Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

4-§. XVII asrdan XIX asrning birinchi yarmigacha ijtimoiy-falsafiy fikr
Mirzo Abdulqodir Bedil (1644-1721) Hindistonning Azimobod shahrida tug‘ildi. Uning hayoti va ijodi Boburiylar sulolasi hukmronligi davriga tug‘ri keldi. Bedil ko‘p asarlar yozib qoldirdi: «Chor unsur» («To‘rt unsur»), «Nukot» («Askiya»), «Irfon» («ma'rifat»), «Ruboiyot» («Ruboiylar») va boshqalar.

Borliq haqida ta'limot. Bedil Sharq mashoiyunlari (Arastu izidan boruvchilar) an'anasini davom ettirdi. Uning fikricha, moddaning ibtidosi ham, intihosi ham (boshi va oxiri) yo‘q. U panteistik aqidaga ega bo‘lib, «Vahdati mavjud» - borliqning yagonaligi nuqtai nazarida turar edi. Barcha narsalar zaruriyat yuzasidan vujudga keladi: - «Barcha ashyolarda ularning bo‘lakchalari o‘zgarganligi sababli, yangi narsa kelib chiqadi: - bu ajoyib sirli hodisa zaruriyat yuzasidan ro‘y beradi, bu zaruriyat ashyolarning o‘zida va ular orasidagi o‘zaro munosabtalarda mavjud bo‘ladi. Masalan, yog‘, pilik, va olovning bir-biriga qo‘shilishidan zaruriy ravishda yorug‘lik kelib chiqadi»¹²⁷. Dunyo o‘zgarishda va doimiy harakatdadir. Dunyoni asosi sifatida Bedil havoni oladi.

Bedil fikricha, modda va shakl birlik holatidadirlar: - «Agar modda shaklsiz bo‘lsa, shakl qaerdan kelib chiqadi, agar shakl – har narsaga qodir bo‘lsa, modda qanday kiyim kiyadi?»¹²⁸. Bedil ozodlik va zaruriyat haqidagi masalaga ham to‘xtaydi. Uning fikricha, inson o‘z hatti -harakatlarida erkindir. Uning o‘zi qanday ish tutishligini belgilashi lozim. Bedil tabiiy zaruriyatni, tabiat qonunlarini tan oladi. Ikkinchi tomondan, u zaruriyatni ilohiy irodaning namoyon bo‘lishi, deb qaraydi. Bedil sufiylarning tarki dunyochilik g‘oyalarini, taqdiri azalga ishonish nazariyasini tanqid qiladi. U Hindistonda keng tarqalgan tanosux - ruhni ko‘chib yurishi haqidagi aqidaga tanqidiy munosabat bildiradi, dinning ba'zi qoidalariga shubha bilan qaraydi. Bedil fikricha, dunyoning va insonning kelib chiqishi quyidagicha: -

Xudo tuproq, suv va olovni birga qo‘shdi,

Hazillashib tartibga soldi.

Undan o‘simlik o‘sib chiqdi.

Rivojlanishda davom etib hayvonga aylandi,

Og‘izni nutq uchun ochib-inson bo‘lib qoldi.

Bilish nazariyasi. Bilishning birinchi bosqichi tashqi his-tuyg‘u yordamida amalga oshadi. Aql, tafakkur bilishning mukammalroq bosqichidir. Faylasuf hissiy va aqliy bilishni yagonalikda va o‘zaro aloqadorlikda qaraydi. U aqlga katta ahamiyat beradi: «Tafakkur sirli ma'noni tushundi, hukm ishning kelib chiqish va oqibatini idrok etdi. Agar aql uni ozmagan bo‘lsa, hyech kim hyech narsani ko‘rmadi»¹²⁹. Aql bilan bilib olingan barcha narsa, insonga berkdir». Dunyoni aqlan bilishda ilm-fan katta ahamiyatga ega:

Ilm qalamini qo‘lingga olmaguningcha,

Hyech qanday ashyoning tasvirini chiza olmaysan.

Ilmdan boshqa nimaiki yozilgan bo‘lsa,

Be'manilikdan boshqa hyech narsani anglatmaydi.

Ilm hamma yerda –aqliy me'yorlarga kafillikdir,

G‘alaba – faoliyat dalilidir¹³⁰.

