Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

5.2.5. Skandinaviya xalqlarining etnopsixologik xususiyatlari

Har bir inson mamlakat xalqining madaniyati bilan tanish bo‘lsa, ular bilan yaqin aloqada bo‘la oladi, o‘zi vakillik qilayotgan mamlakat madaniyati va siyosatini o‘sha xalq uchun yanada tushunarli va maqbulroq shaklda yetkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, Skandinaviya xalqlarining fan va madaniyat tarixi, og‘zaki xalq ijodiyoti namunalari, adabiy manbalari psixologik fikr va g‘oyalarga boy. Ularni tizimli o‘rganish, psixologik tahlil qilish va jamiyatga yetkazish maqsadga muvofiqdir.
Skandinaviya mintaqaga kiritilgan qaysi mamlakatbo'ladi orasidaEtnopsixologik nuqtai nazardan bir qator o'xshashliklar mavjud bo'lsa-da, ularning har birida kuchli va mustaqil milliy "men" mavjud. Ular vatanparvar va o‘z yurtining fuqarosi ekanliklaridan faxrlanadilar. Shuning uchun bu mintaqa xalqlarini “Skandinaviyaliklar” deb atash o‘rniga ularning har birini alohida nom bilan yuritish ma’qul deb hisoblanadi. Mashhur rus yozuvchisi va jurnalisti G. Fish shvedlar Skandinaviyadagi inglizlar, daniyaliklar Skandinaviyadagi fransuzlar, norveglar esa Skandinaviya ruslari ekanligini taʼkidladi. Daniyalik yozuvchi V.Bornholst “Skandinaviya vikingi bugun” asarida Skandinaviya xalqlarining etnik-oʻziga xos xususiyatlari va qoliplarini oʻziga xos hazil tuygʻusi bilan aks ettirgan.
Norvegiya xalqining etnopsixologik xususiyatlari uzoq vaqt davomida bir guruh omillar ta'sirida shakllangan. Sovuq qish, qisqa yoz, namlik va kuchli shamollar "Nordik xarakter" ning shakllanishiga olib keldi. Norvegiya milliy adabiyotida tasvirlangan “Skandinaviya odami” obrazi asta-sekin zamonaviy norvegiyalikning psixologik portretidan uzoqlashmoqda.
Norvegiya ko'pincha Evropaning tepasi deb ataladi, chunki u Skandinaviya yarim orolining shimoli-g'arbiy uchida joylashgan. Norvegiya Skandinaviya mamlakatlari orasida eng yosh davlat hisoblanadi. 20-asr boshlariga qadar u Norvegiya, Daniya, keyin esa Shvetsiya bilan ittifoq tuzgan. 1905 yilda Norvegiya o'z mustaqilligini e'lon qildi. Har bir xalq taraqqiyotida milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usi juda muhim. Norvegiyaliklar milliy o'z-o'zini anglashni kuchaytirish uchun o'zlarining ildizlarini vikinglar bilan bog'lab, butun dunyoga Norvegiya aholisi Skandinaviya daraxtining mutlaqo alohida shoxchasi ekanligini e'lon qildilar va ularning madaniyati va tili dostonlarda tasvirlangan. Norvegiya aholisining fikriga ko'ra, ularning mamlakati butun shimolning madaniy markazi edi.
