Aydın Mədətoğlu (Qasımlı) TÜRKÇÜLƏR (Tarixi – siyasi-ideoloji oçerklər)

1.4. Göy Türk Xaqanı Bilgə Xaqan
İkinci Göy Türk Xaqanlığının üçüncü xaqanı olan Bilgə Xaqan 684-cü ildə Ötükəndə anadan olmuşdur. Atası, milli qəhrəman, İkinci Göy Türk Xaqanlığının qurucusu Qutluğ İltəriş Xaqan 692-ci ildə kutlu Ötükən yaylasında dalğalandırdığı "Altun Başlı Qurd" Bayrağının kölgəsində ölərkən Quzeydə Gökmən (Gökçə - bugünkü Sayan - A.M.) dağlarına, Doğuda Kerulen və Onon çaylarının yüksək vadilərinə, Batıda Altaylara qədər uzanan əraziləri əhatə edən böyük bir dövlət və Tonyukuk kimi mütəfəkkir bir dövlət xadimi qoyub getmişdi. Atası ölərkən Bilgənin 8, kiçik qardaşı Kül Təkinin isə 7 yaşı vardı. Ona görə də İltəriş Xaqanın qardaşı, 27 yaşlı Qapağan xaqan seçilmişdi.

Türk tarixinin böyük fatehlərindən sayılan Qapağan Xaqan ilk olaraq Çini basqı altında saxlamaqla dövlətin təhlükəsizliyini təmin etmiş, Çində dağınıq halda yaşamaqda olan Türkləri ana vətən Ötükənə qaytarmış, dövlətin iqtisadi və hərbi qüdrətini yüksəltmiş, Asiya qitəsindəki bütün Türkləri İkinci Göy Türk Xaqanlığına bağlamış, hakimiyyətdə olduğu 24 il (692-716) müddətində dövlətin ərazilərini genişləndirərək İmperatorluğa çevirməyə müvəffəq olmuşdu.

Qapağan Xaqan Bayırkular üzərində qələbə qazanaraq Ötükənə qayıdarkən yolda Bayırkular tərəfindən pusquya düşürülərək öldürüldüyündən Xaqanlıqda qarışıqlıq yaranmış, yerinə keçən oğlu İnal Bögü Xaqanlığın bu böhranlı dövründə dövləti idarə edəcək qüdrətdə olmadığından dövləti təhlükələrdən qurtarmaq işi İltəriş Xaqanın oğulları olan Bilgə və Kül Təkinin omuzlarına yüklənmişdi. Bütün bunlar Türk xalqında xaqanın bacarıqsızlığı qənaətini hasil etmiş və Tanrı tərəfindən Xaqanlıq vəsfinin ondan alınması fikrini formalaşdırmışdı. Qapağan oğlu İnalın hakimiyyətdən könüllü getmək istəməyərək dirəndiyini görən Bilgə və Kül Təkin zor işlətmək məcburiyyətində qalmış, çevriliş planı hazırlayaraq İnalı qətlə yetirmişlər. Qardaşı Kül Təkinin israrı və İkinci Göy Türk Xaqanlığının qurucularından biri, Qutluğ İltərişin və qardaşı Qapağanın vəziri olmuş, tarixdə məşhur, böyük Türk mütəfəkkiri, qəhrəmanı və dövlət xadimi, adı kitablərdə xaqanlarla yanaşı çəkilən Bilgə Xaqanın qaynatası Tonyukukun məsləhəti ilə Bilgə 716-cı ildə Göy Türk Xaqanı seçilmişdi. Bu münasibətlə "Bilgə Xaqan kitabəsi"ndə deyilir ki: "Üstdə mavi Göy, altda yağız Yer və ikisi arasında İnsanoğlu yaradılmışdı. İnsanoğulları üzərində də əcdadım Bumın Xaqan və İstəmi Xaqan (Böyük Göy Türk İmperatorluğunun qurucuları - A.M.) hökm sürmüşlər... Tanrı Türk milləti yaşasın deyə, atamızın (İkinci Göy Türk Xaqanlığının yaradıcısı Qutluğ İltəriş Xaqan nəzərdə tutulur - A.M.), əmimizin (İkinci Göy Türk İmperatorluğunun yaradıcısı Qapağan Xaqan nəzərdə tutulur - A.M.) qazandığı millətin adı, sanı unudulmasın deyə qardaşımla (İltəriş oğlu Kül Təkin nəzərdə tutulur - A.M.) sözləşdik. Türk milləti üçün gecə uyumadım, gündüz oturmadım. Kül Təkinlə, Şadlarla öləsiyə çalışdıq. Tanrı Türk milləti yaşasın deyə məni taxta oturtdu. İçdə aşsız, dışda geyəcəksiz bir qövmə Xaqan oldum" (Bilgə Xaqan kitabəsi).

Ağıllı və müdrik bir dövlət xadimi kimi Bilgə Xaqan Çinlə yaxın münasibətlər yaratmaq arzusunda olmuşdu. Lakin Çin onun bu istəyinə 300 minlik bir ordu yaratmaqla cavab vermiş, Kitanların, Tatabıların, Beşbalıqdakı Basmılların dəstəyini əldə edərək Göy Türk Xaqanlığını müharibəyə təşviq etmişdi. Böyük dövlət adamı və güclü strateq Tonyukukun planları, qardaşı Kül Təkinin qəhrəmanlığı və Bilgə Xaqanın özünün əzm, iradə və cəsarəti sayəsində 10 səfər yapılaraq Basmıllar məğlub edilmiş, Beşbalıq zəbt edilmiş, Kitanlar və Tatablar zəif duruma düşürülmüş, tək başına qalan Çin şiddətli bir zərbə ilə basqı altına alınmış, "Santan savaşı"nda (Kansu savaşı) Çin ordusu darma-dağın edilərək Çinin bir çox bölgələri ələ keçirilmiş, Türgiş xaqanlığı Göy Türk Xaqanlığına tabe edilmiş, xaqanlığın əvvəlki əzəmət və etibarı özünə qaytarılmışdı. Bu durumu dəyərləndirən o dövrkü Çin İmperatoru Huanq-Sunqun başqanlığında yapılan bir toplantı mətnində bildirilir ki, "Göy Türklərin nə zaman, nə edəcəkləri bəlli olmaz. Bilgə Xaqan qüdrətli bir hökmdardır. O, millətini sevir. Türklər də ondan məmnundurlar. Kül Təkin hərb sənətinin ustasıdır, ona qarşı duracaq bir güc bulunmaz. Tonyukuk isə mötəbər və ağıllıdır, sözü ötkün, niyyətləri də çoxdur. İndi bu üçü tam fikir birliyi anlayışı içindədir" (İqtibas Rəfik Özdəkin "Türkün qızıl kitabı"ndan götürülmüşdür. Bakı, 1992, səh. 105).

Bilgə Xaqanın dövründə Göy Türk İmperatorluğunun sərhədləri Sarı dənizə, Xəzər dənizinə, Qara dənizə (Kırıma) və Kəşmirə qədər genişləndirilmiş, Türk qövmləri bir araya gətirilmiş, İmperatorluq hərbi və iqtisadi cəhətdən xeyli gücləndirilmişdi. Ümumiyyətlə, tədqiqatçılar Bilgə Xaqan dövrünü Göy Türk Xaqanlığının "Qızıl dövrü" adlandırırlar.

