AZƏrbaycan respublikasi döVLƏT ŞƏHƏrsalma və arxitektura komiTƏSİNİn kollegiyasi

20.2. Çökən qruntlar

20.2.1. Çökən, duzlu və şişən qruntlarda inşa ediləcək kanalizasiya sistemləri TNvəQ 2.04.02-nin göstərişləri nəzərə alınmaqla TN və Q 2.01.09-a əsasən layihələndirilməlidirlər.

20.2.2. Çökməsinə görə II tip qrunt şəraitində qruntun öz kütləsinin ağırlığı altında çökməsi:

a) özüaxımlı boru kəmərlərində 20 sm-ə qədər - basqısız dəmir-beton və xrizotilsement, saxsı borular; həmçinin, basqılı boru kəmərləri üçün - basqılı dəmir-beton,xrizotilsement, polietilen borular;

b) özüaxımlı boru kəmərlərində 20 sm-dən çox - basqılı dəmir-beton, basqılı xrizotilsement, saxsı borular; həmçinin, basqılı boru kəmərləri üçün - polietilen, çuqun borular.

Basqılı boru kəmərlərində polad borulardan öz kütləsinin ağırlığı altında çökməsi 20 sm-ə qədər olan qruntlarda və işçi təzyiqi 9 bar-dan yüksək olan, həmçinin çökmənin 20sm-dən artıq olması mümkün olan qruntlarda və işçi təzyiqi 6 bar-dan yüksək olan sahələrdə istifadə edilməsinə yol verilir.

Çökməyə görə I və II tip qruntlarda çəkiləcək boru kəmərlərinin əsaslarına olan tələblər cədvəl 73-də verilir.

20.2.3. II tip qrunt şəraitinə malik çökən qruntlarda dəmir-beton, xrizotilsement, saxsı, çuqun, polietilen boruların calaq birləşmələri elastik tıxanmalar tətbiq etmək hesabına çevik olmalıdır.

Cədvəl 73.

Çökməsinə görə qruntun tipi	Ərazinin xarakteristikası	Boru kəmərlərinin əsaslarına olan tələblər
I	Tikintisi olan Tikintisi olmayan	Çökmə hesaba alınmadan Həmçinin
II (çökmə 20 sm-ə qədər)	Tikintisi olan Tikintisi olmayan	Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi Qruntun sıxlaşdırılması
II (çökmə 20 sm-dən çox)	Tikintisi olan Tikintisi olmayan	Qruntun sıxlaşdırılması və altlığın düzəldilməsi Qruntun sıxlaşdırılması
Qeyd: 1. Tikintisi olmayan ərazi - yaxın 15 ildə yaşayış məntəqəsi və digər obyektlərin tikintisi aparılmayacaq ərazi. 2. Qruntun sıxlaşdırılması-20 sm çökməyə görə II tip qrunt əsasın 0,5-0,8 m dərinliyə qədər və 20 sm-dən artıq çökməyə görə 0,8-1,0 m toxaclanaraq bərkidilməsi . 3. Altlıq - üstünə qalınlığı 0,1 m olan drenaj layı döşənmiş, kənarlarının hündürlüyü 0,1-0,15m olan sukeçirməyən konstruksiya. 4. Boru kəmərləri altındakı əsaslara olan tələblər boru kəmərləri yaxınlığında yerləşən bina və qurğuların məsuliyyət sinfindən asılı olaraq dəqiqləşdirilməlidir. 5. Boru kəmərlərinin calaq birləşmələri altında xəndək toxaclanaraq dərinləşdirilməlidir.

 

20.2.4. Gruntun öz kütləsinin ağırlığından mümkün çökməsi 10 sm-dən çox olduqda basqısız boru kəmərlərinin qruntun üfüqi yerdəyişməsində kipliyinin qorunma şərtləri (135) düsturu ilə ifadə olunur.

burada - boruların calaq birləşmələrinin ox istiqamətində yol verilən kompensasiya qabiliyyəti, sm (geniş ağızlı boruların ağzının dərinliyinin, yaxud muftalı calaq birləşmələrdə muftanın uzunluğunun yarısı qədər qəbul edilməlidir);

 - qrunt öz kütləsinin ağırlığından çökdükdə onun üfüqi yerdəyişməsinin təsirinə görə tələb edilən calaq birləşməsinin kompensasiya qabiliyyəti (düstur 136);

 - tikinti zamanı calaqda boruların ucları arasında saxlanılan məsafə (1 sm qəbul edilməlidir).

burada K_w- iş şəraiti əmsalı (0,6 qəbul edilməlidir);

l_sec-boru kəməri seksiyasının uzunluğu, sm;

 - öz kütləsinin ağırlığından çökdükdə qruntun üfüqi yerdəyişməsinin nisbi qiyməti;

D_ext- boru kəmərinin xarici diametri, m;

R_gr - öz kütləsinin ağırlığından çökdükdə qrunt səthinin şərti əyilmə radiusudur, m.

