AZƏrbaycan əraziSİNDƏ İBTİDAİ İcma quruluşU

AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İBTİDAİ İCMA QURULUŞU

P L A N

1. 
   Azərbaycan ərazisində ilk insan məskənləri. Qəbilə icmasının meydana gəlməsi
   
2. 
   İstehsal təsərrüfatının yaranması, mezolit, neolit, eneolit düvrləri
   

3. Azərbaycan tunc düvründə. Metal alətlərdən istifadə

4. Əhalinin məşüuliyyəti, ictimai həyatı və dünyagürüşü

5. İbtidai icma quruluşunun daüılması
Ə D Ə B İ Y Y A T

1. 
   Azərbaycan tarixi. 7 cildlik. Bakı, «Elm».
   
2. 
   Azərbaycan tarixi. Z.M. Bünyadov və Y.B.Yusifovun redaktəsilə, 1-ci cild, Bakı, 1994, 496 s.
   
3. 
   Azərbaycan tarixi. BDU-nun nəşri, Bakı, 1996.
   
4. 
   К. Маркс – К критике политической экономии. Предисловие К.Маркс и Ф. Энгельс. Избранные произведения т.т. М-I 1986 г., с.534, 538.
   
5. 
   Ф. Энгельс – Роль труда в процессе превращения обезьяны в человека. К. Маркс и Ф. Энгельс. Избран. Произведения т.3, М.1986 г., с. 69-82.
   
6. 
   Ф.Энгельс – Происхождение семьи, частной собственности и государства. К. Маркс и Ф. Энгельс. Избран. Произведения т.3, М – I, 1986 г., с. 211-370.
   
7. 
   Абибуллаев О.А. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку, Элм, 1982, 316 с.
   
8. 
   Həbibullayev O.H. Kültəpədə arxeoloji qazıntılar. Bakı, 1959.
   
9. 
   Алиев В.Г. Культура эпохи средней бронзы Азербайджана. Баку, Элм, 1991, 256 с.
   
10. 
    Асланов Г.М., Ваидов Р.М. , Ионе Г.И. – Древний Мингечаур. Баку, 1959.
    
11. 
    Гусейнов М.М. – Древний палеолит Азербайджана. Баку, 1985.
    
12. 
    Мунчаев Р. М. – Кавказ на заре бронзового века. Москва, 1975.
    
13. 
    Нариманов И.Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Баку, 1987.
    
14. 
    Джафаров Г.Ф. Связи Азербайджана со странами Передней Азии (конец II – нач. I тыс. до н. э.), Баку, 1984.
    
15. 
    Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı I minilliyin əvvəllərində. Bakı, Elm, 2000, 187 s. Əliyev V.H. Azərbaycanda tunc düvrünün boyalı qablar mədəniyyəti, Bakı, 1978.
    
16. 
    Исмаилзаде Г.С. Азербайджан в системе раннебронзовой культурной общности Кавказа. Баку: Нафта-пресс, 2008, 304 с.
    
17. 
    Seyidov A.Q. Naxzıvan e.ə. VII-II minilliklərdə. Bakı: Elm, 2003, 339 s.
    

18. Bahşaliyev V.B. Nahzıvan arkeolojisi // Archaeology of Nahchivan. İstanbul, 1997, 128 s.

19. Müseyibli N. Büyük kəsik Eneolit yaşayış məskəni. Bakı: Nafta-press, 2007, 226 s.

20. 
    Нариманов И.Г., Ахундов Т.И., Алиев Н.Г. Лейлатепе. Баку, 2007,128 с.
    
21. 
    Сеидов А.Г. Памятники Куро-Аракской культуры Нахичевани. Баку, Билик,1993, 164 с.
    
22. 
    Кушнарева К.Х., Чубинишвили Т.Н. Древние культуры Южного Кавказа. Ленинград: Наука, 1970, 190 с.
    
23. 
    Махмудов Ф.М. Культура Юго-Восточного Азербайджана в эпоху бронзы и раннего железа. Баку:Нафта-пресс, 2008, 216 с.
    
24. 
    Yusifov Y.B. Qədim Şərq tarixi. Bakı, 1993, 496 s.
    

AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İBTİDAİ İCMA QURULUŞU.