Bilgə Xaqan Türk millətinin səadət və fəlakətlərindən xarici bir qüvvənin deyil, sadəcə özünün məsul olduğunu, bəylərin qüdrətli, ağıllı, ədalətli və milli şüura sahib olması və xalqın da dövlətinə sahib çıxması sayəsində bir əndişə olmayacağını irəli sürmüş, bununla da yalnız milli şüuru deyil, siyasi düşüncələrini də ortaya qoymuşdu. O, Göy Türk dövlətinin ilk quruluş və yüksəliş dövrünün üstünlüklərini anladarkən 50 il sürən Çin əsarətinin acı xatirələrini də xalqına anlatmış, dərin milli duyğularını, iztirabını və millətinin qüdrətinə də sarsılmaz bir imanla inandığını ifadə edərək millətin keçmiş tarixini gənc nəslə çatdırmış və göstərmişdir ki:

"Ey Türk və Oğuz Bəyləri, milləti, dinləyiniz! Üstdə Göy basmadığı, altda Yer dəlinmədiyi halda Sənin elini və dövlət nizamını kim pozdu? İtaətin sayəsində səni yüksəldən hakim Xaqanına və müstəqil dövlətinə pislik edən sən özün oldun. Silahlı və mizraqlı əskərlərmi gəlib səni dağıtdı və apardı? Ey mübarək Ötükən xalqı! Siz qalxıb Şərqə və Qərbə köçdünüz. Taleyiniz bu oldu ki, qanın su kimi axdı, sümüklərin dağ kimi yığıldı. Oğulların kölə, qızların cariyə oldu.

Ey Türk Milləti! Titrə və özünə dön! Sən özünə dönəndə böyük olursan" (Bilgə Xaqan Kitabləsi).

Bilgə Xaqan məsuliyyəti xalqa deyil, özünə, bəylərə və yüksək təbəqə mənsublarına yükləmiş, millətinə də çinlilərin dadlı sözlərinə, yumşaq ipəklərinə aldanmamasını, onların hiylələrinə qarşı ayıq olmalarını, Çinə gedərlərsə, əriyib yox olacaqlarını israrla bildirərək göstərmişdi ki:

"Ey Türk Milləti! Sən Ötükəndə oturub karvan və qafilələr göndərirsən, əbədi dövlətini mühafizə edirsən. Burada oturduqda sənin üçün bir qayğı olmayacaq".

Bilgə Xaqan Ötükənin mübarək bir yer, dünyanı idarə etmək üçün ən münasib bir bölgə olduğunu bildirərkən də Vətən duyğusunun şahanə bir örnəyini göstərmişdir.

Bilgə Xaqan millətinin Çin əsarətindən qurtuluşunu və İkinci Göy Türk dövlətinin quruluşunu anladarkən Tanrının Türk millətini qoruduğunu xüsusi qeyd etmiş və göstərmişdir ki:

"Tanrı Türk Millətinin adı və sanı yox olmasın deyə, atam Qutluğ (İltəriş) Xaqanı ilə anam İl Bilgə Xatunu yüksəltmiş, indi də məni taxta çıxarmışdır... Tanrı yardım etdiyi üçün ölgün milləti diriltdim, çılpaq xalqı geydirdim, yoxsul xalqı zəngin etdim, sayı azalmış milləti çoxaltdım. Türklərin başqa millətlər arasında mövqeyini yüksəltdim. Dörd yandakı millətləri sülhə məcbur etdim" (Bilgə Xaqan kitabəsi).

Məşhur alim V.Tomson göstərmişdir ki: "Bilgə Xaqanın bu ifadələri milliyətçilik tarixində misli görülməmiş ulu duyğuları və sülhsevərliyi göstərməkdədir" (V.Tomson. Moğolıstanda eski Türkce kitabeler, TM, III cild, səh. 106).

Bilgə Xaqan üsyan edən və ona qarşı savaşan Oğuz, Türkeş və Qırğızları da Türk saymış, öz millətindən olduğunu və "yanıldıqları üçün yazıq etdiklərini" bildirərkən də bir milli birlik şüuruna sahib olduğunu göstərmişdir.

Bilgə Xaqan bir ideoloji-siyasi dövlət xadimi kimi dövlətin və millətin parçalanma səbəblərini də dahiyanə şərh etmiş və göstərmişdir: "Çinlilər riyakarlıq, hiyləgərlik və qərəzçiliklə qardaşları (Oxu: Göy Türkləri, Oğuzları, Türkeşləri, Qırğızları - A.M.) bir-birinə düşürmüş, Bəylər ilə xalq arasına nifaq salmış və pozğunçuluq toxumları səpmişlər. Bu üzdən Türk Millətinin atalardan qalma dövləti zavala uğramış, bəylərin oğulları Çinlilərə kölə, ismətli qızları cariyə olmuşdu. Türk xalqı da: Mən dövləti olan bir millət idim, indi dövlətim harada? Mən xaqanı olan bir millət idim, indi xaqanım hanı? - deyirdi" (Bilgə Xaqan kitabəsi).

Bilgə Xaqan ümumiyyətlə, yabançı və xüsusilə Çin təsirlərinə çox həssas yanaşmış, bu təsirləri Türklərin əsarətinə əsas səbəb olan amillər kimi dəyərləndirmiş, millətinin milli adət-ənənəsini və mədəniyyətini mühafizə etmiş, ağıllı və uzaqgörən vəziri və qaynatası Bilgə Tonyukukun məsləhətlərinə qulaq asaraq "insanlara miskinlik təlqin edən Budda dininin" Türklər tərəfindən qəbuluna və Budda məbədlərinin tikilməsinə izin verməmişdir.

"Artıq Millətimi qayğısız yaşayacaq bir hala gətirdim" - deyən Bilgə Xaqan bundan qürur duymuş və xalqa müraciətində bildirmişdir ki: "Ey Türk Bəyləri və Milləti! Bu sözlərimi eşidiniz. Əcəba, bu sözlərimdə bir yalan varmı? Tanrı kömək etdiyi üçün taxta oturdum. Tanrı iradə etdiyi üçün millətimi diriltdim. Qardaşım və Bəylərimlə birlikdə çalışdım. Köçmüş və dağılmış xalqı topladım. Dörd yandakı millətləri nizam-intizama saldım" (Bilgə Xaqan kitabəsi). Bilgə Xaqan bu ifadələri ilə Türk gələnəyinə uyğun olaraq hakimiyyətin İlahi mənşəyi inancını təkrarlamışdı.

Səltənəti namusun timsalı hesab edən Qutluğ İltəriş oğulları Bilgə Xaqanla Kül Təkin dövlətin birliyi və qardaşlıq duyğularının üstünlüyü nəticəsində səltənət ehtiraslarına qapılmamış, əksinə Kül Təkinin təkidli və israrlı istəyi ilə Bilgə "Xaqan" olmuş, bütün yaşayışları boyu heç bir səltənət qovğasına yol verməmişlər. Özündən cəmi bir yaş kiçik olan qardaşı Kül Təkinin 47 yaşında vaxtsız ölümü münasibətilə "Orxon kitabələri"nə həkk olunan Bilgə Xaqanın üzüntüsü qardaşlıq hissinin nə demək olduğunu nəsillərə bildirməkdədir. Bilgə Xaqanın dilindən "Kitabə"yə həkk olunan bu yazıda bildirilir ki:

"Kiçik qardaşım Kül Təkin öldü. Görən gözüm görməz oldu. Bilən bilgim bilməz oldu. Zamanın təqdiri Tanrınındır. İnsanoğlu ölmək üçün yaradılmışdır. Yaslı oldum. Gözdən yaş, könüldən fəryad edərək yanıb yaxıldım... Millətimin gözü ağlamaqdan tutulacaq deyə sakındım" (İqtibas İbrahim Kafesoğlunun "İkinci Göy Türk Hakanlığı" yazısından götürülmüşdür. Bax: Türk dünyası, I cild, II basqı, Ankara, 1992, səh. 144).

