Ayiruv (chiqaruv) organlarining ahamiyati Buyrakning tuzilishi haqida qisqacha ma’lumot. Siydik hosil bo’lishi

Qo’shimcha ayiruv organlari.

Odam va odamsimon maymunlar teri va o’pka orqali qabul qilingan suvni 60%gacha ajratishi mumkin. Ich ketish paytida organizmdan suvni chiqarishda ichaklar ham jiddiy rol o’ynaydi. Organizm uchun umumiy suvning 10-11% ini yo’qotish, uning hayoti uchun juda havflidir. Siydik va ter tarkibida suv ajralishining kamayishi organizmda suvdan samarali foydalanishning muhim omillaridan biridir.

Organizmdan almashinuv mahsulotlarini va tuzlarni ajratilishida buyraklar bilan ter bezlari orasida funksional uzviylik mavjud. Odamlar organizmdagi qo’shimcha ayiruv organlarining faoliyati – ter bezlari, ovqat hazm kanallarining ekskretorlik funksiyasi, moddalar almashinuvi ortganda va buyraklar funksiyasi buzilganda tezlashadi.


Odamlar va hayvonlar terisining ekskretorlik funksiyalari.

Ter va yog’ bezlari - terining ekskretor organlari hisoblanadi. Odamlarda ter bezlarining miqdori 2,5 mln.ga yaqin, ular, yuz, kaft, tovonlar va qo’ltiq osti chuqurliklarida katta miqdorda joylashgan.

