Axborot kutubxona katalogi va fondi

I.  Fanlar
Aqliy  fanlar:
1.  Ilohiyot
2.  Huquqshunoslik
3.  Falsafa
4.  Tarix
Tabiiyot  fanlari:
5.  Tabiatshunoslik tarixi
6.  Tabiblik (tibbiyot)
7.  Fizika
8.  Kimyo
Aniq fanlar:
9.  Matematika
II.  San’at:
1.  Mexanik san’at
2.  Erkin san’at
3.  So‘z  san’ati
III.  Filologiya:
1.  Tilshunoslik
2.  Poligrafiya
3.  Tanqid
Bu  sxemada  fanlarning  mantiqiy  o‘zaro  aloqasi  bo‘limlarning 
joylashuvida  aks  ettirilgan:  oxirgi  «aqliy  fanlar»  tarix  bo‘limi 
«tabiiyot  fanlari»—  tabiatshunoslik  tarixining  birinchi  bo‘limiga 
o‘tish  bo‘lib  xizmat  qiladi;  matematika  tabiiyot  fanlari  va  aniq
53

---

fanlardan  «san’atlar»ning  birinchi  bo‘limiga  —  mexanik  san’atga 
o‘tishdir.  So‘z san’ati — oxirgi guruhga — tilshunoslik bilan bosh- 
lanadigan  «filologiya»ga  o‘tishdir.
Fanlarning  bunday  tartibi  birmuncha  sun’iy  tartibliligiga  qa- 
ramasdan  fanlar  keskin  uzilishlarsiz  bamisoli  yaxlit  bir  butunni 
tashkil  etadigan  sxema  tuzish  g‘oyasi  qiziqish  uyg‘otadi.  Klassifi­
katsiya  sxemalarining  an‘anaviy  tuzilishdan  chetga  chiqish,  chu- 
nonchi tibbiyot,  tabiatshunoslik tarixi,  fizika va boshqa fanlarning 
falsafadan  ajratilishi  ham diqqatga sazovordir.
XIX 
asr  birinchi  choragining  oxirlarida  Moskva  universiteti 
kutubxonasining  fondlari  sistemalashtirilgan  edi.  Kutubxonaga 
rahbarlik  qilgan  professor  F.F.  Reyss  o‘zi  tuzgan  klassifikatsiyani 
bu ishga asos qilib oldi.  Reyss sxemasining mantiqiy strukturasini, 
garchi  muallif so‘z  boshida  klassifikatsiyaning  vazifalari  va  siste­
mali katalog haqida to‘g‘ri  fikrlarni aytgan bo‘lsa-da,  ilmiy sxema 
deb bo'lmaydi.  F.F.  Reyss «ikki tomga bolish» degan rasmiy prin- 
sipini,  ya’ni  har  bir  tushunchani  izchillik  bilan  ikkiga  ajratishni 
klassifikatsiyaga asos qilib olgan edi.  U hamma fanlarni «ilohiy va 
«bashariy»  fanlarga  bo‘ladi,  «bashariy»  fanlar yana  «sezishga  mo- 
yil  bo‘lmagan  fanlar»ga  va  «sezsa  bo‘ladigan  fanlar»ga  bo‘linadi; 
«sezsa bo‘ladigan fanlar»,  «moddiy narsalar haqidagi» hamda «ilo­
hiy narsalar haqida»gi fanlarni va boshqa fanlarni o‘z ichiga oladi. 
Bunday  bo‘lishning  sun’iyligi  ko‘rinib  turibdi:  u  fanlarning  ko‘p 
tomonlama aloqalarini hech bir ochib berolmaydi.
Biroq  bu  sxemaning  ijobiy  tomonlari  ham  bor  edi:  u  har  xil 
turdagi nashrlar — lug'atlar,  o‘qish kitoblari,  kartalar, jadvallar va 
boshqalar  uchun  ko‘p  bo'linmalarga  ega  edi.  Unda  arab  raqam- 
laridan  va  lotin  hamda  yunon  alfavitlari  harflaridan  tuzilgan 
bosqichli  indekslar sistemasi  yaxshi  ishlab  chiqilgan  edi.
1843-yilga  kelib  «План расположения  библиотеки...»ni  tuz­
gan K.K. Foygt Qozon universiteti kutubxonasida original klassifi­
katsiya sxemasini ishlab chiqqan edi.  U o‘z sxemasining muqaddi- 
masida rus va chet el klassifikatsiyalari eng muhim  sxemalarining 
muntazam  va  tanqidiy  obzorini  bergan.  K.K.  Foygt  sxemasining 
asosiy g‘oyasi — inson bilimining yaxlitligidir.  Muntazam sharhda 
ta’riflab  berilgan  bu  to‘g‘ri  fikr A.N.  Oleninning  fikriga  nisbatan
54