Bilgə Xaqan 19 il Şad, 19 il də Xaqan olmuş, 25 noyabr 734-cü ildə xəyanət nəticəsində zəhərlənərək 50 yaşında öldürülmüşdür. Bilgə Xaqanın ölümü qardaşı Kül Təkinin acısını hələ də unutmayan Türk Millətini yasa qərq etmiş, Çin İmperatoru belə ölkəsində matəm elan edərək başsağlığı vermiş, Bilgə Xaqanın anıt qəbir daşına İmperatorun xahişi ilə bir Çincə mətn də əlavə edilmişdir.

Bilgə Xaqanın ölümündən sonra Göy Türk İmperatorluğu cəmi 10 il yaşaya bildi. Taxta çıxan oğulları Türk Bilgə Xaqan və Tenqri Xan anaları Tonyukukun qızı Pofunun sayəsində 7 il dövləti qoruyub saxlasalar da, sonrakı Ozmış və qardaşı Pomeyin öldürülməsi ilə Göy Türk Xaqanlığına 745-ci ildə son qoyulmuş, hakimiyyətə yeni bir Türk boyu olan Uyğurlar sahib çıxmışlar.

Türk tarixində bir çox xaqan "Bilgə" ünvanı daşımışdı ki, bunlardan Bilgə Xaqan və Uyğur Xaqanı Bilgə Buğu Xan kitabələrdə qeyd edilmişdir.

Son olaraq bunu da qeyd etməyi gərəkli sayırıq ki, Göy Türk Xaqanlığı "Türk" sözünü ilk dəfə rəsmi dövlət adı olaraq qəbul etməklə bütün bir millətin adını əbədiləşdirmişdir ki, bu ədəbiləşdirmənin də baş memarı Bilgə Xaqandır.

Ruhu şad olsun!

Toğrul Bəy Səlcuqlu


1.5. Böyük fateh, din və dünyanın dayağı

Toğrul Bəy Səlcuqlu
Türk tarixinin unudulmaz böyük şəxsiyyətlərindən biri, Səlcuqlu İmperatorluğunun yaradıcısı Səlcuqlu Sultanı Toğrul Bəydir (1040-1063). Atası - Səlcuq Bəyin oğlu Mikayıl erkən öldüyündən dövlətin ilk qurucusu olan babası Səlcuq Bəy tərəfindən yetişdirilən Toğrul və Çağrı qardaşları dövründə Səlcuqlu Türkləri bir tərəfdən Qəznəlilərin, digər tərəfdən də Qaraxanlı və Oğuz Yabqularının basqısı ilə dağılmış, Cənd bölgəsini tərk edərək Xorasana doğru köç etməyə məcbur olmuşdular. Belə bir vaxtda Çağrı Bəy ətrafındakı Kınık boyundan olan Səlcuqlularla birgə Doğu Anadolu səfərinə çıxmış, Xorasan və Rey üzərindən Azərbaycana, oradan da Anadoluya, daha sonra isə gəldiyi yolla geri qayıdaraq qardaşı Toğrul Bəylə birləşmiş və beləliklə də bu iki qardaşın səyi nəticəsində Səlcuqluların gücü artmış, Xorasana doğru ikinci böyük Türk köçü başlamışdı. Türk boyları onların ətrafında sıx toplanmış, Qəznəli Sultan Mahmudun 1030-cu ildə ölümündən sonra Səlcuqluları durdura biləcək heç bir qüvvə qalmamışdı. Beləliklə, 1035-ci ildə digər Oğuz boyları ilə birlikdə Səlcuqlular Amu-Dəryadan Xorasan bölgəsinə keçərək oranı tamamilə hakimiyyətləri altına almış, 1038-ci ildə Qəznəliləri məğlub edərək öz müstəqilliklərini elan etmiş, Toğrul Bəy "Sultan" titulu qazanmışdı. Bu müstəqilliyi qəbul etməyən Qəznəlilər 1040-cı ildə Dandanakanda Səlcuqlularla qarşı-qarşıya gəlmiş, nəticədə Sultan Mahmud Qəznəlinin oğlu Məsud məğlub olmuş və beləliklə də müstəqil Səlcuqlu dövlətinin əsası qoyulmuşdu.

Daha sonra Səlcuqlular Toğrul Bəy öndərliyində Təbəristan, Gürcüstan, Xarəzm, Farsistan, Azərbaycan, İraq və Anadolunun bir çox bölgələrini, Çağrı Bəy Bəlx və Toxaristanı, İnanç Bəy Herat, Bust və Sistanı ələ keçirərək Səlcuqlu İmperatorluğunu gerçəkləşdirmiş oldular.

Toğrul Bəy Nişabur şəhərinə daxil olarkən şəhərin alim və irəli gələnlərini qəbul etmiş, "Divani-Məzalim"də oturaraq yerli xalqın istək və arzularını dinləmiş, yanında bulunan Nişabur qazisi Səidə: "Biz gəlməyik, Taciklərin qayda-qanunlarını bilmərik. Ona görə də bizdən nəsihət və yardımlarınızı əsirgəməyin" - deyərək yüksək insani və idarəedici vəsflərini göstərmişdi. Bu faktı bir çox müəlliflər öz əsərlərində qeyd etmişlər (Bax: Beyhaki, Tarixi-Məsudi, Tehran, hicri 1319-1332, səh. 652, 654; Osman Turan, Türk Cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi, I cild, səh. 186 və s.).

Toğrul Bəy Qəznəlilər üzərindəki böyük qələbəsindən sonra ordusu ilə Həmədana girərkən dövrün məşhur övliyalarından biri olan Baba Tahir və Baba Cəfərlə qarşılaşmış, atından enərək onların əllərindən öpmüş, övliya Baba Tahir Toğrul Bəyə: "Ey Türk, Allahın xalqına nə etmək istəyirsən?" - deyə sormuş, Sultan da Şeyxə: "Nə əmr edərsən?" - cavabını vermiş, Baba Tahir də: "Həqiqətən də Allah ədalət və ehsan etməyi buyurur" ayəsini oxuyaraq "Tanrının əmrini yerinə yetir" - demiş, Toğrul Bəy də: "Elə edəcəyəm" - deyincə Baba Tahir Sultanın əlini tutmuş, öz barmağından çıxardığı üzüyü Toğrul Bəyin barmağına taxmış və: "Bunun kimi dünya ölkələrini sənin əlinə qoydum. Ədalətli ol!" - demiş, Toğrul Bəy də bu üzüyü daima uğurlu bir həmayil kimi daşımış və bütün savaşlarında barmağına taxmışdı" (Bax: Ravəndi, Rahat üs-südur, London, 1921, səh. 99).

Beləliklə, Tanrının Oğuz Xaqana və övladlarına İrkıl Xoca və ya Ulu Türk və Dədə Qorqud, Çingiz Xana Gökçə vasitəsilə necə dünya hakimiyyətini müjdələmişlərsə, Baba Tahir də İslam və dünya hakimiyyətini Allahın Toğrul Bəyə eləcə ehsan etdiyini müjdələmişdir.

