Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Muso Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti

Monitordan insonning ko’zigacha bo’lgan masofa – 60 sm. Monitor zangori va ko’k ranglarga bo’yalishi shart.
Kompyuterda ishlash vaqtida insonning charchash sabablari:

• 
  Ekran yorug’ligi;
  
• 
  Contrast va fon o’rtasidagi aniqlik;
  
• 
  Kompyuterda ishlash paytida issiqlkdan nurlanish;
  
• 
  Kompyuter buzuqligi;
  

Shuni qayd qilish lozimki, superkompyuterlarning ma’lum yo`nalish masalalarini yechishga qaratilgan turlari ham mavjud.
Blok kompyuterlar (Manframe Computer)-fan va texnikaning turli sohalariga oid masalalarni yechishga mo`ljallangan. Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi superkompyuterlarnikiga qaraganda bir-ikki pog`ona past. Bularga misol sifatida AQShning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES/9000, Fransiyaning Borrous 6000, Yaponiyaning M1800 rusumli kompyuterini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin.
Minikompyuterlar (kichik kompyuterlar) hajmi va bajaradigan amallar tezligi jihatidan blok kompyuterlardan kamida bir poQona pastdir. Shuni aytish joizki, ularning gabariti (hajmi) tobora ixchamlashib, hatto shaxsiy kompyuterdek kichik joyni egallaydiganlari yaratilmoqda. Bunday kompyuterlar turkumiga ilk bor yaratilgan PDP-11 (Programm Driver Processor-dasturiy boshqaruv protsessori) turkumini, ilgari harbiy maqsadlar uchun ishlatilgan (maxfiy hisoblangan) VAX, SUN turkumli kompyuterlar, IBM 4381, Hewlett Packard firmasining HP 9000 va boshqalar minikompyuterga misol bo`la oladi. Shuni aytish joizki, minikompyuterlar o`zlarining “katta og`alari” Manframe kompyuterlarni imkoniyatlari darajasiga ko`tarilib bormoqda. Buning uchun tarixga nazar solish va hozirgi ularning taraqqiyotini kuzatish yetarli.
Shaxsiy kompyuterlar hozirda korxonalar, muassasalar, oliy o`quv yurtlarida keng tarqalgan bo`lib, ularning aksariyati IBM rusumiga mos kompyuterlardir.
IBM rusumiga mos kompyuterlar deganda, ularning turli kompaniyalar ishlab chiqarilishiga qaramay ham texnik, ham programma ta’minoti mosligi, ya’ni bir-biriga to`g`ri kelishi nazarda tutiladi. Bunday kompyuterlar hajmi jihatidan kichik (bir stol ustiga joylashadi), amal bajarish tezligi, masalan PENTIUM-3 MMX protsessori o`rnatilgan kompyuterlarida hozirgi kunda 750-1000 megagersni, xotira hajmi esa 64-128 megabaytni tashkil qiladi. Bu ko`rsatgichlar o`ta tez o`zgarib, har ikki yilda kompyuterlar imkoniyati ikki baravar oshishi, ularning narxi esa shunchaga arzonlashishi tendensiyasi kuzatilmoqda. Bugungi kunda Pentium IV kompyuterlari ham jahon bozorida keng tarqalmoqda. IBM PC moslik kompyuterlarini yuzlab firmalar ishlab chiqarmoqda. Bular IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard Bell, Toshiba, Apple, Siemens Nixdors, Acer, Olivetti, Gateway, SUN va boshqa firmalardir. Shuni aytish joizki, yuqorida nomlari zikr etilgan firmalar ishlab chiqargan kompyuterlar (bradename) – “Oq yasalgan”, Janubiy-Sharqiy mamlakatlarda: Malayziya, Xitoy, Tayland, Koreya va boshqa