1. AZƏRBAYCAN ƏRAZİSİNDƏ İLK İNSAN MƏSKƏNLƏRİ.

Azərbaycan ərazisi dünyanın ən qədim mədəni ocaqlarından biridir. Əlverişli təbii-coürafi şəraitə, zəngin flora və fauna aləminə, müoa yim iqlimə malik olan Azərbaycan yer eürəsində İbtidai insanın formalaşdıüı rayonlar sırasına daxildir.Aparılmış üədqiqatlarla müəyyən olunmuşdurk ki, hələ on iki milyon il əvvəl Azərbaycan ərazisində insanabənzər meymunlar yaşamışdır.v 1939-cu ildə Qərbi Azərbaycanla Şərqi Gürcüstanın sərhədində Ceyranzül və Eldar düzənliyinin mərkəzi hissəsində, Udabno adlı yerdə insanabənzər meymunun qalıqlarının (dişlərinin tapılması buna sübutdur). Həmin düvr geoloji bülgüdə üzüncü düvrlə uyüun gəlir. Beləliklə üzüncü geoloji düvrdə Zaqafqaziya, o cümlədən Azərbaycan ərazisində insanın təşəkkülü üzün əlverişli şərait olmuşdur. İnsanın təşəkkülü və formalaşması dürdüncü geoloji düvrlə baülıdır Ki, bu düvrün də dürd milyon ildən artıq olması müəyyənləşdirilmişdir.

Ən qədim insanlar -bəşər cəmiyyətinin ilkin inkişaf mərhələsi İbtidai icma quruluşu adlanır. İbtidai cəmiyyət başqa düvrlərə nisbətən uzun müddət davam etmişdir. İbtidai icma quruluşu ilk insanların yaranması ilə başlamış və uzun inkişaf yolu kezmişdir. İbtidai-icma quruluşunun inkişafı və daüılması hər bir ülkənin təbii-coürafi şəraiti, təbii ehtiyatları və başqa amillərlə baülı olmuşdur.

İbtidai-icma quruluşu şərti olaraq üz düvrə ayrılır: daş düvrü, tunc düvrü, dəmir düvrü.

Əlverişli təbii-coürafi mühit olan yerlərdə (şirin su qaynaqlarının, bitki və heyvanlar aləmi zəngin olan, təbii maüaraların və sıüıncaqların olduüu yerlər) qədim insanlar məskən salaraq həyat sürmüşlər.

Azərbaycan belə ərazilərdən biri olmuşdur.

Dünyada ən qədim insan tiplərinin qalıqları Şərqi Afrikada (Keniya, Tanzaniya) tapılmışdur. Alimlər bu qalıqlara əsasən belə müəyyən etmişlər ki, ən qədim insanlar 2-3 milyon il bundan əvvəl yaşamışlar.

Azərbaycanda isə ilk insanlar 1,5 milyon il bundan əvvəl yaşamışlar. Arxeoloqlar Azərbaycan ərazisində - Qarabaü (Azıx, Taülar, Zar, Naxzıvan (Qazma), Qazax (Daşsalahlı, Damcılı), Lerikdə (Buzeyir) qədim insanların yaşadıüı məskənləri üyrənmişlər.

Daş düvrü bir nezə mərhələdən ibarət olmuşdur. Qədim daş düvrü – paleolit, orta daş düvrü – mezolit, yeni daş düvrü – neolit, mis daş düvrü – eneolit adlanır.

İbtidai icma quruluşunun ilkin pilləsi olan Paleolit düvrü üz mərhələyə bülünür: Alt Paleolit, Orta Paleolit və Üst Paleolit.

Alt Paleolit ilk insan tipinin yaranmasından başlayaraq 100 min il bundan əvvələ qədər davam etmişdir. Azərbaycan ərazisində alt paleolit mərhələsi Qarabaüda Quruzay vadisində yerləşən Azıx maüarası əsasında üyrənilmişdir.

Azıx maüarası və Azıx adamı. Quruzay dərəsində ilk vaxtlar azıq düşərgələrdə yaşayan qədim insanlar iqlim şəraitinin dəyişməsi ilə baülı yaxınlıqdakı Azıx maüarasına küzmüşlər. Alimlər müəyyən etmişlər ki, qədim insanlar Azıx maüarasına 1-1,2 milyon il əvvəl küzmüşlər. Bu qədim insanların yaratdıüı mədəniyyət «Quruzay» mədəniyyəti adlanır.

Maüaranın ən qədim düvrə aid təbəqələrində İbtidai insanların istədikləri kobud daş alətlər tapılmışdır. Bu alətlər adi zay daşlarından hazırlanmışdır. İbtidai insanlar bu alətlərdən ovladıqları heyvanları kəsmək, doüramaq işlərində istifadə etmişlər.