Toğrul Bəyin 23 may 1040-cı ildə Dandanakan meydan savaşında Qəznəli ordularını məğlub etməsindən sonra qorxuya düşən Abbasi Xəlifəsi məşhur alim Mavərdini elçi sifəti ilə Toğrul Bəyin yanına göndərmiş və ona aşağıdakı məzmunda bir məktub göndərmişdi. Xəlifə bu məktubunda yazmışdı ki: "Ey Toğrul Bəy Məhəmməd! Aldığın məmləkətlər sənə bəsdir, digər İslam ölkələrinə toxunma". Toğrul Bəy Xəlifəyə cavabında bildirmişdi ki: "Mənim millətim həddən artıq çoxdur və bu məmləkətlər ona kafi gəlmir. Doğru bildiyim hər şey üçün əlimdən gələni edirəm. Əgər xalqımın bir qismi acdırsa, mən nə etməliyəm?". Toğrul Bəyin əsas siyasəti Anadoluda yurd salmaq olmuşdur. Bu məqsədlə o, Araz vadisindən keçərək Anadoluya səfər etmiş, sonra paytaxt Reyə dönərkən: "Bu bölgələr (Anadolu nəzərdə tutulur - A.M.) zəngin və Bizanslılar da qadın kimi qorxaq insanlardır. Ona görə də buraları asanlıqla fəth edəcəyəm" - demiş və Xəlifəyə Yay və Ox Tuğralı bir məktub göndərərək özlərinin padşahzadə - yəni Oğuz Xaqan nəsli olduğunu və səltənətin özlərinə aid olduğunu bildirmiş və göstərmişdir ki: "Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərə (s) xidmət etməklə şərəf qazanmaq, təqdis edilmək, Həccə gedərək yolları açmaq, asiləri (Büveyhilər nəzərdə tutulur - A.M.) məhv etmək və Misir şaşqınları (Fatimilər nəzərdə tutulur - A.M.) ilə savaşmaq, Xəlifəni (Abbasi Xəlifəsi nəzərdə tutulur – A.M.) qurtarmaq arzusundayam". Doğrudan da, Səlcuqlu Sultanı Toğrul Bəy Abbasi Xəlifəsi tərəfindən Xilafətin mərkəzi Bağdada dəvət edilmiş, Toğrul Bəyin Bağdada öz müəzzəm ordusu ilə daxil olması böyük bir coşğu ilə qarşılanmış, çoxdan bəri bəklənən "Tanrı ordusu, İslamın qurtarıcıları Türklər" İslamın siyasi hamisinə çevrilmiş, Ulu Peyğəmbərin (s) Peyğəmbərcəsinə söylədiyi məşhur hədisi yerinə yetirilmiş, "Türklər Fərat çayı kənarına gəlmiş və Xilafət ölkələrinə hakim olmuşdular". Paytaxt Bağdada daxil olarkən Xəlifə tərəfindən yüksək səviyyədə qarşılanan Toğrul Bəy "Ən böyük fateh", "İslam İmperatorluğunun Naibi", "Doğunun və Batının hökmdarı", "Din və Dünyanın dayağı" elan edilmiş, nəslinə Peyğəmbərə duyduğu böyük sevgidən dolayı "Əbu Talib" ləqəbi verilmişdi" (Seçmələr bizimdir - A.M. Bax: İbn-əl-Əsir, Əl-Kamil fit-Tarix, IX cild, Beyrut 1965, səh. 634; Ər-Ravəndi, Rahat əs-Südur, London 1921, səh. 105; Sünəni - Əbu Davud, IV cild, Misir 1956, səh. 161; Kafesoğlu İ., Selçuklu tarihi, İstanbul, 1972, səh. 39; Prof.Dr.Zekeriya Kitapçı, Hz. Peyqamberin hadislerində Türk varlığı, İstanbul, 1989, səh. 160-165, 168-172; İbn əl-Əsir, Tarix əl-Atabəkiyyə əl-Mosul, IX cild, səh. 180; Osman Turan, göstərilən əsəri, səh. 189).

Toğrul Bəyin başçılığı ilə 1055-ci ildə Türklərin Xilafətin paytaxtı Bağdada kütləvi gəlişi ilə şəhərin siması dəyişmiş, Xilafətin bu qədim mərkəzi yavaş-yavaş Türkləşmiş, şəhərdə yeni bir canlılıq yaranmışdı. Səlcuqlu Sultanı Toğrul Bəy Bağdadın uyğun bir məhəlləsində öz iqamətgahı üçün bir saray tikdirmiş, onun ətrafında Oğuz Türkmən bəyləri və Səlcuqlu aristokratları üçün bir çox yeni köşklər, Türk ordusu üçün qışlaqlar inşa etdirmiş, möhtəşəm bir məscid tikdirmişdi. Toğrul Bəyin gördüyü möhtəşəm işlərə görə daha sonralar Bağdada hətta "Toğrul Bəy şəhəri" ("Mədinət-üt-Toğrul Bek") deyilmişdi. (Seçmələr bizimdir - A.M. Bax: Faruk Sumer, Oğuzlar, Ankara, 1972, səh. 197; Koymen M.A. Toğrul bey və zamanı, İstanbul 1976, səh. 76).

Toğrul Bəy adından belə bir deyim tarix kitablarında qırmızı xətlə yazılmışdır: "Özümə saray yapıb da yanında bir cami inşa etməsəm Allahdan utanaram".

Bağdadda 70 yaşında ikən Xəlifənin qızı ilə evlənən Toğrul Bəy bu toyda Türkcə şərqilər söyləyib rəqs etmiş, bu toy-düyünün xatirəsi olaraq bir medalyon hazırlatmış, medalyonun bir üzündə Xəlifənin adını, digər üzündə isə özünün qabartma şəklini və adını yazdırtmışdı (Bax: Osman Turan, Selçuklular tarihi, Ankara, 1965, səh. 93-95).

Toğrul Bəy İslam ad və ləqəblərini işlətməyə başlamış, dövlətdə "Yabqu" vəzifəsinin yerinə "Məlik" terminini işlətmiş, hökuməti İslam örnəklərinə görə təşkilatlandırmış, beləliklə Doğu Türk-İslam dövlətinin təməllərini atmışdı. Özünü bütün varlığı ilə İslam dininə bağlayan bu Səlcuqlu Sultanı qısa bir zamanda ayrı-ayrı ölkələrdə dağınıq halda yaşayan köçəri Türk tayfalarını toplayaraq möhtəşəm bir İmperatorluq yaratmış, müsəlman Türklərə yeni bir mədəniyyət qapısı, İslam dünyasına yeni bir qurtuluş və nizam yolu açmış, Türklərə yeni bir Cahan hakimiyyəti dövrü yaşatmışdır. Bu dövlətin təməllərini babası Səlcuq Bəy atmışdısa, ən böyük işi orta əsr mənbələrində "Zamanın Sahibi" kimi təsvir edilən, mənəvi keyfiyyətləri, Səlcuqlu Türklərini böyük səbr, təmkin və üstün qabiliyyətləri ilə İmperatorluq yaratmağa sövq etdirməyi bacaran Toğrul Bəy və qardaşı Çağrı Bəy görmüşdür (Seçmələr bizimdir - A.M. Bax: Merçil E., Müslüman Türk devletleri tarihi, İstanbul, 1985, səh. 54).

