Aziz o‘quvchilar!

123-mashq. Matnni o‘qing, undagi sodda va qo‘shma gaplarni belgilab, ulardagi uslubiy jihatlarni tahlil qiling, ilmiy va badiiy uslubga xos unsurlarni aniqlang. Ijodkor umrining boqiyligi sabablari haqida mulohaza yuriting.

O‘rta Osiyoda shuhrat qozongan folklorshunos olima, nozikta’b shoira, otashnafas publitsist Muzayyana Alaviya 1909-yili Toshkent viloyatining Piskent shahrida ziyoli oila sida dunyoga kelgan. O‘rta maktab xatmidan so‘ng Muzay yana Alaviya Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutining o‘zbek tili va adabiyoti fakultetida

o‘qishni davom ettirdi. Oliy tahsildan keyin Muzayyana Alaviya bir necha yil o‘rta maktablarda ona tili va adabiyotdan dars berdi. 1944-yildan umrining oxirigacha O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot (hozirgi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori) institutining xalq og‘zaki ijodi bo‘limida ilmiy xodim,

katta ilmiy xodim vazifalarida ishladi; filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olishga erishdi. Ijodiy faoliyatini o‘tgan asrning qirqinchi yillarida boshlagan Muzayyana Alaviya ko‘plab she’rlar bitdi, ming yillik an’analarimizni davom ettirib,

g‘azallar yaratdi, dolzarb mavzularda hikoyalar yozdi. Uning badiiy ijodi – she’r va hikoyalari «Mening quvonchlarim» deb nomlangan kitobiga jamlangan. Muzayyana Alaviya umr bo‘yi ko‘p ming yillik tarixga ega bo‘lgan folklorimiz durdonalarini hududma hudud kezib, to‘pladi va ularni qiyosiy-tipologik jihatdan solishtirib, eng sara namunalarini aniqlab, nashr etish bilan shug‘ullandi; ko‘p jildlik o‘zbek xalq og‘zaki ijodi asarlarini chop qildirishda bevosita ishtirok etdi; xususan, o‘zbek xalq qo‘shiqlarini yozib olib, ommalashtirish, ularni ilmiy-nazariy jihatdan tahlil etishda Muzayyana Alaviyaning xizmatlari katta. Olima nashrga hozirlagan asarlar matnidan hozir ham yosh tadqiqotchilar bahramand bo‘lmoqda. (H. Homidiy)




Sana:________________-yil Ona tili fani Sinf: 10

Mavzu. ISH QOG‘OZLARI USTIDA ISHLASH
Darsning maqsadi:

Ta’limiy: Ish qog‘ozlari va ular bilan ishlash haqida tushuncha berish.

Tarbiyaviy: Ona tili darsligi bilan tanishtirish

Rivojlantiruvchi:O’quvchilarni fanga qiziqishini rivojlantirish

Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, so‘zlash, o‘qish, yozish):

Berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushuna oladi;

Tinglab tushunish: sohaviy ilmiy-ommabop nutqni tushunadi, tinglangan matndagi asosiy axborotni ajratib oladi, ommaviy axborot vositalaridagi dolzarb axborotlar mazmunini, maqsadini idrok etadi, tinglab tushunadi. Nutqning to‘g‘riligi, mantiqiy izchilligi, sofligi va ta’sirchanligini anglaydi, barqaror atamalar, kasb-hunar so‘zlarining ma’no xususiyatlarini farqlaydi.

Kommunikativ kompetensiya:

– o‘rganilgan ifoda vositalari asosida o‘zaro samarali muloqotga kirisha olish, muloqotda nutqiy muhitga moslasha olish.

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi:

– mediamanbalar (radio, televizor, internet va boshqalar)dan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, saralash, saqlash, ulardan samarali foydalana olish, ularning xavfsizligini ta’minlash ko‘nikmalarini egallash .

O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi:

– doimiy ravishda o‘zini o‘zi mustaqil va ijodiy rivojlantirish, hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, mustaqil qaror qabul qila olish.

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi:

– sinfda, maktabda, oilada, mahallada va jamiyatda o‘tkaziladigan tadbirlarda faol ishtirok etish, o‘zining burchini bilish, unga rioya qilish.

Milliy va umummadaniy kompetensiya:

– vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy asarlarni tushunish, nutqiy me’yorlarga rioya qilish va sog‘lom turmush tarziga amal qilish.

Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi:

– kundalik faoliyatda turli jadvalli ma’lumotlarni o‘qiy olish, aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy va iqtisodiy rejalarni tuza olish,

FK1- nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, o‘qish, so‘zlash, yozish)

FK2-lingvistik kompetensiya (fonetika, grafika, orfoepiya, orfografiya, leksika, grammatika va uslubiyatga oid):

Darsning turi: Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy.

Darsning usuli: Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash.

Darsning jihozi: Darslik, ko’rgazmali qurollar.

Didaktik jihoz: Tarqatma materiallar, slaydlar ,bukletlar.
Darsning texnik chizmasi:

Dars bosqichlari	Vaqt
I.Tashkiliy qism.	2 minut
II.O’tilgan mavzuni tekshirish	10 minut
III.Yangi mavzuni bayoni	20 minut
IV.Yangi mavzuni mustahkamlash	8 minut
V.Darsni yakunlash va baholash	3 minut
VI.Uyga vazifa	2 minut

Darsning borishi (reja):

I.Tashkiliy qism: a)Salomlashish, b)tozalikni aniqlash,

d)davomatni aniqlash c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi

II. Ona tili darsligi bilan tanishtirish

III.Yangi mavzu bayoni:

1-topshiriq. Berilgan matnni o‘qing. Uning asosiy mazmunini so‘zlab bering va doimo yodda tuting.