mamalakatlarda yuqorida nomlari keltirilgan firmalar litsenziyasi asosida ishlab chiqarilgan kompyuterlar “Sariq yasalgan” nomga ega. Firma nomlari ko`rsatilmagan kompyuterlar esa “nomsiz kompyuterlar” (noname)deb yuritiladi. Ayniqsa, keyingi guruh kompyuterlarni sotib olishda ular yaxshi tekshiruvdan (testlar yordamida) o`tkazilishi lozim. Shaxsiy kompyuterlar uchun uning muhim ko`rsatkichi ishlash kafolatining (kamida uch yil) bo`lishi muhim. Shu bilan birga, bunday kompyuterlarni sotib olganda litsenzion programma ta’minoti va tegishli adabiyotlar bilan birga berilish imkoniyati mavjudligi nazarda tutilishi kerak.
Noutbuk kompyuterlar. Noutbuk kompyuterlar hajmi ancha ixcham bo`lib, ammo bajaradigan amallar soni, xotira hajmi shaxsiy kompyuterlar darajasiga ko`tarilib bormoqda. Ularning qulaylik tomonlaridan biri ham elektr energiyasidan, ham ichiga o`rnatilgan batareyalarda uzluksiz (batareyani har safar almashtirmasdan) ishlashi mumkinligidir.
Bunda batareya quvvati energiyaga ulanishi bilan o`zi zarad ola boshlaydi va u batareya bir necha yillarga mo`ljallangan bo`ladi. Hozirda bunday noutbuklarni IBM, Compaq, Acer, Toshiba va boshqa firmalar ishlab chiqarmoqda. Tabiiyki, bunday kompyuterlar o`z imkoniyatlari nuqtai nazaridan shaxsiy kompyuterlarga tenglashayotganini nazarda tutilsa, uning narxi baland bo`lishini sezish qiyin emas. Bundan tashqari, bunday rusumli kompyuterlar 8-10 yil mobaynida buzilmasdan ishlash qobiliyatiga ega. Ular shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan operatsion sistemalar MS DOS, qobiq programmalar, Windows ning oxirgi versiyalarida va boshqa operatsion sistemalar boshqaruvida ishlaydi.
Hozirda noutbuk kompyuterlaridan ham ixcham cho`ntak kompyuterlari ham ishlab chiqilmoqda. Ular ham tabiiyki, operatsion sistema boshqaruvida ishlaydi va ular turli soha masalalarini yechishga qodir.
Ixtiyoriy kompyuterning ishlash prinsipini birinchi bo`lib ingliz olimi Charlz Bebich va uning g`oyasini mukammallashgan ko`rinishini Djon Fon Neyman taklif qilgan. Uning prinsipi programma asosida boshqariladigan avtomatik ravishda ketma-ket ishlash g`oyasidan iborat. Hozirda ko`p kompyuterlar shu g`oya asosida ishlaydi. Lekin keyingi paytlarda ko`p protsessorli kompyuterlar, ya’ni bir vaqtda programmaning bo`laklarini ketma-ket emas, parallel bajaradigan kompyuterlar ham yaratilganligini eslatib o`tish joizdir. Shunday qilib, kompyuter avvaldan tuzilgan programma asosida ishlaydi. O`z navbatida programma qo`yilgan masalani kompyuterda yechish uchun qandaydir programmalash tilida yozilgan buyruqlar (operatorlar) ketma-ketligidir. Programmalash tilida tuzilgan programmalar maxsus tarjimon programmalar yordamida kompyuter tiliga o`tkaziladi. Kompyuter tili 0 va 1 lardan tashkil topgan, ma’lum qoidalar asosida yoziladigan ketma-ketliklardan iborat. Djon Fon Neyman prinsipi bo`yicha avtomatik ravishda bajariladigan programma avval kompyuterning xotirasiga kiritiladi (yuklanadi). Xotirada turgan programma asosida programmani tashkil etuvchi har bir operator ketma-ket bajariladi.