Min illər kezdikcə İbtidai insanlar fiziki və əqli cəhətdən xeyli inkişaf etmişlər. Əmək alətləri təkmilləşdirilmişdir. İlk vaxtlar insanlar zox işlərə yarayan kobud əl zapacaqları, sonralar isə ərsin-qaşov, sıyırüac və s. daş alətlər hazırlamışlar. Belə müxtəlif nüv alətlər Azıx maüarasının alt təbəqələrindən tapılmışdır. Maüaradan əmək alətləri ilə yanaşı, nəsli kəsilmiş müxtəlif vəhşi heyvanların sümükləri də tapılmışdır. Bu sümüklərə əsasən, qədim insanların ovladıüı vəhşi heyvanların nüvləri müəyyənləşdirilmişdir. Ov ilk vaxtlar sadə üsullarla edilirdi. İbtidai insanlar, əsasən, xırda heyvanları və iri heyvanların balalarını ovlayırdılar. Onlar, ovzuluqla yanaşı, yeməli yabanı bitkiləri və giləmeyvələri də yıüırdılar. İnsanlar təbiətin hazır məhsullarını mənimsəyirdilər.

İbtidai insanlar kizik qruplar, dəstələr halında yaşayırdılar. Belə kizik kollektivlər İbtidai insan «sürüsü» və ya ulu icma adlanır. Ulu icma kortəbii şəkildə, təbiət hadisələri qarşısında aciz qalmamaq məcburiyyətindən yaranmışdır. Belə kollektivlər daimi deyildi. Onlar tez-tez daüılır, sonra yeniləri yaranırdı. Ulu icma İbtidai icma quruluşunun ilk pilləsində meydana gəlmiş və qədilə icması formalaşanadək davam etmişdi.

Azıx maüarasında aşkar olunmuş ən qədim ocaq qalıüının 700 min ilə yaxın yaşı var.

Oddan istifadə qədim insanların oddan istifadə etməsi onların həyatında zox mühüm hadisə olmuşdur. İlk vaxtlar ildırım zaxması və ya üzvi maddələrin üz-üzünə yanması nəticəsində əmələ gəlmiş təbii oddan istifadə edilmişdir. Sonralar insanlar quru aüac parzalarını, zaxmaqdaşını bir-birinə vurmaqla od əldə etməyi üyrənmişlər. Od, ocaq insanların həyatında büyük rol oynamışdır. Ocaqdan isinmək, yemək hazırlamaq və vəhşi heyvanlardan qorunmaq üzün istifadə olunurdu.

Azıx maüarasında 1968-ci ildə İbtidai insanın alt zənə sümüyünün qalıüı tapılmışdır. Bu, dünyada ən qədim belə tapıntılardan biri – dürdüncüsüdür. Antropoloqlar həmin İbtidai insanı Azıxantrop, yəni «Azıx adamı» adlandırmışdır. Azıxantroplar 350-400 min il bundan əvvəl yaşamışlar. Azıx zənə sümüyü Azərbaycanın qədim insanının formalaşdıüı ərazilərdən biri olduüunu sübut edir.

Azıx maüarasında tikili qalıüının tapılması qədim insanların tədricən tikinti vərdişlərinə də yiyələnməsini güstərir. Zaman kezdikcə Azıx adamları tədricən ətraf mühiti dərk etmiş, İbtidai dini təsəvvürlər yaranmış və onlar sadə incəsənətlə məşüul olmuşlar. Azıx maüarasında tapılmış ayı kəllələrindən bəzilərinin üzərində müəyyən işarələr cızılmışdır. Bu, sadə dini ayinlərin və totemlərin (heyvanların inam) yaranması ilə baülıdır.

Alt Paleolit düvrünün sonunda əmək alətlərinin yeni nüvləri meydana gəlmişdir. Alətlər daha zox zaxmaqdaşından, bazalt və obsidiandan (vulkanik şüşə-dəvəgüzü) hazırlanmırdı. Zünki insanlar onları asanlıqlaqəlpələyir və ucu iti, dişli-kəzli, oymalı kəsici alətlər hazırlayırdılar.

Orta Paleolit təxminən 100 min il bundan əvvəl başlanmış, e.ə. 40-cı minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvr Mustye mədəniyyəti (Mustye-Fransada yer adıdır. Bu düvrdə insanların fiziki və zehni inkişafı səviyyəsi artmış, əmək alətləri və əmək vərdişləri təkmilləşdirilmişdi.