Norvegiya xalqi milliy madaniyatining rivojlanishida "shimoliy elementlar" katta rol o'ynadi. Bu tasodifiy emas, chunki norvegiyaliklarni boshqa xalqlar shimoliy odamlar sifatida qabul qilishgan va bu idrokda mamlakatning geografik joylashuvi asosiy rol o'ynagan. 18-asrda Yevropaning Shimoliy mamlakatlarga qiziqishi ortdi. Fransuz ziyolilari ijodida norvegiyaliklarga o‘ziga xos fazilatlarga ega bo‘lgan xalq sifatida keng o‘rin berilgan. Jumladan, S.Monteskyu o‘z asarida shunday yozgan edi: “...Norvegiyaliklarning asab tizimi juda kuchli, ular og‘riqqa chidamli. Ularning xarakterining mustahkamligi iqlim ta'sirida, ayniqsa, qattiq qish ta'sirida shakllangan." Qadim zamonlarda Shimoliy mamlakatlar tsivilizatsiyalashgan Evropada qorong'u va sovuq mamlakatlarning, yirtqichlar, jodugarlar va g'ayrioddiy hayvonlar yashaydigan dunyoning qutqaruvchisi sifatida qabul qilingan. XVIII asrning ikkinchi yarmida ham italiyaliklar norvegiyaliklarni xunuk odamlar deb bilishgan. Biroq, ma'rifat davridagi qadimgi Skandinaviya matnlarining tarjimasi natijasida norvegiyaliklar baland bo'yli, sog'lom, jasur va mag'rur odamlar sifatida nomlana boshladilar. S.Monteskyu Norvegiya ayollari va ularning jamiyatdagi erkinligi va ko‘plab huquqlarga ega ekanligiga alohida urg‘u berdi. O'shandan beri shimoliy aholining tasvirlari G'arbiy Evropa madaniyatida ijobiy, ijobiy ideal ma'noga ega bo'ldi. 18-asr Norvegiya madaniyatining koʻzga koʻringan arbobi Gerxard Shyoning Norvegiya milliy madaniyatining asosiy elementi sifatida “shimoliy” elementni koʻrsatdi. Norvegiyaliklar Skandinaviyadagi birodarlariga qaraganda boshqa kelib chiqishini ta'kidlaydilar. Shvedlar va daniyaliklar janubdan kelgan bo'lsa, norveglar shimoldan kelgan (nordmenn).
Norvegiya milliy oʻz-oʻzini anglashining asosi boʻlgan shimoliy element 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida alohida ahamiyatga ega boʻla boshladi. Bu Norvegiya xalqining etno-psixologik xususiyatlarining shakllanish davri edi. Shimol va qattiq qish tasvirlari vatanparvarlik tashviqotida keng qo'llanila boshlandi. Chang'i sporti Norvegiya milliy o'ziga xosligining muhim tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Qadim zamonlardan beri chang'ilar Norvegiya madaniyatining bir qismi bo'lib kelgan. Chang'i nafaqat Norvegiya xalqining ixtirosi, balki zamonaviy Norvegiya chang'i sportining vatani bo'ldi.
Norvegiyaliklar o'zlari haqida juda yuqori fikrga ega. Vikinglar avlodi bo'lib, ular eng kuchli va aqlli, demokratik va mustaqil fikrlaydigan odamlardir. Norvegiyaliklar o'zlarining shaxsiy farovonligiga katta e'tibor berishadi. Shimoliy dengizda neft topilgach, mamlakat juda boyib ketdi va Norvegiyada, boshqa mamlakatlardan farqli o'laroq, 1990 yilda kelajak avlodlarni rivojlantirish uchun maxsus fond tashkil etish to'g'risida qaror qabul qilindi. Norvegiyaliklar o'z madaniyati bilan faxrlanadilar. Ular har kim o'zining mashhur Ibsen, Gamsun, Grigni bilishi kerak, deb hisoblashadi. Ular boshqalarni hukm qilishlari mumkin, lekin hech kim ularni hukm qila olmaydi.
Hech bir mamlakatda ular Norvegiya kabi o'zlarining davlat atributlariga sezgir emaslar. Norvegiyaliklar g'urur bilan o'z bayrog'ini hamma joyda namoyish etadilar. Har bir xonadonning hovlisida bayroq uchun alohida joy ajratilgan bo‘lib, har kuni ertalab aholi bayroqni ko‘tarib, kechqurun tushiradi.
Qattiq iqlim va ulug'vor tabiat bilan o'ralgan holda yashash norvegiyaliklarning xarakterida ko'plab fazilatlarni shakllantirgan: vazminlik, qisqalik, qat'iyatlilik, bag'rikenglik, sekinlik, sovuqqonlik va boshqalar. Norvegiya xarakterining muhim xususiyatlaridan biri bu tinchlikparvarlikdir. Yana bir xususiyat - befarqlik. Ammo norvegiyaliklarning befarqligi salbiy ma'noga ega emas. Ularning befarqligida salbiy narsa yo'q, chunki norvegiyaliklar har kimning o'zi xohlaganidek harakat qilish huquqini tushunishadi. Norvegiyaliklar aniqlikni yaxshi ko'radilar. Ular suhbatdoshlariga ma'lum vaqt davomida qarashadi, o'zlarining hissiy reaktsiyalarini darhol bildirmaydilar va birinchi qarashda odamni hukm qilmaydilar. Shu bilan birga, ular juda yaxshi hazil tuyg'usiga ega va reaktsiyalar tezligi odamlarni hayratda qoldiradi.