OPERATSION TIZIM– Kompyuter resurslarini va ma’lumotlarni muvofiqlashtiradigan va boshqaradigan dasturiy ta’minotning asosiy qismi yoki dasturlarning bajarilishini boshqaradigan va tizimning resurslarini taqsimlash, rejalashtirish, kirish-chiqishni va ma’lumotlarni boshqarish kabi vazifalarni ta’minlaydigan dasturiy vosita. Garchand operatsion tizimlar ko‘proq dasturiy bo‘lsalar ham, biroq, qisman apparat vositalari qo‘llanishi ham mumkin.

OT ning ishga tushish tartibi:

Kompyuter quvvatlanish manbasiga ulangandan so`ng protsessor, xotira va boshqa texnik qurilmalarning ishga yaroqlik qobiliyati tekshiriladi.(BIOS) Tekshiruv muvaffaqiyatli yakunlangandan so`ng, BIOS o`z ishini tugatadi va qattiq diskning operativ xotirasidagi maxsus dastur Master Boot (ОT yuklovchisi) ni operativ xotiradan foydalanib yuklanishi uchun buyruq beradi. OT yuklangandan so`ng boshqaruv buyruqlar protsessoriga o`tadi va ekranda grafik interfeys paydo bo`ladi.

OT yadrosi

• operativ xotirada doimiy joylashgan bo`lib, operatsion tizimni boshqaradi;

• quyidagilarni o'z ichiga oladi: qurilma drayverlari,

xotira boshqaruvi dasturlari, vazifa rejalashtiruvchisi;

• tizim buyruqlarini amalga oshiruvchi va boshqalar.

operatsion tizim ma'lum bir qurilmaning apparatiga kirishni ta'minlaydigan kompyuter dasturi. har qanday qurilmani (tashqi va ichki) ishlatish uchun kerakli drayver. Operatsion tizimning asosiy vazifalari: Fayl tizimi(FAT32, NTFS, CDFS) ni boshqarish (yozish, o‘zgartish, fayllardan nusxa ko‘chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish); dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor vaqtini taqsimlash, dasturlarni diskdan tezkor xotiraga yuklash, yashirin xavfli ta’sirni tutib olish va h.q.); xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash, ma’lumotlar butligi nazorati va h.k.); foydalanuvchi bilan muloqot (klaviaturadan, sichqonchadan buyruqlarni o‘qish, axborotni ekranga, printerga chiqarish va h.k.)

Tizimlar bloki da K.ning ishlashi uchun zarur muhim qismlar (diskni yuritkich, vinchester — qattiq disk, mantiqiy amallarni bajaruvchi mikrosxemalar) boʻlib, unga qolgan qurilmalar ulanadi. Monitor {displey) matn va turli tasvir kurinishidagi axborotlarni ekranda aks ettiradi. Klaviatura K.ga buyruq va turli axborotlarni kiritadi. Koʻpincha, K. tarkibiga "sichqon" manipulyatori va printer kiritiladi. "Sichqon" ikki yoki uchta knopkasi (tugmasi) boʻlgan qurilma boʻlib, uning yordamida K. ishini osonlashtiradi. Printer esa axborotlarni qogʻozga tushirish uchun xizmat qiladi. Zamonaviy K.lar, asosan, toʻrt qurilma: boshqarish, protsessor, xotira va kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat. Boshqarish qurilmasi K.ning barcha qurilmalari ishini muvofiklashtiradi va boshqaradi. Protsessor K.ning asosiy qurilmasi boʻlib, axborotlarga ishlov beradi, yaʼni hisoblash amallari, solishtirish va uzatish kabi arifmetikmantiqiy amallarni bajaradi. Bu qurilma bajaradigan amallar dasturlar orqali belgilanadi. Xotira qurilmasi axborotlarga ishlov berish vaqtida uni saqlash uchun xizmat qiladi. Foydalanayotgan dasturlar ichki xotirada, uzoq, muddat saqlanadigan axborotlar tashqi xotira (disketalar)da saqlanadi. Ichki va tashqi xotiralarda axborot almashinuvi kiritish - ch iqarish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi.

K. oʻyinlari ham keng tarqalgan. Ularning mingdan ortiq xili mavjud; ular yordamida koʻp narsalarni amaliy bilib olish va amaliy tajribalarni orttirish mumkin (qarang Kompyuter oʻyinlari). K.ning universalligi axborotni aniq maqsad yoʻlida qayta ishlay olishiga, inson faoliyatining turli sohalarida ishlab chiqarishni tubdan oʻzgartirishga, kishilarning ishini osonlashtirishga imkon beradi. Ob-havoni oldindan aytib berishda meteostansiyalar va sunʼiy yoʻldoshlardan keladigan axborotlarni yigʻib va tahlil qilib, juda katta hisoblash ishlarini bajaradi va inson uchun qulay boʻlgan shaklda ifodalaydi.

