Axborot kutubxona katalogi va fondi

Jorj  Braun  klassifikatsiyasi
Ingliz  kutubxonashunosi  Jorj  Braun  XX  asr  boshlarida  juda 
o‘ziga  xos,  ammo  umuman  yaxshi  chiqmagan  va  amalda  foy-
61

---

etildi.  Bo‘lim la rn i  d etallash tirish   d arajasida  ham   bir  xillik  yo‘q. 
Bo‘lim la rn in g   m ay d alash tirilish i  k utubxonada  b iro r  sohaga  d o ir 
adab iyo tn in g  bo r-yo‘qligiga  muvofiq  keladi.  N atijad a  b o ‘lim lar 
ju d a   no tek is  d etalla sh tirilg an ,  b in o b arin ,  b u tu n   sxema  yaxshi 
bog‘lan m ag an   sohali  klassifikatsiya  sxem alari  yig‘in disidan   ib o ­
rat  b o ‘lib  qolgan.
K ongress 
kutubxonasi 
sxemasida 
o ‘ziga 
xos 
indekslar 
q o ‘llanilgan.  Asosiy b o ‘lim lar lotin alfavitining bosh  harflari  bilan 
belgilangan.  Sxema  um u m iy   b o ‘lim  (A  indeksi)  bilan  boshlanib, 
u n d an   keyin  falsafa,  tarix ,  geografiya  va  ijtim oiy  fanlar  (B —L  in- 
dekslari)  sa n ’at,  tilsh u n o slik   va  adabiyot  (M —P),  an iq  fanlar  (Q) 
keladi,  tibbiyot,  qishloq  xo‘jaligi  va  tex n ik a  (R —T),  shuningdek 
harbiy  ish  va  dengiz  ishi  (L —Y)  alohida  b o ‘lim   qilib  berilgan.
Sxem a  stru k tu ra sin in g   konkret  bilim   sohasiga  d o ir kitoblar so- 
niga  b og‘liqligi  ayniqsa  ta rix   b o lim la ri  kom pleksining  tu zilishida 
n am oyon  b o ‘lganki,  biz  b un i  yuqorida  ko‘rsatib  o ‘tgan  edik:
60

---

d alan ish   noqulay  bo 'lg an   kutubxona 
klassifikatsiyasi  sxem asini  yaratib, 
u n i  «P redm et  klassifikatsiyasi»  deb 
atagan  edi.  B raun  b ilim n in g   asosiy 
soh alari 
b o ‘lim la rin i 
du ny oning 
an o rg an ik   ta b iatd a n   in so n   va  ja m i- 
yatga  to m on   evolyutsiyasini  aks  et- 
tirad ig an   izchillikda  joylashtirgan; 
am m o   u  bu nd a  tab iat  taraqqiyotini 
idealistik 
tu sh u n ish ga 
asoslangan 
edi.  M asalan,  Jorj  B raun  an o rg an ik  
tabiat  haqidagi  fanlarga  «m ateriya» 
haqidagi  fan lar  deb  q arag an ,  inson  va  jam iy at  haqidagi  fan larn i 
in so n d a  aql-idrok  m avjudligi  bilan  bog‘lagan  edi.
A sosiy  b o ‘lim la r  sx em ada  lotin  h arflari  bilan  belgilangan;  b ir 
g u ru h d ag i  fan lar  b o ‘lim la rig a  bir  necha  bosh  h a rfla r  qo'yilgan. 
K eyingi  b o ‘lin m a la r  u ch   xonali  raqam li  (tuzilishiga  ko‘ra  o ‘n li 
indekslarga  o ‘xshash)  in d ek slar  bilan   ifodalangan.  Jorj  B raun  
texn ik aga  d o ir  fanlar,  tibbiyot,  san ’at  degan  alo h id a  b o ‘lim la r 
hosil  q ilish d an   voz  kechib,  bu  fan larn in g   ayrim   so h alarin i  ularga 
tegishli  n aza riy   fan lar  b o ‘lim larig a  kiritgan  edi.
M a sa la n ,  m e x a n ik a   b o ‘lim id a n   keyin  sxem ad a  m e x an ik a  b i­
lan   a lo q a d o r  «am aliy»  fa n la r  (tex n ik a)  s a n ’at,  y o r u g iik   fizik asi 
(o p tik a)  b o ‘lim id a n   k ey in   —  yo ritish  te x n ik asi  b o ‘lim i,  to - 
v u sh  fizik asi  (ak u stik a )  b o ii m id a n   keyin  —  m u siq a  va  q o ‘shiq 
b o ii m la r i  keladi.  S h u n d ay   qilib,  go‘yo  « p re d m e t  kom p lek s- 
lari»  y a ra tilg a n   «yorug‘lik»  p re d m e ti,  «tovush»  p re d m e ti  b ilan  
b o g ii q   b o ig a n   b a rc h a   b ilim   so h alari  shu  kom pleksga  k iritilg a n  
edi.
Jorj  B rau n   n aza riy   va  am aliy   fan la rn i  b ir-b irig a  y aq in lash ti- 
rish  h aqidagi  to ‘g ‘ri  fik rn i  ra sm an   am alga  o sh irib ,  tex n ik ag a  oid 
fanlar,  s a n ’at,  tib b iy o tn in g   tabiiy  kom plekslarini  buzgan.  B rau n  
a n iq la g ic h la r  xu susida  yoki  u la rn in g   «kategoriyalar»  xususida 
h a m   fik r  b ildirg an .  S xem ada  «kategoriyalar»ning  b itta   jad v ali 
b e rilg an  b o ‘lib,  u ju d a   x ilm a -x il  va  tasodifiy ta rtib d a  jo y lash tiril- 
g an  1000  ta   tu s h u n c h a n i  o ‘z  ichiga  oladi.
62