Ozodalik ham norvegiyaliklar xarakteridagi asosiy xususiyatlardan biridir. Ularning qoidalarga rioya qilishlari hatto nemislarning pedantriyasidan ham oshib ketadi. Norvegiyaliklarning flegmatikligi va vazminligi ularning tartibni yaxshi ko'rishining natijasidir. Ular isrofgarchilikni (g'ayrioddiylikni), dabdabani, maqtanishni yoqtirmaydilar.
Norvegiyaliklar ochiqko'ngil, ochiqko'ngil odamlardir. Ular mehmonlarga o'z mamlakatining go'zalligi, Norvegiya davlatining adolatli tuzilishi haqida, Norvegiya xalqining kuchi, jasorati va aql-zakovati haqida soatlab gaplashishi mumkin.
Norvegiyaliklar muloqotda ham, turmush tarzida ham juda oddiy. "Siz" faqat qirol oilasi a'zolariga qaratilgan. Norvegiyaliklar turli ijtimoiy va siyosiy tashkilotlar, musiqa va adabiy jamiyatlar, sport klublari a'zolaridir. Norvegiyalik ayollar juda kuchli irodali va o'ziga ishonadilar. 1978 yilda qonun qabul qilingandan keyin ayollar erkaklar bilan teng huquqlarga ega edilar. Hatto Norvegiyada ham gender tengligi bo'yicha sud tashkil etilgan. Norvegiyaliklar ziqna emas, ular shunchaki o'zlarini juda yaxshi ko'rishadi va nima uchun o'zlari uchun azob chekishlari kerakligi haqida hayron qolishadi. Norvegiyaliklar o'zlarini odob-axloq qoidalaridan butunlay ozod qilishdi. Ular “siz” olmoshidan voz kechib, hammaga “siz” deb murojaat qilishdi. Norvegiyaliklar quchoqlashishni va qo'l siqishni afzal ko'rishadi. Ba'zan ular yonoqlarini 3 marta silaydilar. Norvegiyaliklarning fikriga ko'ra, bu uchrashishning eng gigienik usuli. Norvegiyaliklar bu so'zni yuziga aytishdi. Ular uchun eng muhimi haqiqatni aytishdir. Norvegiyaliklar uchun taqiqlangan mavzular yo'q. Ular o'zlarining oilaviy muammolari, samimiy mavzular, siyosat haqida ochiqchasiga gapirishadi. Ammo maosh va daromad haqida gapirish odobsizlik hisoblanadi. Norvegiyaliklar o'z mamlakatlari va uning siyosatini dadil tanqid qilishlari mumkin. Biroq, chet el fuqarolarining ularga nisbatan bunday qilishlari qabul qilinishi mumkin emas. Norvegiyaliklar muloqotda demokratik va norasmiy. Ularning tilida “iltimos” so‘zi yo‘q. Bu soʻz “vaer saa snil” yoki “vaer saa gad” (mehribon, xushmuomala boʻl) soʻzlari bilan almashtirilgan. Norvegiyaliklar birgalikda o'tkazgan vaqtlari uchun minnatdorchilik bildirishda juda sezgir. Norvegiyaliklar sog'lig'iga juda sezgir va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishadi. Norvegiyaliklar hech qachon uyda o'tirishmaydi. Ular turli kurslarga, klublarga, teatr va kinoga boradilar. Norvegiyaliklar sayohat qilishni yaxshi ko'radilar.
