Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Tizimli blok ShKning asosiy elementi hisoblanadi. U barcha muhim 
bo„g„inlarni  joylashtirish  uchun  mo„ljallangan.  Unda  kompyuter  tashqi 
qurilmalari  ishini  boshqarish  va  ulanishlarni  amalga  oshirish  uchun 
kompyuter  protsessori,  ta‟minot  manbai,  tezkor  xotira,  magnitli  diskda 
yig„uvchilar,  optik  (lazerli)  diskni  o„qish  qurilmasi,  maxsus  elektron 
elementlar va platalar joylashgan. Tizimli bloklar turli ko„rinishlarga va 
o„lchamlarga  ega.  Bloknotli  shaxsiy  kompyuterlarda  tizimli  blok 
klaviatura bilan birlashtirilgan. 
O‘qish uchun qurilma CD-ROM (Compact Disk-Read Only Memory 
– kompakt-disk, faqat o„qish uchun mo„ljallangan) faqat optik kompakt-
disklarda  yozilgan  audio,  video  va  raqamli  axborotni  o„qish  uchun 
xizmat  qiladi.  Bunday  qurilmalarning  muhim  tavsifi  tezligi  va  sig„imi 
hisoblanadi. Bir kompakt-diskning sig„imi 700 Mbayt (taxminan 260 000 
ga  yaqin  matn  sahifasi)  axborotga  yetishi  mumkin.  Ikkinchi  tavsifi 
kompakt-diskdagi  axborotga  kirish  tezligi  bilan  aniqlanadi.  O„qish 
qurilmasi tezligi bir tezlikli qurilmadan 8 marotaba katta. Hozirgi kunda 
54-tezlikli CD-ROM qurilmalari mavjud. 
CD-R  (Compact  Disk-Recordable)  –  axborotni  kompakt-diskka 
yozish  uchun  maxsus  qurilma.  CD-ROMdagi  axborotlarni  qayta  yozish 
mumkin  emas.  Axborotni  ko„p  marotaba  yozish  uchun  magnitli  optik 
kompakt-disklardan  (CD-RW)  foydalaniladi,  ammo  ular  odatdagi 
disklardan qimmat turadi. 
Egiluvchan  magnit  diskli  yig‘uvchilar  (EMDY)  egiluvchan  magnit 
disklarga  axborotlarni  yozish  va  o„qish  uchun  xizmat  qiladi.  Ular 
birinchi navbatda katta bo„lmagan hajmli axborotlarni bir kompyuterdan 
ikkinchisiga ko„chirish yoki uzoq muddatli saqlash uchun mo„ljallangan. 
Egiluvchan  magnitli  disklar geomyetrik  tuzilishi,  konstruktiv  bajarilishi 
va  sig„imi  bilan  farqlanadi.  Disklar  ikki  diametrda  bo„ladi:  5,25  va  3,5 
dyuym.  (1  dyuym  taxminan  2,54  sm  ga  teng).  Egiluvchan  magnitli  disk 
birinchi bor ishlatilishidan avval formatlanishi lozim. 
EMDY  ning  ustunliklari:  sodda,  arzon,  axborotni  ko„p  marta  qayta 
yozish imkoniyati, qo„shimcha apparat vositalarini talab qilmasligi (Har 
bir shaxsiy kompyuter kamida bitta EMDYga ega). Kamchiliklari: kichik 
hajm, tezkorlikning pastligi. 
Sichqoncha  (Monipulyator)  –  kursorni  ekranning  kerakli  nuqtasiga 
qo„yish,  obyektlarni  tanlash  va  monitor  ekranida  boshqa  harakatlarni 
(ekran  klavishlarini  bosish,  menyu  holatini  tanlash,  chizish  va  h.k.) 
bajarish 
imkonini 
beruvchi 
qurilma. 
Sichqonchalar 
ikki 
xil 
konstruktsiyaga  ega:  ikki  yoki  uch  klavishli.  Ko„proq  chap  klavishdan 
foydalaniladi (uning bosilishi bilan kursor ko„rsatgan obyekt ustida amal 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
99 
 
bajariladi).  O„ng  klavish  kam  ishlatiladi  (ayrim  dasturlarda,  masalan, 
Windows da uning bosilishi bilan aniq bir menyu chaqiriladi). 
Klaviatura  foydalanuvchi  dastur  yoki  operatsion  tizim  bilan 
ishlayotganda  axborotlarni  va  buyruqlarni  kompyuterga  kiritish  uchun 
mo„ljallangan. Klavishlar soni va joylashuvi turli klaviaturalarda turlicha 
bo„lishi  mumkin.  Asosan  101  klavishli  klaviaturalar  qo„llaniladi.  Harfli 
klavishlar  lotin  yoki  rus  (yoki  boshqa  millat)  alifbosi  harflarini  kiritish 
uchun xizmat qiladi. Bir tildan ikkinchi tilga o„tish ko„pincha bir vaqtda 
maxsus  tugmalarni  bosish  bilan  bajariladi.  Milliy  alfavitlarni  qo„llash 
odatda  maxsus  dastur  –  klaviatura  drayverlari  orqali  amalga  oshiriladi. 
Masalan,  bu  maqsadlar  uchun  ayrim  hollarda  [Alt]+[Shift]  klavishlar 
kombinatsiyasidan foydalaniladi. 