Toğrul Bəyi qəbilə başçılığından Türk-İslam Sultanlığı taxtına çıxaran ədaləti, mərhəməti, şəfqəti, səbri, ehtiyatı, xoş rəftarlığı kimi yüksək məziyyətləri ilə yanaşı, İslam dininə sədaqətlə bağlılığı olmuşdur. Qədim Göy Türk Xaqanları Göy Tanrıya necə inanırdılarsa, müsəlman Qaraxanlı hökmdarları kimi Toğrul Bəy də İslam dininin Allahına eləcə dərin bir iman və inamla bağlı olmuşdur. 1048-ci ildə Bizanslılara qarşı böyük "Həsən Qala" zəfərini qazanan Toğrul Bəy bağlanan müqaviləyə görə, Bizanslıları vergi verməyə məcbur etmiş, hələ VIII əsrdə Xəlifənin qardaşı Maslamanın xatirinə Konstantinopolda inşa edilən və artıq XI əsrdə dağılmaqda olan "Maslama məscidi"ni yenidən inşa etdirmiş və mehrabına Türk hakimiyyət simvolu olaraq özünün "Yay və Ox Tuğrasını" qoydurmuş, adına xütbə oxutdurmuşdu (Bax: Vasilyev A., Histoire de l` Empire Byzantine, Paris, 1931, I cild, səh. 714; Osman Turan, göstərilən əsəri, səh. 43-44).

Toğrul Bəy ümumiyyətlə bütün rəsmi sənədlərdə olduğu kimi göndərdiyi məktubların başında da Türk gələnəyinə uyğun olaraq "Yay və Ox" işarələri qoymuş, öz titullarını yazmış, adına çıxardığı paralar üzərində "Sultan" titulunu işlətmişdir.

1055-ci ildə Bağdada daxil olmaqla Böyük Səlcuqlu İmperatorluğunun əsasını qoyan Toğrul Bəy İslamiyyəti son anda məhv olmaqdan qurtarmış, onun əvvəlki şərəf və ləyaqətini özünə qaytarmış, Abbasi Xilafətinin daha 200 il mövcud olmasına nail olmuşdu. Toğrul Bəy özünəqədərki dövlətin feodal bünövrəsini dəyişdirmək və mərkəziyyətçi bir İmperatorluq yaratmaq üçün İmperatorluğa tabe olan ölkə məlikləri və boy bəyləri arasında hüquqi mövqe və dərəcələrinə görə bölgülər aparmış, bütün məlik və bəyləri özünə bağlamışdı. Təbiidir ki, feodal nizamdan mərkəziyyətçi dövlət sisteminə keçmək güclü zorluqlarla qarşılanmış, şiddətli müqavimətə və üsyanlara səbəb olmuş və zaman-zaman hətta İmperatorluğu təhlükə qarşısında qoymuşdu.

İmperatorluğun birliyi və qüdrəti yalnız böyük sultanlar (özü, Alparslan, Məlikşah və Sultan Səncər) sayəsində davam edə bilmişdi.

Toğrul Bəy Xorasandan başlayaraq Səlcuqlu İmperatorluğunu bir inqilabi əsaslara dayanaraq qurmuş, köçəriliyə dayanan dövlətdə nizam-intizam və qanun hakim olmuş, hürriyyət və ədalət hökm sürmüşdü. Bütün bunları İslam mənbələri ilə yanaşı o dövr xristian mənbələri də təsdiq edir. Hətta Bizans və digər xristian və müsəlman ölkələrini fəth edən Toğrul Bəy bu yabançı mənbələrdə belə yüksək ədalət və fəzilətləri ilə tanıdılmışdır. Belə ki, Böyük Səlcuqlu Sultanı Toğrul Bəyin hakimiyyəti dövründə yaşamış və bütün hadisələri öz gözü ilə görmüş dövrün məşhur alim və tarixçisi Əbülüla Əhməd bin Həsən (tarixi mənbələrdə İnb Hassul kimi tanınır - A.M.) öz əsərində Türklərin fəzilətlərindən, qəhrəmanlıq və cəsarətlərindən bəhs etmiş, Toğrul Bəydən danışarkən göstərmişdi ki: "Bu gün Türklərin Cahan sultanı, İslamın padişahı, ulu və uca Şahənşah, dinin dirəyi, müsəlmanların yardım bəklədiyi, Allahın dininin zinəti, Tanrı şəhərlərinin (Məkkə, Mədinə və Qüds nəzərdə tutulur - A.M.) Sultanı, Tanrının zəif qullarına yardım edən Toğrul Bəydir. Türklər yenə də bu Ulu Padişahın (Toğrul Bəy nəzərdə tutulur - A.M.) şəxsində Yer üzünü ədalətlə doldurmuş, ad-sanı Şərq və Qərbi tutmuş, mülk və cah-cəlal sahibi, hər müsəlmana itaəti gərəkli, bütün mömünlər tərəfindən gecə-gündüz onun müzəffər olması üçün dua edilən bir Sultan bulmuşlar" (Bax: İbn Hassul, Tadil ül-Ətrak, çevirəni Ş.Yaltkaya, Belleten N-13, Ankara, 1940, səh. 261).

Bu adil, İslam dininin zinəti sayılan Səlcuqlu Sultanı Toğrul Bəy 1063-cü ildə vəfat etmiş, Böyük Səlcuqlu İmperatorluğunun o dövrdəki paytaxtı Rey şəhərində dəfn edilmişdir. Tarixi mənbələr Toğrul Bəyin Rey şəhərində olan abidə türbəsinin - Gümbədi - Toğrul Bəy - yüz ildən sonra da ehtişamlı bir abidə kimi ziyarətgah olduğunu yazmışlar.

Toğrul Bəy 23 illik hakimiyyəti dövründə müəzzəm bir Türk İmperatorluğu qurmaqla yanaşı bir sıra əzəmətli camilər, xəstəxanalar, karvansaraylar, saray və köşklər tikdirmiş, Türk mədəniyyətinin çiçəklənməsində əvəzsiz xidmətlər göstərmiş, İslam dünyasının qurtarıcısı kimi şərəfli bir ad qazanmışdır.

Ruhu şad olsun!

Böyük Səlcuqlu Türk Xaqanı Alp Arslan

1.6. Böyük Səlcuqlu Türk Xaqanı Alp Arslan
Səlcuqlu Türkləri Türk-İslam tarixinə dörd böyük İmperator (Toğrul Bəy, Alp Arslan, Məlikşah və Sultan Səncər) bəxş etmişlər ki, bunlardan biri də dünya tarixində dönüş yaradan, sağlığında belə “Cahan Sultanı”, “Fatehlər Atası”, “Adil Sultan” adlandırılan, “Malazqırt qəhrəmanı” Alp Arslandır.

Əmisi Sultan Toğrul Bəy öldüyü zaman (1063) Alp Arslan 34 yaşında idi. Bir sıra meydan müharibələrində qələbə qazanan Alp Arslan çox şöhrətli bir komandan olaraq tanınırdı. Xorasan kimi Səlcuqlu Türk İmperatorluğunun ən mühüm əyalətinin başında duran Alp Arslanı atası Çağrı Bəy öldükdən sonra əmisi Sultan Toğrul Bəy onu Atasının yerinə “Əmir” təyin etmişdi.