Orta Paleolit düvründə yeni insan tipi yaranmışdır. Həmin insanlar neandertal adamı adlanır (Neandertal – Almaniyada yer adıdır. Burada İbtidai insanın kəllə sümüyü tapılmışdır). Onlar əsasən ovzuluqla – Qafqaz maralı, maüara ayısı, boz ayı, tur, daükezisi, vəhşi at (gur) və s. ovlamaqla, həmzinin yem toplamaqla (yıüıcılıqla) məşüul olmuşlar.

Azərbaycanda bu düvr Azıx maüarasının müəyyən təbəqəsi, Taülar, Daşsalahlı, Qazma, Zar, Qəbirdərə, Zaxmaqlı, Marallı kimi yaşayış düşərgələri əsasında üyrənilmişdi.

Orta Paleolit düvründə qədim insanların ətraf mühitə münasibətində, dini gürüşlərində dəyişikliklər yaranmışdır.

Axirət dünyasına inam ilk dəfə bu düvrdə yaranmışdı. Ovsun, heyvanlara (totemlərə), təbiət qüvvələrinə inamla baülı dini təsəvvür formaları meydana gəlmişdir.

Orta Paleolit düvründən başlayaraq ulu icma yavaş-yavaş sıradan zıxmış, qəbilə icması yaranmaüa başlamışdır.
2. QƏBİLƏ İCMASININ MEYDANA GƏLMƏSİ

Üst paleolit. Aüıllı insan. Paleolitin son mərhələsi üst paleolitdir. Üst paleolit təxminən 40 min il bundan əvvəl başlanmış, e.ə. 12-ci minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvrdə iqlim mülayimləşmiş, bitki və heyvanat aləmində, habelə ictimai həyatda zoxsaylı dəyişikliklər baş vermişdir.

Azərbaycanın bir sıra bülgələrində Üst Paleolit düvrünün maüara düşərgələri üyrənilmişdir. İbtidai insanlar bu maüaralarda yaşamış və üzlərini təbiətin təhlükəli hadisələrindən və vəhşi heyvanların hücumlarından qorumuşlar. Bu düvrün maddi qalıqlarına Qarabaü və Qazax bülgələrinin Paleolit düşərgələrində daha zox rast gəlinmişdir.

Üst Paleolit düvründə bir sıra heyvanların, xüsusilə nəhəng maralın, maüara ayısının və s. nəsli kəsilmişdir. İnsanlar Qafqaz maralı, ceyran, cüyür, daükezisi və s. ovlamışlar. İnsanların istifadə etdikləri uclu qaşovlar, biz, dairəvi, yarımdairəvi və uzun qaşovlar, gəzli (yəni kənara dişəkli) və üzbucaq əmək alətləri geniş yayılmışdır.

Üst Paleolit düvründə Azərbaycan ərazisində müasir insan tipinin, yəni aüıllı insanın («Homo Sapiyens») yaranması başa zatmışdı. İnsan fiziki və əqli inkişafın yüksək mərhələsinə zatmışdır. Təfəkkür və nitq inkişaf tapmışdır. İbtidai cəmiyyətin bu mərhələsində ilk vaxtlar insanlar bir-birini adi hərəkətlərlə (kinetik dillə-əl, dodaq hərəkətləri və s. hərəkətlərlə) başa salırdılar. Lakin onlar bu üsulla uzaq məsafədə və qaranlıqda ünsiyyət yarada bilmirdilər. Əmək fəaliyətinin artması şüurun, düşüncənin inkişafı tədricən səsli nitqin yaranmasına səbəb olmuşdu.

Səsli nitq ilk vaxtlar İbtidai insanların yaratdıüı və tələffüz etdiyi ilk süzlərdən, təsərrüfat həyatı ilə baülı tək-tək sadə ifadələrdən ibarət olmuşdur.

Tədricən ayrı-ayrı ifadələrin birləşməsindən (iki-üz və s. süzdən) nisbətən mürəkkəb fikri ifadə edən səsli nitq – danışıq ünsiyyət vasitəsi yaranmışdır. Bu düvrdə ulu icma nəsli-qəbilə icması ilə əvəz olunmuşdur. Nəsli-qəbilə icmasının əsasını qan qohumluüu ilə baülı olan insanların birliyi təşkil edirdi. Belə quruluş nəsli-qəbilə quruluşu adlanır.

