miqdarının hesablanması Amerika iqtisadcısı İ.Fişer tərəfindən 
də aparılmışdır. O, bunu mübadilə tənliyi adlanan tənlik 
vasitəsilə riyazi yolla hesablamağa cəhd göstərmişdir: 
PQ 
MV=PQ və ya M= —— 
V 
Burada M-tədavül üçün lazım olan pulun miqdarı; 
PQ-əmtəə qiymətlərinin cəmi; 
V-pulun tədavül sürəti. 
Onu da qeyd edək ki, tədavüldəki pulun miqdarı ilə 
bazardakı əmtəələrin kütləsi arasındakı nisbət, pulun alıcılıq 
qabiliyyətini müəyyənləşdirir.