Böyük Səlcuqlu İmperatorluğunun yaradıcısı Sultan Toğrul Bəyin övladı olmadığından o, qardaşı Çağrı Bəyin oğlu Süleymanı vəliəhd təyin etmişdi. Lakin bu böyük İmperatorluğu zəif qardaşı olan Sülüyman idarə edə bilmədiyindən Alp Arslan əmisi Sultan Toğul Bəyin ölümündən 7 ay 20 gün sonra, 27 aprel 1064-cü ildə taxta çıxmışdı. Bu 7 ay 20 gün müddətində Alp Arslan Şahzadə Süleymanın taxt-tac üzərindəki haqlarını bərtərəf etdikdən sonra bu iddiada bulunan atası Çağrı Bəyin əmisi, Qəznəli Sultan Mahmud tərəfindən aldadılaraq əsir götürüb Hindistana sürgün edilən və orada 7 il əsir saxlanılandan sonra Qalıncar qalasında 1032-ci ildə ölən Arslan Yabqunun oğlu Məlik Qutalmışın üzərinə yürümüşdü. Döyüş əsnasında məğlub duruma düşərək qaçarkən atı büdrəmiş və özü ölmüş, Qutalmışı məğlub edən Alp Arslan Qutalmışın qardaşı Rəsul Təkini də əsir aldıqdan sonra 27 aprel 1064-cü ildə Səlcuqlu Sultanı elan edilmişdi. Mərvdə vali ikən vəziri olmuş Nizamül mülkü hökumət başına gətirən Alp Arslan dövlət məqamlarında dəyişiklik aparmış və öz fəthlərinə davam etmişdi.

Alp Arslan Səlcuqlu taxtına çıxdıqdan sonra 1064-cü ildə ölən atası Çağrı Bəyin əmisi, Səlcuq Bəyin üçüncü oğlu, Doğu Xorasan və Sistanın ümumi valisi Musa Yabqunun “Yabqu” ünvanını ləğv etmişdi.

1064-cü ilin yazında Azərbaycana doğru hərəkət edən Alp Arslan kişik Lori Krallığını itaət altına aldıqdan sonra Gürcüstana daxil olarkən yanında olan oğlu Məlikşah ilə vəziri Nizamülmülk də Araz çayı boyunca Gürməli Çuxurunu və kilsələri ilə məşhur Məryəmnişin qalasını və ətrafını fəth etmişdilər. Oğlunun başarısından çox məmnun olan Alp Arslan onları da yanına alaraq Sepid şəhərini hücumla ələ keçirib Baqrat xanədanının paytaxtı olan, Bizansa bağlı və Bizanslılar tərəfindən müdafiə edilən, hasarları ilə məşhur Ani şəhərinə hücum edərək 16 mart 1064-cü ildə oranı almış, sonra Alp Arslanın təbəəliyini qəbul edən şəhərin prensi Qadiklə birgə Qarsa daxil olmuşdu. Alp Arslanın Ani şəhərini fəth etməsi İslam dünyasında böyük məmnunluq yaratmış, xəlifə Alp Arslanın başarısını bildirən bir “Bəyannamə” yaymış, sultana “Əbülfəth” ünvanı vermiş və bu böyük qələbə Bizans İmperatorluğunu Alp Arslanla bir müqavilə bağlamağa məcbur etmişdi. 1064-cü ildə Gürcüstanı fəth edərək Səlcuqlu İmperatorluğuna qatan Alp Arslan Bizansın Doğu Qaradəniz ətrafı bölgələri ilə bütün əlaqələrini kəsmişdi.

1065-ci ildə Mərvə gələn Alp Arslan burada oğulları Məlikşahla Qəznəli prensesi Türkan Xatun Cəlaliyə ilə, Arslanşahı da Qaraxanlı imperatorluq prensesi ilə evləndirib bu iki Türk İmperatorluğu ilə bir yaxınlaşma siyasəti yaratmağa müvəffəq olmuşdu.

Alp Arslan 1065-ci ildə Qafqazları və Xəzər sahillərini dolaşaraq Manqışlaq yarmadasına varıb burada müsəlman olmayan Türklərlə birləşib ətrafa axınlar yapan Türkmən, Qıpçaq və Cazığlara qarşı hücum edərək onların 30 minlik ordusunu dağıtmış, Qıpçaqları buradan uzaqlaşdırmışdı. Alp Arslan Cənddə dəfn edilən babası Səlcuq Bəyin məzarını ziyarət etdikdən sonra 1066-cı ilin may ayında Gürgənc üzərindən Mərvə dönmüşdü.

Bu ilk Türküstan səfəri ilə nəslinin vətəni olan Mavəraünnəhrə qonşu olan əraziləri də Səlcuqlu Sultanlığına qatan Alp Arslan, Nişabur yaxınlığındakı Radqana gələrək burada oğlu Məlikşahın vəliəhdlik törənini yapdırmış, 1066-cı ilin iyul ayında Nişabura gəlmişdi.

1067-ci ildə Kirman məliki Kavurdun üsyanını yatırdan Alp Arslan Kirdmandan Şiraza doğru hərəkət edərək İstəxr qalasını özünə tabe etmişdi. Beləliklə, 1067-ci ildə Xarəzmə gələn Alp Arslan Aral gölünün quzey və doğusunu dolaşaraq qədim Oğuz ellərini tamamilə Böyük Səlcuqlu Xaqanlığına bağlamış, yaxınlarda Bizans sərhəddinə gələcəyini bildirərək Bizansa qarşı mübarizə aparan qərb ordusuna böyük ölçüdə hərbi qüvvə göndərmişdi.

“Sultan Alp Arslan Azərbaycandakı vassalları olan dövlətlərin daxili müstəqilliyinə son qoymaq məqsədilə 1067-ci ilin payızında Arana səfər etmiş, 1068-ci ildə Araz çayını keçərək Gürcüstana varmış, bir müddət Tiflisdə qaldıqdan sonra 1069-cu ilin yanvarında Gəncəyə gəlmişdi. Gəncədə Şəddadi hakimi Fəzl qala qapılarının açarlarını Alp Arslana təqdim etmiş, Sultana xeyli miqdarda qiymətli hədiyyələr vermişdi.”

Şirvanşah Fəriburz da Gəncəyə, Alp Arslanın hüzuruna gələrək ona itaət edəcəyini bildirmişdi (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Azərbaycan tarixi, I cild, Z.M.Bünyadovun və Y.B.Yusifovun redaktəsilə, Bakı 1994, səh 291) Bir müddət Gəncədə qaldıqdan sonra Qarsa gələn Alp Arslan axıncılarını Trabzon ətrafına yollamışdı.

1070-ci ilin yayında güney doğuya doğru irəliləyən Alp Arslan bir müddət şox bəyəndiyi Amid (Diyarbəkir) şəhərində qaldıqdan sonra Hələbə gəlmiş, buranı da Səlcuqlu Türk İmperatorluğuna bağladıqdan sonra Fərat və Dəclə çaylarını keçərək Diyarbəkir-Bitlis yolu ilə Əhlətə varmışdı. Alp Arslan Fərat çayını keçərkən yanındakı imamı Buxaralı qazı Əbu Cəfər Məhəmməd: “Sultanım! Nemətlərindən dolayı Allaha həmd edirəm. Məmlüklər (Suriya və Misir Türk Məmlükləri nəzərdə tutulur-A.M.) istisna olmaqla bu çayı nə qədim zamanlarda və nə də İslam dövründə bir Türk hökmdarı keçməmişdir, ilk dəfə olaraq Siz keçirsiniz”-demiş, Alp Arslan da bəy və komandanlarını toplayaraq imama bu sözləri təkrarlatmış və Tanrıya şükr edərək Fatimiləri Suriyadan çəkilməyə məcbur etmiş və bundan sonra artıq Məkkə əmiri Fatimi xəlifəsi yerinə xütbəni Türk sultanı Alp Arslan və Abbasi xəlifəsi adına oxumuşdu.(İqtibas Prof.Dr.Osman Turanın “Türk Cihan hakimiyyəti mefkuresi tarihi” adlı əsərindən götürülmüşdür.Bax:göstərilən əsər, səh.191).