Norvegiya madaniyati tenglik tamoyiliga asoslanadi. Norvegiyaliklar suhbatda aniqlik, pragmatizm, ehtiyotkorlik, hazil, tabiatga g'amxo'rlik, o'ziga ishonch va o'ziga ishonch, vazminlik va itoatsizlikni qadrlashadi. Quruqlikda va dengizda hayot uchun kurash ularning xarakterida individuallikni shakllantirgan. Bu fazilatlar uzoq yillar davomida qattiq iqlim va butparastlik odatlari ta'sirida shakllangan. Bunday sharoitda tabiat bilan hamnafas yashab, faqat o‘z kuchiga tayangan mard odamlargina omon qolishi mumkin edi. Buning uchun ehtiyot bo'lish, ko'p ish qilish va kamroq gapirish kerak edi. Xalq ijodida ham bu fazilatlar maqollarda o‘z ifodasini topgan: “Qor so‘ysa, podsho o‘lar. Hamma narsa o'lik, lekin yaxshi so'zlar abadiy qoladi", "Tilingiz uzun bilan yaxshilik topolmaysiz", "Buni hamma bilishi kerak"
Norvegiyalik uchun uning mamlakati uning dunyosi. Uning viking o'tmishi, kelajagini ta'minlash uchun neft, boshqalardan ajralib turadigan qirollar va oxirgi, lekin eng muhimi, ular trollar va mittilar dunyosini yaratdilar. Norvegiyaliklar hozirgi zamonda ham trol va mittilarga ishonishadi. Trollardan biri Oslodagi Ekeberg tog'ida yashaydi. Hatto Norvegiyada ham trollar va mittilar bilan o'zini tutish qoidalari ishlab chiqilgan.
Norvegiya juda ayollashgan davlat. Davlat onalar va bolalar, ayniqsa, yolg‘iz onalarga g‘amxo‘rlik qiladi. Davlat ularga ikki baravar yordam beradi, uy-joy kommunal xizmatlarini to'lashda imtiyozlar beradi va hokazo. Norvegiyalik ayollar kech, 30-40 yoshda turmushga chiqadilar. Ular hayotdagi maqsadlariga erishib, o'zlarini anglaganlaridan keyin oila qurishadi. Norvegiyaliklar munosabatlarini rasmiylashtirishga shoshilmayapti. Ular yillar davomida fuqarolik nikohida yashab kelishgan. Norvegiyada to'y marosimi sevishganlar va ularning do'stlari uchun tashkil etilgan bayramdir. Birgalikda yashovchilar, samboere (birgalikda yashovchilar) uchun maxsus atama mavjud. Birgalikda yashovchilar nikoh shartnomasini tuzadilar.
Norvegiyada "Onalar va bolalar uchun sovuq bo'lish muhim!" yo'nalishi yo'q. Ajralishda bola qaysi ota-onasi bilan qolishni o'zi tanlaydi. Biroq, boshqa ota-ona bolani tarbiyalashda ishtirok etishi kerak. Bu davlat tomonidan tartibga solinadi. Agar ota-onalardan biri bolaga kirishga ruxsat bermasa, u sudga da'vo qilish huquqiga ega. Agar ota-ona bolaning oldiga kelishni yoki uni umuman ko'rishni istamasa, u holda sud qarori bilan o'sha ota-ona bolaning ruhiyatiga zarar yetkazmaslik uchun uni muntazam ravishda ziyorat qilib turishi shart.
Qariyalar Norvegiyada mustaqil va xavfsiz sinfdir. Ular o'zlarining shaxsiy uylarida farzandlaridan tashqari yashaydilar. Birgalikda yashaydigan bolalar ota-onalarini qariyalar uyiga yuborishadi. Yaqinda Norvegiya davlati bu haqda o'ylay boshladi. Norvegiyalik nafaqaxo'rlar butun umri davomida maoshlaridan foizlarni pensiya jamg'armalariga o'tkazadilar. Nafaqaga chiqqandan keyin ular haqiqiy ertakdek hayot kechiradilar. Norvegiyalik nafaqaxo'rlar uyda o'tirishmaydi. Ular uchun turli chegirmalar mavjud (jamoat transporti, muzey va kontsertlarga borish, kurslar, sayohat va h.k.). ular odatda keksalarga katta hurmat bilan munosabatda bo'lishadi. Lekin jamoat transportida ularga joy berishmaydi. Chunki keksalar bu harakatdan xafa bo'lishi mumkin.