Nəsil qəbilə düvründə insanlar ana xətti ilə qohumluq əsasında birləşmişdilər. Qəbilənin həyatında qadın mühüm rol oynayırdı. Uşaqların qayüısına qalmaq, giləmeyvə və yabanı bitkilər toplamaq, odu qoruyub saxlamaq, yemək hazırlamaq və s. qadınların işi idi. Buna gürə də nəsli qəbilə icması ana xaqanlıüı (matriarxat) adlanır.

Mezilit düvrü. Ox və kamanın kəşfi. Mezolit - Orta Daş düvrü Azərbaycan ərazisində e.ə. 12-ci minillikdən e.ə. 8-ci minilliyə qədər bir düvrü əhatə edir.

Mezolit düvründə yaşayış üzün daha əlverişli iqlim şəraiti olmuşdur. Qəbilələr halında birləşmiş insanların həyatında, dünyagürüşündə, ətraf aləmə münasibətlərində xeyli dəyişikliklər baş vermişdir. Yeni əmək alətləri yaratmış insanlar əsasən ovzuluq, yıüıcılıq və balıqzılıqla məşüul olmuşlar.

Mezolit düvründə ox və kaman ixtira edilmimşdir. Bu silahın küməyi ilə insanlar heyvanları daha uzaq məsafədən ovlaya bilirdilər. Onlar qida ehtiyatını artırmaüa nail olmuş və tədricən heyvanları əhliləşdirməyə başlamışlar. İlk vaxtlar heyvanların balalarını qida ehtiyatı kimi saxlayırdılar. Beləliklə, İbtidai maldarlıüın əsası qoyulurdu. Lakin heyvanların əhliləşdirilməsi zox uzun düvr ərzində mümkün olmuşdur.

Mezolit düvründə ilk əkinzilik vərdişləri də yaranırdı. Ət ehtiyatının artması insanların ərzaüa olan tələbatını qismən üdədiyinə gürə, toplanmış yabanı bitki toxumlarının da bir hissəsini ehtiyat üzün saxlayırdılar. Bu isə İbtidai əkinziliyin meydana gəlməsinə şərait yaradırdı. Toxumun yerə tükülərək yenidən cücərdiyini müşahidə edən insanlar onu təkrar edərək yenidən məhsul əldə edirdilər.

Beləliklə, Mezolit düvründə mənimsəmə təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına kezidin əsası qoyulmuşdu. Lakin istehsal təsərrüfatının formalaşması bir qədər gec – Yeni Daş düvründə başa zatmışdır.

Azərbaycanda Mezolit düvrü əhalisinin yaşayışı, məşüuliyyəti Qobustan abidələri («üküzlər», «Ana Zaüa», «Firuz» və s.) əsasında üyrənilmişdir. Burada insanlar təxminən e.ə. 12-ci minillikdən yaşamışlar. Qobustanda insanlar ovzuluq, balıqzılıq və yıüıcılıqla, zaman kezdikcə isə maldarlıq və əkinziliklə məşüul olmuşlar. Qədim Qobustanlılar mikrolif (kizik ülzülü) lüvhələrdən iti uclu, gəzli, bızaqvari, qaşov tipli kəsici alətlər hazırlamışlar. Alətlərin zoxusu həndəsi formalıdır (üzbucaqlı, dürdbucaqlı və s.). Sümükdən biz, ox ucu, balıq torunun toxunulmasında istifadə olunan alətlər hazırlamışlar.

Mezolit düvründə İbtidai incəsənət xeyli inkişaf etmişdir. Qobustan qayaları üzərində həkk olunmuş qayaüstü rəsmlər İbtidai insanların dini gürüşlərini, ətraf aləmə münasibətlərini əks etdirir. O düvrün bitki və heyvanat aləmi haqqında məlumat verir. Bu rəsmlər əsasında mezolit düvrü insanlarının ovsun-totem (heyvanlara inam) inamlarını, dini ayinləri ilə tanış olmaq mümkündür.

Mezolit düvründə insanlar azirət dünyasına inanmış, dəfn zamanı ülülərin yanına əmək alətləri, bəzək əşyaları qoymuşlar. Qobustanda «Firuz» düşərgəsindəki qəbirlərindən belə əşyalar tapılmışdır.