Sultan Alp Arslan Suriya səfərindən sonra Anadoluya yerləşən və Bizanslılar tərfindən təzyiqlərə məruz qalan Türkmənləri müdafiə etmək və İslamın bu qədim rəqibi ilə hesablaşmaq üçün Fatimilərə qarşı yürüşünü təxirə salaraq Anadoluya dönməyə məcbur olmuş,200 minlik böyük bir bizans ordusu ilə az bir ordu ilə savşmalı olmuşdu.Öz gücünə arxayın olan Bizans İmperatoru Romanos Diogenis Alp Arslanın sülh təklifini rədd etmiş və yalnız Anadolunu deyil,İslam ölkələrini də zəbt edəcəyini, camiləri kilsəyə çevirəcəyini söyləmiş, Alp Arslanın harada təslim olacağını sormuş, ordusunun İsfahan və ya Həmadanda qışlayacağını elçiyə bildirmişdi.Bu kobud ultimatuma cavab olaraq Alp Arslanın elçisi “Heyvanlarınız oralarada qışlaya bilər, amma sizin harada qışlayacağınızı deyə bilmərəm” tərzində kəskin və mənalı bir cavab vermişdi.Beləliklə, Alp Arslan 26 avqust 1071-ci ildə Buxaralı imam Əbu Cəfər Məhəmmədin: “Ey Sultanım! Sən Allahın başqa dinlərə zəfər vəd elədiyi İslamiyyət uğrunda cihad edirsən,.Bütün müsəlmanlar minbərlərdə sənə dua eylədiyi Cuma günü savşa başla. Mən Tanrının zəfəri sənin adına yazdığına inanıram” müjdəsinə əməl edərək əsgərlərini toplamış, atından enərək səcdə etmiş və: “Ya Rəbbim! Səni özümə vəkil edir, əzəmətin qarşısında üzümü yerə sürtür, Sənin uğrunda savaşıram.Ey Tanrım, niyyətim təmizdir,mənə yardım et.Sözlərimdə yalan varsa,məni məhv et”- demiş, sonra da üzünü əsgərlərinə tutaraq : “Burada Allahdan başqa bir sultan yoxdur.Əmr və tale onun əlindədir.Ona görə də mənimlə birlikdə savaşmaqdan və ya məndən ayrılmaqda sərbəstsiniz” demişdir.Əsgərləri bir ağızdan: “Əsla əmrindən cıxmayacağıq” deyincə Sultan Alp Arslan ağ geyinərək qədim Türk törəsinə görə atının quyruğunu özü bağlamış və son müraciətini edərək “Ey əsgərlərim! Əgər şəhid olarsam, bu bəyaz geyimim kəfənim olsun. Məni şəhid olduğum yerdə dəfn edin.O zaman ruhum göylərə çıxacaqdır.Məndən sonra oğlum Məlikşahı taxta şıxarınız və ona bağlı qalınız.Zəfər qazanarsaq, istiqbal bizimdir.”- deyərək tarixdə məşhur Malazqırt meydan müharibəsinə başlamışdı.

Savaş əsnasında Bizansların Balkanlardan gətirdiyi Şamani Oğuz və Peceneqlərdən təşkil etdikləri süvari ordu dəstələri irqdaşları olan Səlcuqlular tərəfinə keçmiş, şaşqınlıq içərisində qalan Bizans ordusu dağılmış, Alp Arslan tarixi zəfər qazanmışdır.Tarixin bu böyük zəfəri ilə Alp Arslan Türk, islam və hətta dünya tarixində nəticələri çox böyük olan bir dönüş nöqtəsinin qəhrəmanı olmuş, Bizans İmperatoru Romanos Diogenisi əsir almışdı. Əsirə əsir kimi deyil, qonaq və dost münasibətləri bəsləyən Alp Arslanın İmperator rəqibinə “Mən bu duruma düşsəydim,mənə nə edərdin?” sualına qarşı İmperatordan “Düşmənə yapılması gərəkəni edərdim” cavabını alınca Alp Arslan İmperator Diogenisə: “Mən burada qalib olarsam, yaxşılıq edəcəyimə dair Tanrıya bir əhddə bulunmuşdum.Allah yaxşılıq düşünənlərin arzusunu gerçəkləşdirir. Ona görə də səni yenidən taxt-tacına qaytaracağam”- demiş və dediyinə də əməl etmişdi. Bütün o dövr müəllifləri Sultan Alp Arslanın bu böyüklüyünü heyranlıqla qeyd etmiş, tarixdə ilk dəfə bir Bizans İmperatorunun əsir olması ilə nəticlənən bu böyük zəfər, dövründə də təqdir edilmiş, bütün İslam aləmində qələbə şənlikləri keçirilmiş, bir çox hökmdarlar Alp Arslanı təbrik etmişdilər (Seçmələr bizimdir- A.M. Bax: Osman Turan, Selcuklular tarihi, Ankara 1965, səh.156-160).

Alp Arslan Malazqırt zəfərindən sonra əsir etdiyi Bizans İmperatoru Romanos Diogenis ilə bir sülh anlaşması yapmış və bir “qardaşlıq andı” ilə bir-birlərinə bağlanmışdılar.Yeni İmperator Mixael, Romanos Diogenisi taxtdan kənarlaşdırdıqdan sonra onun gözlərinə mil çəkdirdiyini eşidən Alp Arslan buna çox hiddətlənmiş,Bizanslılarla sülhün pozulduğunu və müharibənin başlandığını elan etmiş və Türklərə: “Aslan və qartal yavruları kimi olunuz! Yer üzündə gecə-gündüz uçunuz! Artıq Romalılara aman verməyiniz!”-deyərək Andolunun bütün qapılarını Türklərin üzünə açmışdı.Bundan sonra Türklər Anadoluya axışmaqda, hər tərəf Oğuz boyları ilə dolmaqda idi (Bax: Urfalı Mathieu,Chronique, Fransızcaya çevirən E. Dulaurier, Paris 1858, səh.170).

Sultan Alp Arslan Bizans İmperatorluğuna qarşı 1071-ci ildə qazandığı “Malazqırt zəfəri” ilə Türklərin ondan sonraki min illik tarix səhifəsini açmışdır.Ədalətli və büyük dövlət xadimi dahi bir sərkərdə olan Alp Arslan hətta ona qarşı üsyan edənlərə döyüşdə əsir düşənlərə qarşı belə mərhəmətli davranmış, onları bağışlamış, müharibələr istisna olmaqla qan tökülməsinin əleyhinə olmuşdur.

“Malzqırt zəfəri” ilə adı Dara, İskəndər, Sezar, Xalid ibn Vəlid və Əmr ibnül-Asla bərabər şəkilən Alp Arslan İngiltərədən Yaponiyaya qədər uzanan müəzzən bir ərazidə böyük bir şöhrət qazanmışdır.Bütün tarixçilər Alp Arslanın “Malazqırt zəfəri”ni “Bütün dünya tarixinin dönüş nöqtəsi” adlandırmışlar.Bütün Avropada dərin əks-səda oyandıran və İslam dünyasını sevincə qərq edən “Malazqırt zəfəri”-nin böyük qəhrəmanı Alp Arslanın qısa səltənəti( 1063-1072) Türk tarixinin mühüm dövrlərindən birini təşkil edir.Onun hakimiyyət dövrü Türk dövlət sistemi və cahan hakimiyyəti məfkurəsinin ən parlaq dövrlərindən biri olmuşdur.Onun sayəsində Səlcuqlu İmperatorluğu qısa müddət ərzində ulu babası Səlcuq Bəyin yaşadığı Sır-Dərya boylarından Aralıq dənizi sahillərinə qədər genişlənmişdir.O, ildırım sürəti ilə Türküstanı, Xəzər sahillərini, Qafqazı öz tabeliliyinə aldıqdan sonra İslama ağır zərbə vuran Fatimilərə və İslamın düşməni xristian Bizanslılara qarşı iki böyük səfərə çıxmış və üçündə də qələbə qazanmışdı.