Kompyuter tizimlari (KT) - bu ma’lumotlarga birgalikda ishlov

berish uchun ishlatiladigan turli komponentlar to‘plamidir.

Kompyuter tizimlarining asosiy maqsadi - kompyuterda masalalami

yechish jarayonlarini osonlashtirish. Ishlov beriladigan ma’lu-

motlarni ba’zida axborotlar deb hisoblash amalda mavjudligiga ko‘ra,

axborotlarga ishlov berish maqsadidan kelib chiqib, axborot tizimlari

va axborot-hisoblash tizimlari kabi atamalar ham qo‘llaniladi.

Axborot tizimi (AT) - bu axborotlarni tashkillashtiruvchi,

saqlovchi va o‘zgartiruvchi tizim, ya’ni asosiy predmeti va mehnat

mahsuloti axborot boTgan tizim tushuniladi. Agarda axborot tizimida

axborot ustida hisoblash-ishlov berish ishlari olib borilsa, u holda uni

;i\borot hisoblash tizimi (AXT) deb atash mumkin.

Yuqonda qayd qilinganidek, ko‘pchilik zamonaviy AXT axborot-

lai in o‘zgartirmaydi, ma’lumotlami o‘zgartiradi. Shuning uchun

ко pmcha ulami ma’lumotlarga ishlov berish tizimi deb ataladi.

Ma’lumotlarga ishlov berish tizimini (MIT) foydalanuvchiga

.11 in ho' If-,an ma’lumotlarni o'zgartirish vosita va o‘zaro bog‘langan

n nil и lo plaim sifatida qarash mumkin.

As boi oi hisoblash tizimlarini jismoniy toifaga kiritiladi,

v iliolanki, ulami mehnatining mahsuli jismoniy emas.

2.1. Axborot-hisoblash tizimlarining turlari va vazifalari

Axborotlarni o'zgartirish amalini mexanizatsiyalashtirilganlik

darajasij’a qaiab MIT quyidagilarga bo‘linadi:

• qo lda ishlov berish lizimlan (QIT);

• mexamzatsiyalashtirilgan (M1BT);

• avtomatizatsiyalashtirilgan (AIT);

• axborotlarga avtomatik ishlov berish tizimlari (ААГГ).

QIT da barcha axborotlarni o'zgartirish amallari qo'lda inson

lomonidan qandaydir texnik vositalarni qo‘llamasdan bajariladi.MIBT da inson ba’zi axborotlarni o‘zgartirish amallarini bajarish

uchun texnik vositalami ishlatadi. AIT da axborotlarni o‘zgartirish

amallar jamlamasinmg ba’zilari (lekin barchasi emas) inson

ishtirokisiz amalga oshiriladi, nafaqat axborot o‘zgartirish amal-

larining alohida olinganlari mexanizatsiyalashtirilmay, balki oldingi

amaldan keyingi amalga o'tishlar ham mexanizatsiyalashtiriladi -

avtomatizatsiyalashtirishning mezanizatsiyalashtirishdan sifatli farqi

ham mana shunda (mexanizatsiyalashtirishda amallar o‘rtasidagi

o'tishlar qo‘lda bajariladi). AAIT da axborotlarni o‘zgartirish

amallari va ular o‘rtasidagi o‘tishlar avtomatik ravishda bajariladi,

inson boshqarish zvenosi sifatida ishtirok etmaydi. AAIT da inson

tizim ishlashini tashqaridan kuzatuvchi vazifasini bajarishi mumkin.

Yuqorida qayd qilib o‘tilgan MIT turlaridan ko‘pchilik murakkab

boshqarish tizimlari o‘rtasida eng samaralisi avtomatiza-

tsiyalashtirilgan ishlov berish tizimidir (AIT), u o‘z tarkibiga

kompyutemi oladi. Murakkab tizimi arni boshqarishda eng asosiy

vazifa insonga tegishli, texnik vositalar (kompyuter ham) uning

yordamchilari bo‘lib hisoblanadi. Kompyuter, masalan, o‘zidan-o‘zi

qudratli emas, u algoritm va dasturlar ko‘rsatmasi bo‘yicha amallami

bajaradi, ularni esa inson yaratadi, bu dasturlar esa ko‘pincha ideal

emas albatta. Samarali AIT qurishning eng muhim tamoyillari

quyidagilar.