Monitor  (displey)  insonning  kompyuter  bilan  tezkor  muloqotida 
matnli  va  grafik  axborotlarni  ekranda  tasvirlash  uchun  mo„ljallangan. 
Ekranda  ko„rish  mumkin  bo„lgan  tasvir  sifati  monitorning  xossalari, 
shaxsiy  kompyuterning  tizim  magistraliga  monitorni  ulab  beruvchi 
adapter (videokarta)ning tavsiflari bilan aniqlanadi. 
Monitor va adapterlarning tavsiflarini aniqlovchi bir necha standart 
mavjud:  CGA,  EGA,  VGA,  SVGA.  Bu  belgilashlardan  monitor  va  karta 
turini  aniqlash  uchun  foydalaniladi.  CGA  va  EGA  standartlari  eskirgan 
hisoblanadi va hozirgi kunda ko„proq SVGA standarti qo„llaniladi. 
SVGA monitorlarining asosiy tavsiflari: 
 ranglilik (rangli va monoxrom); 
 diagonal bo„yicha ekran o„lchami (14 dan 21 dyuymgacha); 
ekranda nuqtalar qadami (0,25 dan 0,28 mm.gacha, qadam qancha 
kichik bo„lsa, tasvir shuncha sifatli bo„ladi); 
 maksimal yechim qobiliyati (640 x 480 dan 1600 x 1280 
nuqtagacha); 
 vertikal razvertka chastotasi (72 Gts.dan kam bo„lmagan tavsiya 
qilinadi, kam chastotada tasvirning yonib o„chishi sezilarli 
bo„ladi, bu ko„zning toliqishiga olib keladi); 
 biologik himoyalanganlik (monitor zararli nurlanishlar maksimal 
darajasini aniqlovchi MPRII standartiga mos kelishi lozim). 
Chop  qilish  qurilmalari  (printerlar)  hujjatlar,  matnlar,  rasmlar 
nusxalarini qog„ozga yoki maxsus plyonkalarga (masalan, diaproektorda 
foydalanish  uchun)  olish  uchun  mo„ljallangan.  Ishlash  tezligi  va 
olinayotgan  hujjat  sifatiga  ko„ra  chop  qilish  qurilmalari  uch  turga 
bo„linadi: matritsali, siyohli va lazerli. 
Foydalanuvchi  nuqtai  nazaridan,  printerning  muhim  tavsiflari 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
100 
 
ishlash tezligi, chop qilish sifati va narhi hisoblanadi. 
Matritsali  printerlar  asosan  matnli  hujjatlarni  chop  qilish  uchun 
mo„ljallangan.  Bunda  rasmlarni  ham  chop  qilish  mumkin,  ammo  sifati 
juda past bo„ladi. Bunday printerlar juda arzon turadi va sarf materiallari 
uchun kam xarajat qilinadi (har zamonda lyentani almashtirish zarur). 
Ma‟lumotlar bilan ishlash uchun qo„llaniladigan texnik vositalar va 
ularning qismlari quyidagilardan iborat: 
 сho„ntak kompyuterlari: Compaq, Rison, Palm va boshqalar; 
 protsessorlar: AMD Atlon, AMD Duron, Intel Celeron, Intel Pentium III, 
Intel Pentium IV, VIA Cyrix III (C3) va boshqalar; monitorlar: 
suyuqlik-kristalli; 
 grafik stansiyalar: Desten (bir protsessorli), MultiCo (bir va ikki 
protsessorli); 
 printerlar: lazerli va yorug„lik diodli: HP Laserjet, Oki Oki Page, 
Lexmark va boshqalar; siyohli: HP Deskjet, Epson Stylus Color, Canon 
BJ, Lexmark Z va boshqalar; 
 skanerlar: Agfa e, HP Scanjet, Umax Astra va boshqalar; tizimli 
platalar: ASUSTeK, MSI, GigaByte va boshqalar; 
 videoadapterlar: ASUS V, ATI Radeon, Matrox, 3dfx Voodoo 5 va 
boshqalar; 
 ovoz platalari: Platinum, Diamond Monster, Creative Lads Sound 
Blaster va boshqalar; 
 modemlar: US Robotics Courier 56 K, ZyXEL Omni Pro, D-Link- DFM 
56 K va boshqalar; 
 sichqonchalar: Genius (KYE System), Microsoft, Logitech va 
boshqalar; 
 DVD-ROM disk yurituvchilar: Pioneer, Hitachi GD, Creative Labs PC-
DVD Encore va boshqalar; 
 tashqi disk yurituvchilar: CD-RW Iomega Predator, Iomega ZIP, 
 CD-RW HP va boshqalar 
 raqamli kameralar: Nikon, Olympus Camedia, Canon va boshqalar; 
videomontaj uchun platalar: Pinnacle Systems DV500plus, Matrox 
RT2000 va boshqalar; 
 MP3-pleyerlar: Lenoxx MP-786, I&C Co, Ltd. MPMaster IM-600B, 
Winstar Eline MP3P-CD, Iomega HipZip va boshqalar; 
 TV-tyurnerlar: Pinnacle Systems Studio PCTV, ATI-TV Wonder VE, 
Eline TVMaster va boshqalar. 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
101