Türk tarixinin unudulmaz şəxsiyyətlərindən olan, Andolunu türklər üçün vətən yapan Malazqırt qəhrəmanı Sultan Alp Arslan 9 illik sultanlıqdan sonra 25 noyabr 1072-ci ildə 43 yaşında hiylə ilə onun yanına soxulan bir qaraxanlı qala mühafizi tərəfindən xəncərlə qətlə yetirilmiş,Mərvdə dəfn edilmişdir.Xain qala komandanı tərəfindən qətlə yetirilərkən: “Türküstan səfərində bir təpə üzərinə cıxdığımız vaxt ordumun əzəmətindən və əsgərlərimin çoxluğundan altımda yerlərin titrədiyini hiss edir və öz-özümə :Mən dünyanın hökmdarıyam. Heç bir qüvvə mənə qarşı çıxa bilməz. Bu ordu ilə Çini də fəth edərəm- deyirdim. Bu qürur üzündən bu vəziyyətə düşdüm.Halbuki hər səfərə çıxışımda Allahdan yardım diləyirdim”- deyərək təkəbbürün, lovğalığın kimsəyə xeyir gətirməyəcəyini bəyan etmişdi.

Böyük Türk Xaqanının gənc yaşda bir suiqəsdə qurban gedərək ölməsi Türk İmperatorluğunun dostları arasında dərin təssüf hissi yaratmış,Xəlifə öz təssüfünü bildirən və bütün dünya müsəlmanlarına baş sağlığı diləyən rəsmi bir “ Bəyamnamə ” yayınlamışdı ki, bu da 1072-ci ildə Türk İmperatorluğunun erişdiyi əzəməti göstərən bir mənbə, Səlcuqlu Türk Xaqanlığının bir Cahan İmperatorluğunu təsdiq edən rəsmi sənətdir.

Öz sağlığında “ Cahan Sultanı”, “ Fatehlər atası”,”Adil Sultan” ləqəbləri daşıyan Alp Arslanın hakimiyyəti dövründə Şərqdə məşhur “Nizamiyyə mədrəsəsi” 1065-1067-ci illərdə inşa edilib fəaliyyətə başlamış, din-dövlət məsələləri onun zamanında dövlətin gündəminə gəlmiş, vəziri Nizamül-mülk Sultanın izni ilə bu məsələ ilə yaxından maraqlanmışdı. Alp Arslan tarixi zəfərləri ilə yanaşı bir sıra mədrəsələr tikdirmiş, elm adamları və tələbələrə vəqf gəlirləri ilə maaşlar və təqaüdlər təsis etmiş, böyük quruculuq işləri görmüş, karvansaraylar, körpülər tikdirmiş, su kanalları çəkdirmişdi. Onun zamanında Zeyn əl-İslam Əbül Qasim Quzeyri və İmamül-Harameyn Cüveyni kimi məşhur elm adamları yetişmişdi.

Xristianlar üzərində ən böyük qələbə qazanmasına və xristianları məğlub etməsinə baxmayaraq hakimiyyəti altına aldığı xristian ölkələrdə ədaləti və mərhəməti ilə məşhur olmuş, dövrünün xristian mənbələri onun yüksək insani keyfiyyətlərini öymüş, onu “ Adil Sultan“ adlandırmışlar.

Dörd yüz il parlaq bir dövr yaşayan Xəzər Türkləri də Səlcuqların İslam dünyasına hakim olduğu Sultan Alp Arslan zamanında tarix səhnəsindən çəkilmiş, Oğuz Türkləri olan Səlcuqlularla qaynayıb qarışmışlar.

Alp Arslan Türk törəsinə əməl edərək ziyafətlər vermiş, müntəzəm olaraq Türk törələrinə əməl etmişdir. Onun məşhur bir deyimində göstərirlər ki: “Biz Türklər təmiz müsəlmanlarıq, bidət (küfr) nədir bilmərik. Bu səbəblədir ki, Allah bütün Türkləri əziz etmişdir.”

Tarixi mənbələr Alp Arslanı “hökmdarlar arasında onun qədər Allaha, dinə və cihada bağlı kimsə yoxdur” kimi vəsfləndirmişlər. Onun şəxsiyyəti əfsanələşmiş, bir sıra vəlilik kəramətləri tarixi mənbələrdə özünə yer almışdır.

Alp Arslan çox sevdiyi, bir sıra yürüşlərə özü ilə bərabər apardığı və vəliəhd təyin etdiyi oğlu Məlikşaha (1072-1092) gənc yaşında ikən böyük bir İmpratorluq və Nizamülmülk kimi məşhur bir dövlət xadimi miras qoyub getmişdir. Atası Alp Arslandan sonra tək əngəl olan əmisi Kavurt Bəyi vəziri Nizamülmülk vasitəsilə zərərsizləşdirən Məlikşah artıq İslam dünyasının tək hakimi olmuş, Kaşğardan Boğazicinə, Aral gölündən Hind dənizi və Yəmənə, Sırdəryadan Aralıq dənizi sahillərinə qədər dövlətin sərhədlərini daha da genişləndirərək atası Alp Arslan kimi müəzzəm Səlcuqlu Türk İmperatorluğunu mədəni və iqtisadi cəhətdən yüksəltmiş, hər tərəfdə geniş quruculuq işləri aparmış, böyük şəhərlərdə Nizamiyyə mədrəsələri təsis etmiş, elmin, mədəniyyətin, sənaye, kənd təsərrüfatı və ticarətin inkişafına rəvac vermişdi. Belə bir İmperatorluğun başında dayanan gənc Sultan Məlikşah əcdadlarından miras qalan bu dəyəri qiymətləndirmiş, Antakyadan Aralıq dənizi sahillərinə varınca atı ilə dənizə girmiş, qılıncını üç dəfə dalğalara çırparaq dövlətinin sərhədlərini buralara qədər genişləndirdiyi üçün Allaha şükr etmiş və : “Ey atam! Sənə müjdələr olsun, kiçik yaşda buraxdığın oğlun ölkəsini quru sahələrin sonuna qədər genişlətdi” – deyərək Aralıq dənizindən götürdüyü qumları Mərvdə atası Alp Arslanın məzarına səpmişdi. (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Prof. Dr. Osman Turan, Türk Cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi, səh.196).

Böyük Səlcuqlu Türk Sultanı Alp Arslanın adı zamanımıza qədər ən böyük sayğı və sevgiylə anılmış, ən böyük tarixçılər, ədib və sənətkarlar, o cümlədən də böyük mütəfəkkir Mövlana Cəlaləddin Rumi tərəfindən adı hörmət və ehtiramla yad edilmiş, şəninə yüzlərlə qəsidə və təbriknamələr həsr edilmişdir.

Ruhu şad olsun! Amin.


Dünya Cahangiri Çingiz Xan