Üfüqi yerdəyişmənin nisbi qiyməti , m, (137) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada S_pr - öz kütləsinin ağırlığından qruntun çökməsi, m;

l_pr - öz kütləsinin ağırlığından çökən qruntun əyrixətli sahəsinin uzunluğu (düstur (138) ilə hesablanmalıdır).

burada H_pr- çökən layın qiyməti, m;

 - eyni cinsli qrunt layı üçün - 1, bircinsli olmayan qrunt layı üçün - 1,7 qəbul edilən əmsal;

tgβ-nəmləndirmə mənbəyindən suyun kənara yayılma bucağı (qumluca və ğətirmə torpaq (lyos) üçün - 35⁰, gillicə və gil üçün - 50⁰-dən az qəbul edilməlidir).

Çökən qruntun əyrixətli sahəsinin şərti radiusu R_gr, m, (139) düsturu ilə hesablanmalıdır.

20.3. İşlənilən ərazilər

20.3.1. Ümumi müddəalar

20.3.1.1. İşlənilən ərazilərdə kanalizasiyanın xarici şəbəkə və qurğuları layihələndirildikdə yer səthinin görülən dağ-mədən işlərinin təsirindən yaranan hərəkət və deformasiyasının onlara olabiləcək əlavə təsirləri nəzərə alınmalıdır.

Dağ-mədən işlərinin təsirindən mühafizə tədbirləri layihələndirilən şəbəkə və qurğular altında bu işlərin görülmə müddəti nəzərə alınmaqla TN və Q 2.01.09 və TN və Q 2.04.02-ə uyğun olaraq təyin edilməlidir.

20.3.1.2. İşlənilən ərazilərdə süzmə sahələrinin yerləşdirilməsinə yol verilmir.

20.3.1.3. Basqısız kanalizasiya boru kəmərlərinin deformasiyaya uğrayan qruntun təsirindən qorunma tədbirləri basqısız rejimin saxlanılmasını, calaq birləşmələrin kipliyini, ayrı-ayrı bölmələrin möhkəmliyini təmin etməlidir.

20.3.1.4. Layihələndirmə mərhələsində mühafizə tədbirləri seçilərkən və onların həcmi təyin olunduqda əlavə olaraq göstərilməlidir:

kanalizasiya şəbəkə və qurğularının yerləşəcəyi meydançaların, həmçinin meydançadan kənar boru kəmərlərinin ayrı-ayrı sahələrinin işlənilməsinə başlanğıc müddətləri;

boru kəmərlərinin yer səthinə çıxan tektonik pozuntular, şaxta sahələrinin sərhədləri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə ilə kəsişmələri;

yer səthində yarıq və çöküntülərin yarana biləcəyi ərazilər.

20.3.2. Kollektorlar və şəbəkələr

20.3.2.1. Yer səthinin gözlənilən deformasiyalarından kanalizasiya basqısız boru kəmərlərinin mühafizəsinin layihələndirilməsi üçün verilməlidir:

layihə işlənən dövr üçün tapşırılmış təmizləmə-qazıntı işlərinin vəziyyəti;

işlərin görülmə planı məlum olmayan sahələrdə - ən güclü layların birindən, yaxud bir horizontdan çıxarılacaq qazıntının şərti verilmiş miqdarı;

boru kəmərlərinin yer səthinə çıxan tektonik pozuntular, şaxta sahələrinin sərhədləri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə ilə kəsişmələri olan yerlərdə - yaxın 5 ildə işləniləcək laylardan çıxarılan qazıntıların miqdarlarının cəmi.

Mühafizə tədbirlərinin həcmi gözlənilən deformasiyaların TN və Q 2.01.09-da verilmiş əlavə yük əmsalları nəzərə alınmaqla maksimal qiymətlərinə təyin edilməlidir.

20.3.2.2. Basqısız kanalizasiyalarda saxsı, dəmir-beton, xrizotilsement və plastmas borulardan, həmçinin dəmir-beton novlar və kanallardan istifadə edilməlidir.

Boruların növü tullantı sularının tərkibindən və inşaat meydançalarının, yaxud boru kəmərləri trassalarının dağ-geoloji şəraitindən asılı olaraq seçilməlidir.