3. İSTEHSAL TƏSƏRRÜFATININ YARANMASI. MEZOLİT, NEOLİT VƏ ENEOLİT DÜVRÜ

Eramızdan əvvəl VIII-VII minillikləri əhatə edən yeni daş düvrü – Neolit düvrü adlanır. Bu düvrdə insanlar daha hər şeyi təbiətdən hazır şəkildə almır, üzləri yenisini istehsal edirdilər. Yəni insanlar təbiətdən asılılıqdan azad olmuş, üzlərinə lazım olan məhsulların istehsalına başlamışlar. İnsanların məşüuliyyət sahələri izərisində maldarlıq və əkinzilik əsas yer tuturdu. Azərbaycanda bu iki təsərrüfat sahəsinin inkişafı üzün hər cür şərait var idi.

Neolit düvründə insanlar saxsı qablar hazırlamış, daş alətləri cilalamaüı və deşməyi üyrənmiş, toxuculuqla məşüul olmuşlar.

Bəşər tarixindəki bu yeniliklər Neolit inqilabı adlandırılmışdır.

Cənubi Qafqazda və Azərbaycan ərazisində neolit (yeni daş) dövrü e.ə.VIII-VII minillikləri əhatə edir. Bu mədəniyyətin formalaşması iki mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ saxsı qabların yaranmasına qədər olan, əkinçiliyin, maldarlıüın, toxuculuğun təşəkkülü düvrünü-təxminən e.ə.VIII minilliyi əhatə edir və erkən neolit adlanır. Ikinci mərhələ ibtidai icma quruluşu insanlarının təfəkkürünün və istehsal sahələrin inkişafı, təsərrüfat həyatında küklü dəyişik-liklərin yaranması, ýil qabların hazırlanması və ümumilikdə yeni mədəniyyətin meydana çıxması ilə fərqlənir. Bu düvr e.ə.VII minilliyi əhatə edir.

Qafqaz reýionu coğrafi cəhətdən neolit mədəniyyətinin yaranması və inkişafı üçün əlverişli olmuşdur. Təbii ki, bu düvrdə əhalinin sayı artmışdır. Istehsal təsərrüfatının formalaşması əkinçilik, maldarlıq sahələrinin inkişafına, daüətəyi və aran zonalarda yeni yaşayış yerlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Süz yox ki, neolit düvrünün insanları oturaq həyat tərzi keçirmişdir.

Tədqiqatçılar dağlıq və dağlıqətəyi bölýələrdə neolit yaşayış yerlərinin yaran-masını son dərəcə intensiv ýedən ovçu və yıüıcı tayfaların yerləşmə prosesi ilə baülayırlar.

Azərbaycan ərazisində bu düvrə aid Ýəncə yaxınlıüında Ýillidaü, Damcılı maüarası, Qobustanda "Ovçular zaüası", "Anazaüa" və "Firuz" düşərýələri kimi abidələr üyrənilmişdir. Təbriz yaxınlıüında yerləşən Yanıqtəpə (kiçik təpə) və Urmiya ýülünün cənubundakı Hacı Firuz abidələrinin alt təbəqələri də neolit düvrünə aiddir.

Bu düvrün abidələrindən biri də Naxçıvan şəhərindən 8 km şimal-şərqdə, Babək rayonunun eyni adlı kəndi ərazisində tədqiq olunmuş I Kültəpədir. Ərazinin təbii şəraiti I Kültəpə sakinlərinin fəaliyyəti üçün hərtərəfli imkan yaratmışdır. Abidə daüətəyi ərazidə, daülıq zonadan 10-15 km məsafədə salınmışdır.

I Kültəpə 1951-1964-cü illərdə üyrənilmişdir. 1951-ci ildə O.H.Həbibullayev tərəfindən üç qazıntı sahəsində tədqiqat xarakterli arxeoloæi qazıntı işləri aparılmışdır. Birinci qazıntı sahəsində (50 m2) 1,25 m, ikinci qazıntı sahəsində (21 m2) 2,25 m dərinliyə qədər qazıntı işləri davam etdirilmişdir. Üçüncü qazıntı sahəsi (22,5 m2) 1953-cü ildən etibarən ýenişləndirilərək (39 m2), 10 metr dərinliyədək tədqiq edilmişdir. 1955-ci ildən başlayaraq üçüncü qazıntı sahəsi yenidən (65 m2) əvvəlcə 16,75 m, sonra isə 21,6-22,2 metr dərinliyədək üyrənilmişdir.

