Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Elektron tijoratdan foydalanish 
Zamonaviy  Internet-texnologiyalarni  tijoratda  qo„llash  Web-sayt 
yaratish  yoki  mumkin  bo„lgan  buyurtmalar  elektron  kataloglari  bilan 
chegaralanmaydi,  balki  texnologiyadan,  jamlangan  malakalardan  va 
Internet  yordamida  ish  jarayonlarini  tadbiq  qilishning  yangi  usullarini 
mos  tarmoq  kompyuter  texnologiyalaridan  foydalangan  holda  samarali 
tadbiq  qilishni  nazarda  tutadi.  Elektron  tijorat  –  bu  Internet-
texnologiyalardan foydalangan holda mablag„ ishlash jarayonidir. 
Tarmoqda elektron savdoning samarali tadbiq qilinishi uchta tashkil 
etuvchi bilan aniqlanadi: 
 to„g„ri texnologik platformani tanlash; 
 raqobatbardosh mahsulotning mavjudligi; 
 zarur infratarkib va biznes-jarayonning mavjudligi. 
Agarda  bu  bo„g„inlardan  birortasi  mavjud  bo„lmasa,  zamonaviy 
texnologiyalarni tadbiq qilish samara bermaydi. 
on-line  savdo  texnologiyalaridan  foydalanish  rivojlangan  va 
hududiy  tarmoqqa  ega  bo„lgan  kompaniyalar  uchun  juda  zarur.  Chunki 
bu texnologiya buyurtmalarni bajarish harajatlarini kamaytirish imkonini 
beradi. Hududiy hakmorlar bilan Internet orqali ishlash uslubiyati tadbiq 
qilinganidan so„ng, buyurtmalarga ishlov berish va ro„yxatdan o„tkazish 
harajatlari deyarli ikki barobarga kamayadi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
133 
 
on-line  rejimida  harid  qilishda  asosiy  to„lov  vositasi  kredit 
kartochlari hisoblanadi. Ammo, yangi to„lov vositalari ham chiqmoqda: 
smart- kartalar, raqamli pullar (digital cash), mikroto„lovlar va elektron 
cheklar. 
Elektron  tijoratning  qiziqarli  va  ommaviy  foydalanilayotgan 
yo„nalishlardan  biri  –  tarmoqda  kitob  tijorati  hisoblanadi.  Ko„plab 
magazinlar kitob bilan savdo qiladilar, hozirgi kunda rus tarmog„ida eng 
«omadli»  savdo  loyihalaridan  biri  Ozon  magasini  hisoblanadi.  Ko„plab 
rus tarmoq magazinlari ichida bu real ishlayotgan magazindir. Internetda 
kitob  savdosi  kelajagi  to„g„risida  gapiradigan  bo„lsak,  tarmoq  orqali 
sotib oluvchilar yoki sotib olishni rejalashtirayotganlarning 40%i yuqori 
o„ringa  kitob  sotib  olishni  qo„ymoqdalar,  40%i  tarmoq  orqali  bilet 
bronlash  imkoniyatini  ko„rsatdilar.  Bunday  xizmatni  KiberPlat  tizimi 
orqali ishlovchi Transinform serveri ko„rsatadi. 
Taniqli  bo„lgan  Demos  provayderlik  xizmati  foydalanuvchilariga 
Internetga dial-upda kirishni on-line rejimda to„lash imkoniyatini taqdim 
etadi.  So„rovlarning  natijasiga  ko„ra,  34%  foydalanuvchi  bu  xizmatni 
qulay  va  qiziqarli  deb  hisoblaydilar.  Yaqin  kunlarda  undan  ham 
ommaviy ravishda foydalanadilar. 
Keyingi  yillarda  kompyuter  va  kompyuter  jamlovchilar,  dasturiy 
ta‟minot  va  boshqa  shunga  o„xshash  mahsulotlar  bilan  savdo  qiluvchi 
magazinlar  soni  ortib  bormoqda.  Bu  yo„nalishda  omadlilardan  biri 
sifatida Moskvaning «Iks-MIR» magazinini ko„rsatish mumkin. 