Borliqni tushunib yetishda, tabiat sirlarini bilishda falsafa muhim o‘rin tutadi. Falsafa –bu hikmat, u ilm-fan sirlarini ochadi, ruhning ashyolarga bo‘lgan munosbaatini o‘rganadi.

Ijtimoiy-siyosiy qarashlari. Bedilning dunyoqarashida uning ijtimoiy va insonparvarlik g‘oyalari muhim o‘rin tutadi. Bedil mehnatkash insonni ko‘ylaydi. Ayniqsa u barchani iste'mol mahsulotlari bilan ta'minlovchi dehqonlar mehnatiga yuqori baho beradi. Uning fikricha, u baxt-saodatga erishishi mumkin. Hunari yo‘q odam, arzimas va ojizdir.

Podsho va uning atrofidagilar to‘kin-sokinlikda va farog‘atda yashaydilar, dehqonlar esa faqirona hayot kechiradilar, ochlikdan o‘ladilar, zolimlardan azob chekadilar. Shoir o‘z zamonasi haqida alam bilan yozadi:

Mamlakat hokimiyat ostida qoldi:

Boyliklar ayrim shaxslar qo‘lida to‘plandi,

Oliy tabaqalar yerini dehqonlar haydab boshladilar,

Dehqonlarning ezilishi, chorasizligidan

Podsholar paydo bo‘ldilar, takabbur davlatpanohlar.

Fir'avnlar nafsi, Nasrudlar zo‘ravonligi

Hayotning barcha tomonlariga yoyildi.

Oltin va kumush o‘ljalar nimlaar qildi…

Saroylar qurilishi, o‘zini xudo deb e'lon qilishlar rasm bo‘ldi¹³¹.

Ochko‘z va manfaatparast kishilar boylik uchun kurashib, qurollana boshladilar va qo‘shin yig‘dilar. Natijada o‘zaro urushlar boshlanib, begonalar yerini zabt qilish odatga kirdi. Shunday qilib, hokimiyat va davlat paydo bo‘ldi:

Keskin kurash boshlandi,

G‘oliblar va mag‘lublar paydo bo‘ldi,

Hukmronlik qilish istagi mukammallashadi,

Saltanat paydo bo‘ldi¹³².

Bedil, o‘tmishdagi ko‘plab mutaffakirlar kabi, mamlakatni ma'rifatli va adolatli hukmdor boshqarishini orzu qilar edi.

Boborahim Mashrab (1657-1711) yirik o‘zbek shoiri va mutafakkiri edi. U Namanganda tavallud topdi. U Qashg‘ar, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Qarshi va Markaziy Osiyoning boshqa shaharlarida, Hindiston va Yaqin Sharqda bo‘ldi.

Shoir qaerda bo‘lmasin, dinning va tasavvufning asosiy qoidalariga to‘g‘ri kelmaydigan hatti - harakatlarini keskin tanqid ostiga olib, o‘z she'rlarida ular ustidan kulganligi uchun ruhoniylar tomonidan qarshilikka uchradi.

Mashrab hayotining so‘ngggi yillarida Balx shahriga (hozirgi Afg‘onistonda) keladi. O‘zining hur fikrligi va hukmron doiralarni tanqid qilganligi uchun 1711 yilda Balx hukmdori Mahmudxon farmoniga binoan qatl etiladi. Uning qabri Xonobod shahrining janubidagi Ishkoshim qishlog‘idadir (Afg‘oniston). Boborahim Mashrab katta ijodiy meros qoldirdi. Unga taalluqli «Mabdai nur» («Nur asosi») dostoni, «Devoni Mashrab» to‘plami, ko‘plab ruboiylar, g‘azallar, muxammaslar, musaddaslar xalq orasida keng tarqalgan.

Boborahim Mashrab mumtoz adabiyotimiz buyuk namoyandalarining ilg‘or an'anlarini o‘rganib yirik shoir bo‘lib shakllandi, kamolga yetdi. U qoldirgan merosda, birinchi navbatda, ishqiy mavzudagi g‘azal-muxammaslardan ana shu an'analarning barakali ta'sirini aniq kuzatish mumkin. Mashrabning ijodiy kamolotida, ayniqsa, Navoiy merosining ijobiy ta'siri katta bo‘ldi.

