|
2. Aylanma mablag`larning tuzilmasi va harakati hamda ularning korxona iqtisodiyotiga ta`siri Aylanma tuzilmalarni rejalashtirish va boshqarishning hozirgi paytdagi amaliyotida ushbu mablag`larning tarkibi va tuzilmasini baholash va tahlil qilishga, shuningdek, ularning funktsional roli va harakatiga katta e`tibor qaratiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag`larining eng faol qismi bo`lsa, muomala fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi hamda yangi iste`mol qiymatini yaratmaydi. Bu yerda umumiy qoida shundayki, aylanma mablag`lar doimo aylanishda bo`lishi zarur - ularning samaradorligi va korxona iqtisodiyotiga ta`siri aynan shunda ko`zga tashlanadi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag`larining asosiy va salmoqli qismi sifatida o`z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: * ishlab chiqarish zahiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishga kiritish uchun tayyorlangan hamda xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg`i, xarid qilinuvchi yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash va o`rov materiallari, asosiy fondlarni ta`mirlash uchun ehtiyot qismlar, yoqilg`i-moylash materiallaridan tashkil topuvchi mehnat predmetlari; * tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar – bu, ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga topshirilgan hamda ishlov berish va yig`uv jarayonida bo`lgan, lekin ishlab chiqarish jarayoni to`liq tugallanmagan hamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim bo`lgan mehnat predmetlari; * kelgusi davr xarajatlari – ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelajakdagi mahsulotlarga mansub bo`lgan yangi turdagi mahsulotlarni tayyorlash va o`zlashtirish xarajatlari (masalan, asbob-uskunalarni qayta rejalashtirish, mahsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyihalashtirishga sarflanuvchi xarajatlar va boshqalar). Aylanma ishlab chiqarish fondlari alohida tarkibiy qismlari yoki elementlari o`rtasidagi foizlarda ifodalanuvchi o`zaro munosabatlar aylanma ishlab chiqarish fondlarining tuzilmasini tashkil qiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlari o`rtasidagi xuddi shunday foizlardagi munosabatlar korxona aylanma mablag`larining tuzilmasi deb ataladi.
Aylanma fondlar tuzilmasi nafaqat sanoatning turli tarmoqlarida, hattoki bir tarmoq va bir korxonaning o`zida ham farqlanadi. Bunday farqlanishga turli xildagi xom ashyo va materiallar, ishlab chiqarish texnologiyasi va texnikasidagi farqlar, korxonalarning geografik joylashuvi, ishlab chiqarishning tashkil etilishi va mehnat taqsimoti, moddiy-texnika ta`minoti sabab bo`lishi mumkin. Korxonalar aylanma mablag`lari tarkibi va tuzilmasiga xo`jalik yuritish qobiliyati va uning samaradorligiga rioya qilish qoidalari katta ta`sir ko`rsatadi. Ya`ni korxona ishlab chiqarish zahiralarini va aylanma mablag`larning ta`minlanganligini haddan tashqari oshirishga intilmasligi zarur. Amaliyotning guvohlik berishicha, bu, resurslarning halok bo`lishiga va sun`iy tanqislikning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Shu sababli xom ashyo va materiallarni sarflashning texnologik normalariga rioya qilish, ularni saqlashni to`g`ri yo`lga qo`yish, chiqitlar va yo`qotishlarni kamaytirish, zamonaviy va arzon materiallardan foydalanish katta ahamiyat kasb etmoqda. Biroq arzon materiallardan foydalanish doim ham korxona imkoniyatlari va xohishidan kelib chiqavermaydi va tashqi muhit, birinchi o`rinda ishlab chiqarishdagi hamkorlar, bahoni shakllantirish, umumiy iqtisodiy barqarorlik va boshqa omillar bilan ham bog`liq bo`ladi. Korxona iqtisodiyotiga aylanma mablag`larning tarkibi va tuzilmasidan tashqari, ularni ishlab chiqarish, takror ishlab chiqarish va muomalaning turli bosqichlarida izlab topish katta ta`sir ko`rsatadi. Aylanma mablag`larning to`liq aylanishi uch bosqichdan iborat bo`lib, bu jarayonda mahsulot ishlab chiqariladi va sotiladi. Birinchi bosqichda aylanma mablag`lar pul shaklidan moddiy boyliklarning ishlab chiqarish zahiralariga aylanadi, ya`ni pul – tovar (D-T).
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarish, yani mahsulotni tayyorlash jarayonini o`z ichiga oladi. Bu bosqichda aylanma mablag`lar va birinchi o`rinda aylanma fodlar tugallanmagan ishlab chiqarish va yarim tayyor mahsulotlar holiga keltirilib, tovar shaklini oladi (T). Uchinchi bosqichda aylanma mablag`lar tovar mahsuloti shaklida muomalaga kiritilib, sotiladi va yana pul shaklini oladi (T-P`). Shu tariqa aylanma mablag`lar barcha bosqichlardan o`tib, to`liq aylanishni amalga oshirishini quyidagi tarzda aks ettirish mumkin: 1-bosqich – pul-tovar (P-T); 2-bosqich – ishlab chiqarish (I.CH); 3-bosqich – Tovar-pul (T-P`). Shuni qayd qilib o`tish muhimki, korxonaning aylanma mablag`lari bir vaqtning o`zida uchala bosqichda ham pul mablag`lari, ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, yarim tayyor va tayyor mahsulotlar ko`rinishida mavjud bo`lishi mumkin. Korxonaning aylanma mablag`lari harakati ma`lum bir iqtisodiy qonunlar asosida ishlashi hamda ulardan ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida oqilona foydalanishni ko`zda tutishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu qonunlardan va aylanma mablag`lardan foydalanish qoidalaridan chetga chiqish aylanma mablag`larning yetishmasligiga yoki samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