20.3.2.3. Boru kəmərlərində basqısız rejimi saxlamaq üçün layihələndirmə zamanı sahələrin uzununa profildə mailliyi (140) tənliyində göstərilən şərtə əməl olunmaqla yer səthinin qeyri-bərabər çökməsi nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

burada i_p- basqısız rejimi saxlamaq üçün boru kəmərinin tələb olunan inşaat mailliyi;

- hesabi dolma dərəcəsində boru kəmərinin yol verilən minimal mailliyi;

i_gr - boru kəmərinin keçdiyi sahədə yer səthinin hesabi mailliyi (maddə 20.3.2.1-ə əsasən qəbul edilməlidir).

20.3.2.4. Basqısız boru kəmərinin tələb olunan mailliyini təmin etmək mümkün olmadıqda, məsələn, yerin relyefindən asılı olaraq, yaxud layihələndirilən boru kəmərinin başlanğıcı və sonundakı verilmiş hündürlüklər fərqini təmin etmək mümkün olmadıqda, həmçinin şaxta sahələri və şaxta işlərində dayaq kimi saxlanılıb mühafizə olunan kütlə, tektonik pozuntu sərhədlərində aşağıdakılara əməl etmək lazımdır:

boru kəməri trassasını böyük enişlər istiqamətində, yaxud yer səthinin gözlənilən az mailliklər zonasında seçmək;

boru kəmərlərinin diametrini artırmaq;

boru kəmərinin hesabi dolma dərəcəsini azaltmaq;

tullantı sularını layihələndirilən boru kəməri, yaxud digər boru kəmərləri vasitəsilə yer səthinin əlverişsiz mailliklər zonasından kənara nəql etdirmək üçün nasos stansiyaları nəzərdə tutmaq.

Tullantı sularını nəql etdirən stansiyalar dağ-mədən işlərinin yaxın 5 ildə başlanması nəzərdə tutulursa boru kəmərinin tikintisi zamanı, bu işlər daha gec zamana planlaşdırıldıqda isə bilavasitə onların başlanmasından əvvəl qurulmalıdır.

20.3.2.5. Boruların calaq birləşmələri elastik tıxamalar tətbiq etməklə çevikləşdirilməli və kompensator kimi işləmələri təmin edilməlidir.

Basqısız boru kəmərinin calaq birləşmələrinin kipliyinin saxlanılma şərti (141) tənliyi ilə ifadə edilir.

burada - boruların calaq birləşmələrinin ox istiqamətində yol verilən kompensasiya qabiliyyəti (saxsı borular üçün - 4sm; geniş ağızlı dəmir-betonborular üçün- 5sm; muftalı xrizotilsement borular üçün – 6sm qəbul edilməlidir);

 - calaq birləşməsinin ox istiqamətində tələb olunan kompensasiya qabiliyyəti, sm (yer səthinin gözlənilən deformasiyasından və qəbul edilmiş boruların həndəsi ölçülərindən asılı olaraq hesablama ilə təyin edilməlidir);

 - tikinti zamanı calaqda boruların ucları arasında saxlanılan məsafə, sm (qiymətinin ən azı 20%-i qədər qəbul edilməlidir).

20.3.2.6. Dartılma zamanı borunun en kəsiyinin yük götürmə qabiliyyəti P_p (142) tənliyində verilmiş şərti ödəməlidir.

burada - boru bölmələrinə qruntun üfüqi deformasiyasından yaranan uzununa maksimal qüvvənin təsiri;

P_i - boru bölmələrinə yer səthində əmələ gələn çıxıntıların təsirindən yaranan maksimal qüvvənin təsiridir.

20.3.2.7. (141) və (142) şərtləri təmin edilmədikdə:

uzunluğu az olan, yaxud digər növdən olan borudan istifadə etmək;

boru kəmərinin trassasını dəyişərək onu yer səthinin gözlənilən deformasiyası az olacaq zonalarına keçirmək;

boru kəmərinin daşıma qabiliyyətini artırmaq üçün onun əsasında çevik tikişli dəmir-beton döşənəcək yaratmaq lazımdır

20.3.2.8. Dükerin giriş və çıxış quyularında səviyyələr fərqi dağ-mədən işlərinin görülməsi ilə bağlı yer səthinin qeyri-bərabər çökməsi nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

20.3.2.9. İşlənilən ərazilərdəki kanalizasiya boru kəmərlərinin düzxətli sahələrində baxış quyuları arasındakı məsafə 50 m-dən çox olmamalıdır.