Bobrahim Mashrab qoldirgan ijodiy merosda diniy va tasavvufiy g‘oyalar ham, o‘sha zamonda keng tarqalgan qalandarlik tariqatining ayrim ohanglari ham sezilarli o‘rin egallaydi. Mutafakkir islomning asosiy nazariy qoidalarini shubhasiz qabul etadi. Ammo, ayni zamonda, islom ta'limotining bir qator zohiriy belgilarini, birlamchi deb hisoblagan qonun-qoidalarini, shariatning ayrim ko‘rsatma-talablarini, farz-sunnatlarini tan olmaslik va past nazar bilan qarash ham ko‘zga tashlanadi, ayrim diniy rukn-tushuncha va muqaddas deb bilingan marosim va odatlarga, talqin va aqidalarga shubha bilan qarash, hatto, ochiqdan-ochiq mensimaslik va masxaraomuz munosabat ancha-muncha uchraydi.

Turli-tuman shakl va talqinlarda jilovlanuvchi bu dunyoqarashning butun mohiyat-mag‘zi shoirning quyidagi qat'iy e'tirofida nihoyatda yaqqol va lo‘nda ifodalangan:

-Bir Xudodin o‘zgasi barcha g‘alatdur, Mashrabo,

Gul agar bo‘lmasa ilkimda tikonni na qilay?!

Mashrab qoldirgan ijodiy merosda hayotiylik, tirik inson va uning insoniy kechinmalarini ifodalash, xislat-fazilatlarini ta'riflash, orzu-umidlari, shodlik-kuvonchlari va g‘am-tashvishlarini haqqoniy tasvirlash ishq-muxabbatni ulug‘lash, go‘zal yorni-ma'shuqa xusnu latofatini ta'riflash, oshiqning sevgi-sadoqatini ishonchli tasvirlash jarayonida tahlil etiladi.

Maxtumquli (1733-1793) turkman shoiri va mutafakkiri, turkman adabiyoti va madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shgan talant sohibidir. O‘z ilmini oshirish maqsadida u Xiva, Buxoro va Andijon madrasalarida tahsil olib, o‘zbek adabiyotining o‘tmish namoyandalari asarlari bilan yaqindan tanishadi. U Turkistondagi shaharlardan tashqari Ozarbayjon, Eron, Afg‘oniston, Hindistonga ham sayohat qilib, u yerdagi xalqlar turmushi bilan ham tanishadi. Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron folklori va adabiyotini chuqur o‘rganadi. Nizomiy, Fuzuliy, Alisher Navoiy, Firdavsiy ijodidan bahramand bo‘ladi. Maxtumquli, ayniqsa, o‘zbek madaniyati tarixi bilan yaqindan tanishib, bir qancha liro - epik dostonlar, juda ko‘p g‘azallar yaratib, o‘z davri hayotini, o‘z xalqi urf-odatlari, o‘tmish tarixini kuylaydi.

Maxtumquli asarlarining yetakchi g‘oyasi - bu turkman yerlari ustida yopirilib turadigan chet el bosqinchilariga barham berish, tarqoq yashayotgan, o‘zaro nifoq va ziddiyatlardan zada bo‘lgan qabila hamda urug‘larni birlashtirish bilan osoyishtalik va ittifoqlikka asoslangan qudratli bir davlatni barpo etishdek milliy vatanparvarlik his-tuyg‘udan iborat. Ana shu millat manfaatlari yo‘lida qayg‘urish, ma'rifatparvarlik yo‘li bilan bu g‘oyani samarali kuchga aylantirish shoir ijodining asosiga aylandi.

Pand-nasihat Maxtumquli ijodining muhim bir yo‘nalishi bo‘lib, uning bizgacha yetib kelgan poetik merosi o‘sha davr adabiy hayotining hamma mavzularini qamrab oladi. Zotan, Maxtumquli ijodining xalqchillik kasb etib, ravnaq topib borishida Sharq lirikasida an'analari bilan bir qatorda turkiy qo‘shiqlar, folklor murabbalari shaklidagi ijod namunalarining o‘rni katta bo‘ldi¹³³.

Maxtumquli ijodida Ahmad Yassaviy pandomalari uslubining izlari yaqqol ko‘zga tashlanib turadiki, odamning hayotda o‘z maqomini idrok qilishi, ota-bobolarning hamma yaxshi xislatlarini o‘zlashtira borishi va aksincha takabburlik, manmanlik, dilozorlik, mol-davlatga hirs qo‘yish, nafs kuyiga kirib ketish kabi illatlarni yengish g‘oyalari, pandnomalarning asosiy mazmunini tashkil etadi.