Axborot  xizmatlariga  yo„naltirilgan  bozorning  tez  o„sishi  bilan 
birga axborotni pulli taqdim etish xizmatlari soni ham ortib bormoqda. 
Yana bir xizmat toifalaridan biri – bu telefon, kommunal va shunga 
o„xshash  xizmatlarni  to„lashdir  (so„ralgan  mijozlarning  deyarli  50%  i). 
Bunday 
imkoniyat 
mavjud: 
«KiberPlat» 
tizimida 
tizimdan 
foydalanuvchilar  uchun  on-line  rejimi  yordamida  to„lovlarni  amalga 
oshiradigan  to„lovlar  mexanizmi  ko„zda  tutilgan.  Hamda,  xuddi  shu 
so„rovga  asosan  40%  foydalanuvchilar  musiqa  tashuvchilar:  kompakt- 
disklar  va  kassetalarni,  20%  i  esa  –  videokassetalarni  sotib  olishni 
xohlashlarini bildirganlar. 
To„lov  qobiliyatiga  ega  bo„lgan  talabning  faollashish  omillaridan 
biri,  xaridor  nuqtayi  nazarida  optimal  bo„lgan,  to„lov  tizimini 
tashkillashtirish  hisoblanadi.  «Platina»  tijorat  banki  tomonidan  ishlab 
chiqilgan  va  1998-yilda  tijoratda  tadbiq  qilingan  «KiberPlat»  tizimi 
Rossiya  elektron  tijorat  bozorida  birinchi  real  mexanizm  bo„ldi. 
Tizimning foydalanuvchilari – elektron magazinlar va ularning mijozlari 
kredit  kartalari  va bank  hisoblaridan foydalangan  holda  on-line  rejimda 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
134 
 
xaridlarini to„lash va to„lovlarni qabul qilish imkoniyatiga ega bo„ldilar. 
Elektron-raqamli 
imzodan 
foydalanishga 
asoslangan 
samarali 
himoyalash  mexanizmi  tizimning  yuqori  darajada  himoyalanishini  va 
katta  to„lovlarni  amalga  oshirishni  ta‟minladi.  Amalga  oshirilgan 
to„lovning  mijoz  tomonidan  bekor  qilinishi  bankning  tijorat-tavakkali 
hisoblanadi.  Yaqin  kunlargacha  elektron  tijorat  ommaviy  bo„lgan 
«Monopoliya»  o„yinini  eslatar  edi  –  stol  atrofida  o„yinchilar  soni  ko„p 
bo„lib, ularning o„yinda qolishini hech kim kafolatlamaydi. 
Internet-tijoratning  «o„yin  maydoni»  sezilarli  darajada  o„zgardi. 
Zona  Research  tomonidan  500  dan  ortiq  xodimi  bo„lgan  100  dan  ortiq 
kompaniyalarda  o„tkazilgan  so„rovlar  shuni  ko„rsatdiki,  ularning  80%i 
marketing  uchun  Internetdan  foydalanadilar,  10%i  esa  hozirda  elektron 
tijorat 
bilan 
shug„ullanmoqdalar. 
Kuzatishlarga 
ko„ra, 
bu 
kompaniyalarning deyarli 45%i yaqin 2–3 yil ichida Internet orqali savdo 
dasturini tadbiq qilishni rejalashtirmoqdalar. 
Ayrim  kompaniyalar,  masalan,  Dell  Computer,  elektron  tijorat 
sohasida  sezilarli  darajada  yutuqlarga  erishganliklarini  e‟tirof 
etmoqdalar.  Dell  Web  serverdan nafaqat  savdoni  tashkillashtirish, balki 
texnik jihatdan qo„llab-quvvatlashga bo„lgan sarflarni kamaytirish uchun 
ham  foydalanmoqda.  Elektron  tijorat  bilan  samarali  shug„ullanayotgan 
kompaniyalardan  Federal  Express  va  Cisco  Systemsni  ham  aytish 
mumkin.  «Monopoliya»  o„yini  kabi,  elektron  tijoratning  ham  o„z 
qoidalari mavjud.