20.3.2.10. Kanalizasiya boru kəmərinin çıxıntılarla yerli yarıqlar, yaxud uçurumlar yarana biləcək sahələrdən keçirilməsi lazım gəldikdə, basqılı sahələr və onların yer səthində çəkilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

20.3.3. Təmizləyici qurğular

20.3.3.1. Kanalizasiya qurğuları sərt və kombinə edilmiş konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir. Sərt blokların, bölmələrin planda ölçüləri yer səthinin deformasiya qiymətindən və yerinə yetirilən konstruktiv mühafizə tədbirlərinin, o cümlədən lazımi kompensasiya qabiliyyətinə malik deformasiya tikişlərinin olmasından asılı olaraq təyin edilməlidir.

20.3.3.2. Yerdəyişmə qabiliyyətinə malik konstruktiv sxemlərin stasionar avadanlığa malik olmayan açıq tipli kanalizasiya tutumları üçün tətbiq olunmasına yol verilir.

20.3.3.3. Stasionar avadanlığa malik kanalizasiya qurğuları yalnız sərt konstruktiv sxemlərlə layihələndirilməlidir.

20.3.3.4. Müxtəlif funksional təyinatlı bloklaşdırılmış kanalizasiya qurğuları deformasiya tikişləri ilə bir-birindən ayrılmalıdır.

20.3.3.5. Tullantı sularındakı üzən maddələrin tutulması üçün əyilmə bucağı tənzimlənən hərəkət edən barmaqlıqlar və barmaqlıq-xırdalayıcılar tətbiq olunmalıdır.

20.3.3.6. Biosüzgəclərdə suvarıcı qismində səpələyicilər (sprinklerlər) və hərəkət edən suvarıcılardan istifadə edilməlidir.

Reaktiv suvarıcılardan istifadə etdikdə əsaslar-dik borular qurğulardan sukeçirməyən deformasiya tikişi ilə ayrılmalıdırlar.

20.3.3.7. Kommunikasiya sistemləri qurğularla sərt əlaqəyə malik olmamalıdır. Kanal və novların mailliyi yer səthinin hesabi deformasiyası nəzərə alınaraq təyin edilməlidir.

M ü n d ə r i c a t

1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	1
2.	Normativ istinadlar......................................................................................................	3
3.	Əsas anlayışlar.............................................................................................................	4
4.	Şəhər tullantı sularının hesabi sərfləri. Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması. Xüsusi sərflər və qeyri-müntəzəmlik əmsalları...................................	6
4.1.	Ümumi müddəalar......................................................................................................	6
4.2.	Yağış kanalizasiyası....................................................................................................	9
4.2.1.	Məskunlaşma zonalarından və müəssisələrin ərazilərindən yerüstü axımların kənarlaşdırılması şərtləri................................................................	9
4.2.2.	Yerüstü tullantı sularının orta illik həcminin təyini....................................................	10
4.2.3.	Təmizlənməyə veriləcək yerüstü tullantı sularının hesabi həcmlərinin təyini.............................................................................	11
4.2.4.	Yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış və ərimiş qar sularının hesabi sərflərinin təyini...............................................................	12
4.3.	Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin tullantı sularının hesabi sərfləri...................................................................................	21
4.4.	Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının keyfiyyət xarakteristikası..........................................	23
4.5.	Məskunlaşma əraziləri və müəssisə sahələrində yaranmış yerüstü axımların təmizlənməsi...................................................................	24
4.6.	Yağış suyu axımının tənzimlənməsi..........................................................................	25
4.7.	Kanalizasiya şəbəkələrinin hidravlik hesablanması...................................................	26
4.8.	Boruların minimal diametrləri...................................................................................	28
4.9.	Hesabi sürətlər, boru və kanalların dolması..............................................................	28
4.10.	Boru kəmərləri, kanal və novların maillikləri............................................................	30
5.	Kanalizasiya sxemləri və sistemləri............................................................................	30
5.1.	Yaşayış məntəqələri kanalizasiyasının sxemləri və sistemləri...................................	30
5.2.	Kiçik yaşayış məntəqələrinin (5000 nəfərə qədər əhalisi olan) və ayrılıqda dayanmış binaların kanalizasiya sistemləri............................................	31
5.3.	Sənaye müəssisələrinin kanalizasiya sxemləri və sistemləri......................................	32
5.4.	Yaşayış məntəqələri və sənaye müəssisələri ərazilərində yaranan yerüstü tullantı sularının kanalizasiyalaşdırılma sxemi................................	33
6.	Kanalizasiya şəbəkələri və onların üzərindəki qurğular. Şəbəkələrin trassalaşdırılması və boru kəmərlərinin çəkilməsi şərtləri....................................................................................	34
6.1.	Boru kəmərlərinin dönmələri, birləşmələri və basdırılma dərinlikləri........................................................................	35
6.2.	Borular, dayaqlar, armatura və boru altındakı əsaslar.................................................	35
6.3.	Baxış quyuları.............................................................................................................