Maxtumquli o‘z davrining jarohatlariga aql - zakovatli, imon va e'tiqodni, ahillik va hamjihatlikni, ajdodlar udumiga asoslangan hamdarlik va adolatli kurashni qarshi qo‘yadi va tuyg‘uni poetik so‘z qudrati bilan ma'naviy qurol darajasiga ko‘taradi.

Cho‘qon Valixonov (1835-1865) asl ismi-Muhammad Hanafiya bo‘lib, qozoq xalqining buyuk olimi, demokrat - ma'rifatparvari, tarixchisi, etnografigi, folklorshunos, sayyoh va jug‘rofidonidir.

G‘arbiy Sibir genaral-gubernatorligida xizmat qilgan Cho‘qon Valixonov, Xitoy va Markaziy Osiyoga uyushtirilgan ilmiy-tekshirish ekspeditsiyalarida ishtirok etadi. 1858-1859 yillarda Qoshg‘arga sayohat qiladi, 1855 yili Omskidan Semiipalatinskiyga, shuningdek, Ayako‘z, Qopal orqali Qirg‘iz Olatog‘larigacha bo‘lgan yerlar bilan tanishadi. Cho‘qon Valixonov 1860-1861 yillari Sankt-Peterburgda yashagan paytlarida rus demokratlari, olimlari bilan yaqindan aloqa bog‘lab, Fanlar akademiyasi va Rus jug‘rofiya jamiyati ishlarida faol qatnashadi.

Cho‘qon xalq og‘zaki ijodini chuqur ilmiy o‘rganib, «Qozoqning xalq dostonlarining turlari haqida», «O‘rta yuz qozoqlarining afsona-ertaklari to‘g‘risida», «XVIII asr botirlari haqida tarixiy afsonalar» kabi ilmiy tadqiqotlarini yaratdi. Qirg‘iz xalq dostoni «Manas»ning ko‘p qismini yozib olgan, rus tiliga o‘girgan va chuqur o‘rgangan edi. Bu asarni «Iliada», «Odisseya» asarlari bilan bir qatorga qo‘yib, yuksak baho bergan ham Cho‘qon Valixonov edi.

Cho‘qon Valixonov podshoh Rossiyasi tuzumini, mustamlakachilik zulmini keskin tanqid qildi, rus madaniyatini targ‘ib qildi, qozoq xalqini ko‘chmanchilikdan o‘troq holatga o‘tishga da'vat etdi, ma'rifatli bo‘lishga chaqirdi. D.I.mendeleev, P.P.Semenov –tyanshanskiy, G.N.Potanin kabi rus olimlari bilan ijodiy muloqotda bo‘ldi. V.G.Belinskiy, N.G.Chernishevskiy ijodlari ta'siri ostida qozoq ijtimoiy-falsafiy fikrida birinchi bo‘lib realistik an'analarni ilgari surdi¹³⁴.

Cho‘qon Valixonovning falsafiy dunyoqarashi moddiyuncha xususiyatga ega. Uning fikricha, tabiat abadiy va xilma-xil bo‘lib, u-birlamchidir, ong esa ikkilamchi bo‘lib, uning hosilasidir. Moddiylikga ega bo‘lgan hodisalar o‘z qonunlariga muvofiq rivojlanadilar. Dunyodagi hodisalar o‘rtasida sababiy aloqa mavjud. Valixonovning aqidasicha, mutaassiblikdan holi bo‘lgan, o‘z hatti-harakatida diniy aqidalarga emas, balki voqyeylikni o‘zini tadqiq qilish asosida xulosa chiqaradigan uqimishli kishi uchun tabiat va jamiyat qonunlarini to‘laligicha tushunib yetish mumkin. Ijtimoiy hayot haqida fikr yuritib, mutafakkir qayd etadiki, insonning istak va manfaatlari juda ham bir-biriga qarama-qarshi va chigallashgandir. Ammo ularni yagona asosga, ya'ni inson ongi erisha oladigan «jismoniy va ijtimoiy sharoitlar» ta'siriga olib kelib bog‘lash mumkin.