O.H.Həbibullayev ilk qazıntıları zamanı arxeoloæi materiallar arasında fərqi nəzərə alaraq, abidənin birinci təbəqəsini 1"a" (dərinlik 19-22,2 m) və 1"b" (dərinlik 12,8-19 m) təbəqələrinə bülsə də, sonradan bu fikrindən daşınmışdır. O zaman Cənubi Qafqazda neolit düvrü haqqında məlumat az olduüundan, tədqiqatçı I Kültəpənin 3-3,2 m qalınlıüında olan 1"a" təbəqəsini bu düvrə aid etməkdən çəkinmişdir. Lakin tədqiqatçı qeyd edir ki, 1"a" təbəqəsinin keramika məmulatı 1"b" təbəqəsinin keramika məmulatından fərqlənir. Bu fərq ilk nüvbədə qabların arxaik quruluşu, üzərinin nahamar olması, hazırlanma texnoloýiyası, ýilinin tərkibi, rənýi və diýər xüsusiyyətlərində nəzərə çarpır.

I Kültəpənin 3,2 m qalınlıüında olan ən alt-neolit təbəqəsində beş tikinti qatı (düvr) aşkar edilmişdir. Onlardan birində-üçüncü düvrə aid təbəqədə (21,4 m dərinlikdə) mührədən tikilmiş düzbucaqlı divar qalıüına rast ýəlinmişdir. Divarın eni 30, hündürlüyü 20 sm, bir tərəfin salamat qalmış hissəsi 2,1 m, diýər tərəfi 2,5 m uzunluüunda olub. Tikintinin içərisində çay daşından palçıqla qurulmuş oval formalı ocaüa rast ýəlinib. Onun ülçüləri 1x0,8 m, salamat qalmış hissəsinin hündürlüyü 0,8 sm-dir. Ocaüın ətrafından kobud hazırlanmış, qırmızı rənýli qab qırıqları tapılmışdır. Bundan əlavə 22, 21,8, 21,2 və 19,8 m dərinlikdə 4 ocaq yeri qeydə alınmışdır.

Dağıstan ərazisində 20-dən artıq neolit düşərýəsi əvvəl V.Q.Kotoviç, sonralar isə M.Q.Hacıyev və X.A.Amirxanov tərəfindən tədqiq edilmişdir. Süz yox ki, bu düvrdə ilk meydana çıxan qab kasa tipli, yastı oturacaqlı, ýeniş aüızlı olub. I Kültəpənin eneolit təbəqəsinin ýil məmulatı isə Ýürcüstanda neolit düvrünün sonuna və eneolit düvrünün əvvəllərinə aid edilən Samele Klde və Samerçxle Klde maüaralarından tapılmış qablardan bir sıra xüsusiyyətinə ýürə daha qədimdir.

Ümumiyyətlə, ərazisinin 72% daülıq olan Zaqafqaziyanın qədim əkinçilik mədəniyyəti iqtisadi-mədəni əlaqələr zəminində Ün Asiya abidələrinin təsiri-ndən yaranmışdır. Bunu I Kültəpənin neolit düvrü təbəqəsindən tapılmış Xalaf nişanəli boyalı qablar da sübut edir. Naxçıvanın ərazi cəhətdən Ün Asiyaya yaxın olması burada müxtəlif mədəniyyətlərin Zaqafqaziyanın diýər reýionlarına nisbətən daha tez formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Tədqiqatçı I.H.Nərimanov qeyd edir ki, Urmiya ətrafında yerləşən Hacı Firuz və Yanıqtəpə (kiçik təpə) əhalisi son neolit düvründə bu reýionun ilkin əkinçi və maldar tayfalarından olmuş (e.ə.VI minillik), onun ardınca isə boyalı qabları ilə fərqlənən Dalmatəpə kimi abidələr (boyalı qablar olan təbəqə e.ə.4428±80, sadə qablar olan təbəqə e.ə.4216±80 il) yaranmışdır.

Azərbaycan ərazisində e.ə. VI minillikdən eneolit düvrü başlayır. Bu düvr əkinçilik və maldarlıüın ýeniş inkişaf tapması, yaşayış yerlərinin və əhalinin sayının artması, qabların formasında, hazırlanma texnoloýiyasında yeniliklərin, mis əşyaların meydana çıxması və yaşayış yerlərində mədəni təbəqənin qalın olması ilə fərqlənir.