Norvegiyada monoxronik madaniyat mavjud. Boshqacha aytganda, ular doimo ish bilan band, reja va jadvallarga qat'iy rioya qilishadi. Ular uchun aniqlik muhim. Kechiktirish ijtimoiy normalarni buzishning eng jiddiy shakli hisoblanadi.
Norvegiya past kontekstli madaniyatga ega. Ya'ni, bu erda shaxslararo munosabatlar jiddiy tarzda bo'lingan. Odamlar muloqotga kirishganda, ular birinchi navbatda xabardor qilinadi. Ma'lumotlarning aksariyati so'zda, og'zaki va yozma nutqda aks etadi, tafsilotlarni muhokama qilishga katta e'tibor beriladi. Bunday madaniyatlarda ochiq va aniq muloqot uslubi afzal ko'riladi.
Norvegiya madaniyati feministik madaniyatga tegishli. Bunday madaniyatlarda e'tibor va g'amxo'rlik yuqori baholanadi. Erkaklar o'jar bo'lmasliklari kerak, ular bolalarni tarbiyalashda ishtirok etishlari kerak. Jamiyatda gender tengligi targ'ib qilinadi.
Norveg tili nemis tillari guruhiga kiradi. Qadimgi Nors tili island va farer tillariga yaqin til edi. Ammo Daniya tilining katta ta'siri va shu bilan birga Shveytsariya tilining ozgina ta'siri ostida norveg tili bu tillarga o'xshay boshladi. Keyinchalik zamonaviy tasnifga ko'ra, norveg tili Daniya va Shveytsariya tillari bilan birga Skandinaviya tillari guruhiga kiritilgan. Taxminan 4 million kishi norveg tilida gaplashadi. Norveg tili ikki xil dialektdan iborat: Bukmol va Nynorsk. Har ikki dialekt rasmiy dialekt hisoblanadi. Bukmol (adabiy, kitob tili) koʻproq shaharlarda, gazetalarda, radio va televidenieda qoʻllaniladi. Bu lahja Daniya tiliga juda o'xshaydi.
Norvegiya shevalari 5 ta asosiy guruhga boʻlinadi: Nurnošk (Shimoliy Norvegiya), Tryondyošk (Markaziy Norvegiya), Vestlannsk (Gʻarbiy Norvegiya), Estlannsk (Sharqiy Norvegiya). Beshinchi guruh innlandsmel deb ataladi. Bu chekka Norvegiya qishloqlarida keng tarqalgan dialektlarni o'z ichiga oladi.
Hozirgi Norvegiyada adabiy tilning ikki shakli mavjud. Birinchi shakl Daniya adabiy tili va Oslo shahrida keng tarqalgan dialektning aralashmasidan kelib chiqqan. 19-asrda bu shakl Daniya-Norvegiya tili deb nomlangan. 1890 yilda taniqli norveg yozuvchisi Byornstyerne Byornsonning taklifi bilan bu shakl riksmol nomini oldi. 1929 yilda uning rasmiy nomi Bukmola deb o'zgartirildi. Adabiy tilning ikkinchi shakli mahalliy shevalarning sun’iy sintezi natijasidir. Ushbu shaklning yaratuvchisi norvegiyalik tilshunos Ivar Osendir. Ushbu shaklning rasmiy nomi - Nynorsk.
Murakkabligi tufayli norveg tili o'rtacha murakkablikdagi til hisoblanadi. Bu tilning o'ziga xos xususiyati uning uyg'unligidir. Bir qator bo'g'inlar va alohida harflarning talaffuzida o'ziga xos xususiyat mavjud. Har bir chet el fuqarosi bu tilni oson o'rgana olmaydi, chunki bu tovushlarning talaffuzi til va halqumning maxsus tuzilishini talab qiladi. Norveg tilidagi fe'l tizimi juda oddiy. Norvegiya grammatikasi unchalik murakkab emas. Rus tilida bo'lgani kabi, otlar uchta jinsga ega: erkak, ayol va neter. Ko'pgina otlar erkak va ayol jinsida ishlatilishi mumkin. Sifatlar kuchli va kuchsiz sifatlarga bo'linadi, fe'llar ham. Masalan, skitt (otish) kuchli fe'l, viste (ko'rsatish) esa kuchsiz fe'ldir.