• integratsiya tamoyili, ishlov beriladigan axborotlar bir marotaba

AIT ga kiritilib, ko‘p marotaba iloji boricha ko‘p masalalami yechish

uchun ishlatiladi, bu bilan maksimal ravishda axborotlarni qayta-

qayta yozishni va ularni qayta-qayta o‘zgartirish operatsiyalarini

bartaraf etiladi;

• tizimlitik tamoyili, boshqarishning barcha tizim ostilarda va

yechim qabul qilishning barcha bosqichlarida zarur bo‘ lgan axborotni

olish maqsadida axborotlarga turli qirqimda ishlov berishdan iborat;

• ixchamUlik tamoyili, AIT ning texnologik jarayonlarini barcha

bosqichlarida axborotlarni o‘zgartirishni mexanizatsiyalashtirish vaavtomatizatsiyalashtirishni nazarda tutadi.

Tarkibida maxsus axborotni semantik tahlillash uchun dasturiy

ta’minoti va uni tarkiblashtirishga moslashuvchan mantiqi bo‘lgan

rivojlangan AIT ni ko‘pincha bilimlarga ishlov berish tizimlari

(ВГОТ) deb ataydilar.Axborot texnologiyalarini yuqori rivojlanishi ekspert tizimlarida.

namoyon boidi, ularda tanlangan yechim bo‘yicha tavsiyalar ishlab

chiqishga, berilgan ko‘rsatgichlar bo‘yicha axborot oqimlar ini

optimallashtirish, qidirish, baholash va yaxshi boshqaruv yechimini

tanlash maqsadida BIBT va bilimlar omborini ishlatiladi.

AXT shuningdek boshqa ko‘rsatgichlari bo‘yicha ham turlarga

ajratish mumkin:

• bajaradigan vazifasi bo‘yicha:

• ishlab chiqarishdagi AXT;

• savdo AXT;

• moliya AXT;

• marketing AXT va hokazo

• boshqarish obyektlari bo‘yicha:

• loyihal ashtirishni avtomatizatsiyalashtirish AXT;

• texnologik jarayonlami boshqarish AXT;

• korxonalami boshqarish (ofis, firma, korporatsiya va hokazo)

AXT.

• natijaviy axborotni ishlatilish maqsadi bo'yicha:

• axborot - qidiruv, foydalanuvchining so‘rovi bo‘yicha

axborotlarni yig‘ish, saqlash va berish;

• axborot - mas/ahatlashuv, foydalanuvchiga yechim qabul qilish

uchun ma’lum tavsiyalar havola qiluvchi (yechim qabul qilishni

quwatlash tizimlari);

• axborot - boshqaruv, uning natijaviy axboroti bevosita boshqarish

ta’sirini hosil qilishda qatnashadi.

Xulosa:

Kоmpyutеrlarni elektr tarmоq manbalariga ulash, viruslar haqida tushuncha va ularni bartaraf etish usullari, mahalliy tarmоq qurilmalari, kriptоgrafik tizimlar, lоkal va pеrifеriya shinalari, WWW da ishlash tamоyillari va OSI mоdеli haqida ma`lumоtlarga ega bo’ladilar. Tizimlar bir-biridan farq qiladi, ammo ularning maqsadi va vazifalari bir xil. Tizim Bu kompyuter dasturiy ta'minotining asosiy va zaruriy tarkibiy qismi bo'lib, u holda kompyuter umuman ishlay olmaydi. Tizim barcha kompyuter qurilmalarining birgalikda ishlashini ta'minlaydi va foydalanuvchiga o'z manbalariga kirish huquqini beradi. Zamonaviy operatsion tizimlar murakkab tuzilishga ega, ularning har bir elementi kompyuterni boshqarish funktsiyalarini bajaradi.