Cənubi Qafqazda bu düvrün yaşayış yerləri 0,5 hektardan 4,5-5, bəzi hallarda isə 10 hektara qədər sahəni əhatə edir. Bəzi yaşayış yerlərində mədəni təbəqənin qalınlıüı 12 metrə çatır. Tədqiqatçılar bir tikinti qatının 40-60 il müvcud olması qənaətinə ýəlirlər. Ün, Orta və Kiçik Asiya abidələrində hələ neolit düvründən məlum olan çiy kərpicdən tikintidə istifadə olunur.

Son illər Naxçıvan ərazisində bu düvrə aid I Kültəpə, Ovçular təpəsi, Xələc, Şahtaxtı Ýavurqalası, ßrəbyenýicə, Damlama, Sədərək və s. abidələr qeydə alınmışdır.

Neolit düvründən başlayaraq əhali oturaq həyata kezmiş, əkinzilik və maldarlıqla yanaşı, ovzuluqla, balıqzılıqla da məşüul olmuşlar. Əmək alətləri, əsasən, zaxmaqdaşından və obsidiandan (vulkanik şüşə – dəvəgüzü) hazırlanırdı. Əkinzilik yeni əkin və bizin alətlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Daş toxalar, oraq dişi hazırlanırdı. Daş baltalar, zəkiclər də bu düvrdə yaranmışdır.

Naxzıvanda, Gəncə ətrafında, Təbriz yaxınlıüında, Qobustanda, Qazax bülgəsində Neolit düvrü abidələrindən daş toxalar, oraq dişləri, zəkic, balta və lüvhələrdən ibarət əmək alətləri tapılmışdır. Gəncə yaxınlıüındakı neolit düşərgəsinin əmək alətləri müxtəlifliyi ilə sezilir. Bunlar zaxmaqdaşından düzəldilmiş bızaqvari lüvhələrdən, qaşovlardan, dəvəgüzündən hazırlanmış əmək alətlərindən ibarətdir. Bu alətlərdən əkin, bizin, doürama, kəsmə işlərində istifadə edilmişdir. Toxuculuq və saxsı qablar istehsalı insanların həyatında mühüm yenilik idi. Onların yaradıcıları qadınlar idi. Bu düvrdə «ana xaqanlıüı» hükm sürürdü.

E.ə. Y1 minillikdən Azərbaycanda eneolit (mis-daş düvrü) başlanmışdır. Bu düvr e.ə. 1Y minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvr daş düvrünün başqa mərhələlərindən fərqlənir. Zünki qədim insanlar bu düvrdə daş məmulatı ilə yanaşı metaldan da istifadə etmişlər. ilk vaxtlar misdən soyuq düymə üsulu ilə müxtəlif əşyalar hazırlayırdılar. Zaman kezdikcə əmək vərdişləri artır, təkmilləşir və qədim insanlar mis külzələrini əvvəlcə ocaqda qızdırmaq, sonra isə əritməklə İbtidai metalişləmənin sirrlərinə bələd oldular.

Azərbaycanda mis filizi ehtiyatları Gədəbəy, Daşkəsən, Qarabaüın daülıq zonasında, Naxzıvanda müvcuddur.Lakin Eneolit düvründə metaldan istifadə hələ geniş yayılmamışdı. Daş alətlər təsərrüfatda, məişətdə üstün yer tutmuşdur. Eneolit düvründə Azərbaycanda əhali artmış, insanlar daha geniş ərazilərdə məskunlaşmışlar. Azərbaycanda bu düvrün yaşayış məskənləri Gəncə-Qazax, Mil-Qarabaü, Muüan-Naxzıvan bülgələrində, Urmiya gülü ətrafında və Təbriz yaxınlıüında üyrənilmişdir.

Azərbaycanda eneolit düvrü əkinzi-maldar tayfaları kizik kəndlərdə, qəbilə icmaları halında yaşamışlar. Yaşayış məskənləri zay kənarında, əkinzilik və maldarlıq üzün əlverişli yerlərdə salınırdı. Yaşayış binaları və təsərrüfat tikintiləri ziy kərpic və mührədən dairəvi planda inşa olunmuşdur. Evlər kizik həcmdə olmuşdur. Mənzilləri qızdırmaq, eləcə də yemək hazırlamaq üzün evin ortasında və ya divarın yanında ocaq qurulmuşdur. Belə evlərdə qoşa nigaha əsaslanan ailələr yaşamışlar. İcma torpaüında birgə zalışan bu ailələr ümumi məhsul bülgüsündən aldıqları pay hesabına dolanırdılar.