Kishi o‘z fikrini aniq va ravon ifodalashi uchun tildagi uslublardan ham xabardor bo‘lishi, kundalik so‘zlashuv tilidan tashqari rasmiy – ish yuritish tilini ham bilishi kerak. Chunki oddiy ishchimi, dehqonmi, tadbirkormi yoki ziyolimi, baribir, hech bo‘lmaganda, ariza, tilxat yoki ishonchnoma yozishiga to‘g‘ri keladi. U yoki bu darajadagi korxona, muassasa yoki tashkilot rahbarining faoliyatini esa ish yuritish qog‘ozlarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham «Davlat tili haqida»gi

qonunimizning o‘zak moddalari (8–14-moddalar)da ish yuritishning tilga aloqador jihatlari qoidalashtirilgan. Ish yuritishning bevosita asosini hujjatlar tashkil qiladi. Mazmunan, hajman va shaklan xilma-xil bo‘lgan hujjatlar katta-yu kichik mehnat

jamoalarining, umuman, kishilik jamiyatining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Zero, hujjatlar kechagina paydo bo‘lgan narsa emas, kishilik jamiyati shakllanishi bilanoq bu jamiyat a’zolari o‘zaro munosabatlaridagi muayyan muhim holatlarni muntazam va qat’iy qayd etib borishga ehtiyoj sezganlar. Ana shu ehtiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk, ibtidoiy hujjatlar yuzaga kelgan. («Ish yuritish» kitobi)

2-topshiriq. Matnni o‘qing. Ish qog‘ozlari matniga qo‘yiladigan talablar haqida fikrlashing. Bu talablarni unutmang.

Hujjatlar matniga qo‘yiladigan eng muhim talablardan biri xolislikdir. Hujjatlar rasmiy munosabatlarni ifodalovchi va qayd etuvchi rasmiy vositalar sifatida axborotni xolis aks ettirmog‘i lozim. Shuning uchun hujjatlar tilida so‘z va so‘z shakllarini qo‘llashda muayyan chegaralanishlar mavjud. Xususan, rasmiy ish uslubida kichraytirish-erkalash qo‘shimchalarini olgan so‘zlar, ko‘tarinki-tantanavor yoki bachkana, dag‘al so‘zlar, shevaga oid so‘zlar, tor doiradagi kishilargina tushunadigan so‘zlar, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a, istiora, tashxis kabi obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qiluvchi usullar ishlatilmaydi... Hujjatlar matnini tuzishda turg‘unlashgan, qoliplashgan so‘z birikmalaridan ko‘proq foydalanish lozim. Chunki qoliplashgan, yagona doimiy shaklga ega bo‘lgan so‘z tizimlari, iboralar, muhandislik psixologiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, boshqa so‘z birikmalariga qaraganda, 8–10 marta tez idrok qilinar ekan. Buning ustiga, qoliplashgan so‘z birikmalari hujjatlarni tayyorlash va ulardan foydalanish jarayonlarini anchagina tezlashtirish imkonini beradi. Ma’lumki, har bir hujjat turining mohiyati va maqsadi bilan bog‘liq ravishda o‘ziga xos qoliplashgan sintaktik tuzilmalar shakllana boradi. Masalan, buyruqda quyidagicha qoliplashgan tuzilmalar qo‘llanishi

mumkin: ...lavozimga tayinlansin; ...lavozimidan ozod qilinsin... («ish yuritish kitobi»)

3-topshiriq. Ish yuritish jarayonida eng ko‘p ishlatiladigan ariza, bayonnoma, dalolatnoma, ishonchnoma, ma’lumotnoma, tavsifnoma, tavsiyanoma, taklifnoma, tarjimayi hol, tushuntirish xati, e’lon, hisobot kabi ish qog‘ozlari ma’lumot-axborot

hujjatlari sifatida umumlashtiriladi. Ularning aksariyati bilan Siz oldingi sinflarda tanishgansiz. Bilasizki, har qanday ish qog‘ozi o‘zining zaruriy qismlariga ega bo‘ladi. Ana shu zaruriy qismlar haqida fikrlashing.

Namuna: Arizaning zaruriy qismlari quyidagilardan iborat:

IV.Mustahkamlash

1. Ariza yo‘llangan muassasaning yoki mansabdor shaxsning nomi.

2. Ariza yozuvchining turar joyi, vazifasi, ismi, ota ismi va familiyasi.

3. Hujjatning nomi (Ariza).

4. Asosiy matn (taklif, iltimos, shikoyat kabi).

5. Arizaga ilova qilinadigan hujjatlar (agar zarur bo‘lsa).

6. Ariza yozuvchining imzosi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi.

7. Ariza yozilgan vaqt (yil, kun, oy).

V.Baholash

Darsda faol qatnashgan o’quvchilar rag’batlantiriladi.

VI.Uyga vazifa:

4-topshiriq. Ish qog‘ozlarining zaruriy qismlari tartibiga rioya qilgan holda ariza, bayonnoma, tavsifnoma, taklifnoma kabi hujjatlar tuzing.