---

XX 
asrda  yaratilgan  chet  el  kutubxona  klassifikatsiyasi  sxema- 
la rid an   eng  m ash hu rlari  G .  Bliss  (A Q SH )  va  Sh.  R angan atan  
(H in d isto n )  sxem alaridir.
Nyu-York  sh ah ar  kollejining  kutubxonachisi  G .  Bliss,  q a t’iy 
ilm iy  klassifikatsiya  z a ru r  deb ja r   so lsa-d a,  haqiqatda  fan larn in g 
q a t’iy  izchilligini  belgilab  berm aydi.  U n in g   klassifikatsiyasiga  al- 
ternativlik  prinsipi,  ya’ni  b o ‘lim   uch u n  sxem ada  n azarda  tutilgan 
bir  n ech a  o 'rin d a n   m a zk u r  kutubxona  sharoitida  eng  sam arali 
joy  tan lash   prinsipi  asos  qilib  o lingan.  G .  Bliss  sxem asida  b u n ­
day  altern ativ  y ech im lar ju d a   ko‘p,  m asalan,  psixologiya  bo‘lim i 
yo  falsafa  b o 'lim ig a  kiritilishi,  yoxud  antropologiya  va  ijtimoiy 
fanlar  o ‘rtasid a  m ustaqil  b o ‘lim   qilib  ajratib  q o ‘yilishi  m u m kin ; 
texnika  b o ‘lim in i  fizika  b o ‘lin m a la ri  qatoriga  yoki  am aliy  fanlar 
bo ‘lim ig a joylashtirsa  b o ‘ladi.
A lternativ  y echim lar  p rin sip idan   b ir  m e ’yorda  foydalanm aslik 
G .  Bliss  sxem asini  barq arorlikd an   m a h ru m   etadi:  b ilim n in g   ay­
rim   eng  m uh im   sohalari  b o lim la r i  u n d a  m uayyan  o ‘ringa  ega 
em as.
E tik a  din  b o ‘lim iga  kiritilg an,  «Revolutsiya»  rubrikasi  «Sotsial 
buzg‘unchilik»  rubrikasi  b ilan   yo n m a-yo n  joylashtirilgan.  «Past 
xalqlar»,  «past  irqlar»  degan  te rm in la r  q ay ta-q ay ta  ishlatilgan. 
Tabiiy  ta n la n ish   va  yashash  u ch u n   k u rash n in g   biologik  q on u n - 
lariga  ijtim oiy  taraqqiyot  om illari  deb  qaraladi.
B urjua  kutubxonashunosligida  G .  Bliss  klassifikatsiyasiga 
ko‘p in ch a  had d an   tashq ari  yuqori  b ah o   b eriladi,  biroq  am alda  bu 
klassifikatsiyadan ju d a   kam   foydalaniladi.
A toqli  h in d   k u tu b x o n ach isi