Ter bilan katta miqdorda suv va moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari ajralganligi sababli, ter ajralishi, buyraklar ishini ancha yengillashtiradi. Ammo siydik ajralishi bilan ter ajralishi orasida bir-biridan spesifik farq mavjud. Bo’yraklar orqali ajraladigan qator moddalar, ter bezlari bilan ajralmaydi. Qondan suv va tuzlarning chiqarilishi tufayli ter ajralishi osmotik bosim darajasining doimiyligini ta’minlaydi.
Odam organizmida turli xildagi aniq va sezilmaydigan ter ajralishlari farqlanadi.
Sezilmaydigan ter ajralishi tinimsiz bajariladi, bu paytda teri yuzasidan ajralgan ter birdaniga bug’lanib ketadi. Aksincha, ter jadal va ko’p ajralsa, u teri yuzasida tomchi shaklida jamlanadi (aniq-sezilarli ter ajralishi). Yangi tug’ilgan bolalar 4 oylik bo’lguniga qadar ter bezlardan ter ajralishi kuchsiz namoyon bo’ladi, sezilmaydigan ter ajralishi esa hayotning dastlabki oylarida kuchliroq namoyon bo’ladi, ammo bo’yning o’sishi va tananing kattalashishi natijasida kamaya boradi.
A.Yu.Yunusov ma’lumotlariga ko’ra yosh ulg’ayishi tufayli organizmning turli qismlarida ter ajralishi ortadi. Qo’ltiq osti chuqurligida terning ajralishi jinsiy yetilganida yuzaga keladi, bundan tashqari ulg’aygan odamlar tanasining turli qismlarida ter ajralishi bir xil emas. Boshning soch bilan qoplangan qismi, qo’ltiq chuquri, kaft va tovonlar yuzasi va jinsiy organlar atrofi kuchli terlaydi.
Ter ajralishi bu qondan suv va tuzlarning filtrlanishi emas, balki bu haqiqiy sekretsiya ekanligi ter ajratuvchi bezlar tabiatan alohida o’zi faoliyat ko’rsatuvchi organlar tizimi ekanligi aniqlangan.
Ter ajralishinining boshqarilishi bosh miya katta yarim sharlari oraliq, uzunchoq va orqa miyalardagi markazlar orqali nazorat qilinadi. Ruhiy qo’zg’alishlar va ayrim ehtiroslar – qo’rquv, g’azablanishlar natijasida odamlardan «sovuq ter» chiqadi, ya’ni ter ajralishi bilan bir vaqtda terilar torayadi va terining qon bilan ta’minlanishi kamayadi, teri sovqatadi shu sababli sovuqqa qotish sezgisi seziladi.
Ter bezlarining simpatik sekretor nervlar, parasimpatik omimitik zaharlar ta’sirida qo’zg’aladi. Pilokarpin ter ajralishini kuchaytirsa, atropin esa uni to’xtadi.
Adrenalin va simpatin faqatgina odamlarda ter ajralishini qo’zg’atmaydi emas, balki ajralayotgan terni ham tormozlaydi.
Orqa miyadan yuqorida – uzunchoq va oraliq miyalarda ham ter ajralishi markazlari joylashgan, ularning ustidan nazorat qiluvchi oliy markazlar bo’lib, bu markazlar katta yarim sharlarning oldingi bo’limida joylashgan. Toychoqlarning katta yarim sharlarini oldingi bo’limlari qo’zg’atilganda ularda kuchli ter ajralishi kuzatilgan.
Ter ajralish markazlari reflektor ravishda qonning kimyoviy tarkibi bilan qo’zg’atiladi. Bizning nazarimizda ter ajralishining asosiy qo’zg’atuvchisi bo’lib qon tarkibidagi korbanat angidridning miqtori va uning harakatini ko’tarilishi bo’lsa kerak. Yengil nafas qisishi va qonning isishi ter ajralishini chaqiradi. Hattoki bir qo’l bilan tana terisini bir qismini isitish tufayli o’sha joyda mahalliy hamda butun tanada ham ter ajralishini qo’zg’atish mumkin. Bu esa ter ajratuvchi reflekslardan o’sha qo’l qo’yilgan teridagi issiqlik qabul qiluvchi reseptorlarni innervasiya qiluvchi orqa miya segmentida hosil bo’lgan qo’zg’alish, orqa miyaning boshqa segmentlariga ham tarqalishini ko’rsatadi.
Terning miqdori va tarkibi. Mo’’tadil holatda odamlarda bir kecha – kunduzda 1 litrga yaqin (500-900 ml) ter ajraladi. Yozning jazirama issiqlarida terning miqdori 2-3 litrgacha yetadi va o’zaro mos holda siydikning miqdori kamayadi. Jismoniy ish bajargan paytda ajralayotgan terning miqdori ortadi, organizmni hammomda yoki quruq havo vannalarida qizdirganda 1,5-2 soat ichida uning miqdori 2-2,5 litrgacha yetishi mumkin. Issiq sharoitda og’ir jismoniy ish bajarganda bir kecha-kunduzda 15 litrgacha ter ajraladi, odam qancha ko’p suv ichsa u shuncha ko’p terlaydi.
Terning zichligi 1,002-1,010 bo’lib tarkibidagi quruq moddalarning miqdori 0,5-2,5% ni tashkil etadi.
Terning tarkibi asosan moddalar almashinuvining jadalligiga va bo’yraklarning fuksional xususiyatlariga bog’liq bo’ladi.
Terning neorganik qismi 0,4-1%ni tashkil etadi, ularga NaCl, KCl, fosfatlarni, sulfatlarni va unchalik katta bo’lmagan miqdordagi tuzlar kiradi. Mochevena, siydik kislotasi, ammiak, kreatinin, gippur kislotasi va boshqalar terning organik qismini tashkil etadi. Otning teri mochevina saqlamaydi, lekin oqsil borligi aniqlangan.
Terining katta o’lchamdagi yuzasini lak bilan yopib, ter ajralishni to’xtatish natijasida kuchli zaharlanish hodisasi kuzatiladi, ayrim hollarda bu holat o’lim bilan tugashi mumkin.
Shoxli hayvonlarda ter ajralishi termoregulyasiya uchun jiddiy ahamiyatga ega emas, lekin issiq iqlim sharoitda u ortadi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 2 litrdan ortiq ter ajraladi.
Yog’ bezlari. Yog’ bezlaridan teri yog’i ishlab chiqariladi, ular golokrinli bezlar qatoriga kiradi, chunki ularning sekreti qayta sekretor hujayralarni yemiradi.
Teri yog’i odatda, turli konsentratsiyadagi moy tomchilaridan, moy tomchilari yopishgan bez hujayralarining yemirilgan bo’lakchalaridan, yuqori spirtli erkin yog’ kislotalaridan, juda kam miqdorda xolesterin kristallari va uning esterlaridan hamda teri epidermiyasining qurigan epitelial hujayralaridan iborat. Teri moy ajratgan paytda suyuq bo’lib teri yuzasida juda tez quyuqlashadi. Yog’ bezlari joylashgan joyiga qarab teri moyining tarkibi o’zgaradi, u terini yumshatadi va soch hamda jun tolalarini moylab turadi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 20 g teri moyi ajraladi (uglevodlar bilan juda ko’p oziqlanganda va yilning issiq oylarida uning miqdori ortadi).
Yog’ bezlarining funksiyasi simpatik nervlar bilan boshqariladi. Odamlar terisidagi yog’simon moddalar shox qatlami hujayralarining parchalanishi hisobiga hosil bo’ladi. Yog’ bezlarining past nuqtali eruvchan sekretor yog’laridan farqi shox qatlam yog’lari ancha yuqori erish nuqtasiga egadirlar va katta miqdorda xolesterin va uning hosilalarini saqlaydi.
Teri moyining sekretsiyasi hayvonlar uchun muhim ahamiyatga ega, ayniqsa terini qurishdan va jun qoplamiga suvni kirishidan saqlashda juda ahamiyatlidir. Suvda suzuvchi parrandalarning patlarini moylovchi dumg’oza bezi sekreti deyarli suv o’tishini yo’qqa chiqaradi. Qo’y va echkilarning yog’-ter aralashmasi junni yumshatadi va mustahkam qiladi, jun tolalarini bir-biriga yopishishini ta’minlaydi, bu esa uni nam o’tishidan saqlaydi, chigallashib ketishini oldini oladi va nihoyat runonning to’g’ri saqlanishini saqlab qoladi. Qo’y va echkilar (angor echkilarida)ning ter va yog’ bezlari tinimsiz sekret ajratadi, uning miqdori esa mayin junli qo’ylarda dag’al junli qo’ylarga nisbatan ancha ko’p bo’ladi.