---

birmuncha chuqurroq va to‘laroq  fikr bo‘lsa-da,  afsuski,  sxemada 
aniq aks  ettirilmagan  edi.
K.K.  Foygt fanlarni  «insonning ehtiyojlariga qarab»  ajratishni 
sxemaga  asos  qilib  olgan  edi.  U  insonning  moddiy  zaruratini 
(ehtiyojlarini)  belgilovchi  narsa deb bilib,  asosiy bo'lim lar sxema- 
sini ishlab  chiqdi;  bu sxemada birinchi o'rinni  «oziq-ovqat»  ehti- 
yoji bilan bog‘liq bo‘lgan «Sanoat» bo'limi olgan,  so'ngra «Harbiy 
ish»  («tashqi  xavfsizlik»  ehtiyoji)  «Yurisprudensiya»  («ichki  xavf- 
sizlik»  ehtiyoji)  va  hokazolar qo‘yilgan.
Fanlarni  «inson  ruhining  qobiliyatlariga  qarab»  ajratish  qan- 
chalik  shartli  bo‘lsa,  ularni  «insonning  ehtiyojlariga»  qarab 
ajratish  ham  shunchalik  shartlidir.  Masalan,  K.K.  Foygt  tarix- 
ni  «izzat-nafs»  ehtiyoji  bilan,  tabiiyot  fanlarini  —  «sinehkovlik» 
ehtiyoji  bilan  bog‘laydi;  bu  -   Foygt  fanlarining  haqiqiy  kelib 
chiqishini,  kishilarning  ijtimoiy  praktikasi bilan  ishlab  chiqarish 
faoliyati aloqasini  tushunmaganligidan dalolat beradi.
XIX  asrning  birinchi  yarmida  klassifikatsiyaning  kitob 
do'konlari  bosma  kataloglari  uchun  mo‘ljallangan  bibliografik 
sxemalari  ham  ishlab  chiqildi.
Bu davrdagi rus klassifikatsiya sxemalarining ko‘pchiligiga xos 
xususiyat  mazkur  sxemalar  mualliflarining  «fakultet»  va  «fran­
suz»  sistemalari  qoidalaridan  chetga  chiqishga  intilishlari  edi; 
«fakultet»  va  «fransuz»  sistemalarida  ilohiyot,  albatta  yetakchi 
o‘rinda  turar,  juda  ko‘p  mustaqil  fanlar  falsafaga  kiritilar  edi. 
Klassifikatsiya tuzilishining yangi formalarini izlash,  uning m an­
tiqiy asosini belgilash XIX asr birinchi yarmidagi  rus klassifikat- 
sion  fikrining dolzarbligini xarakterlab  beradi.
Bu  intilishlar  akademik  K.E.  Berning  klassifikatsiyasida  ifo- 
dalab  berilgan  bo‘lib,  u  Fanlar  akademiyasining  Peterburgdagi 
chet  el  bo‘limiga  moljallangan  edi1.  K.E.  Ber  fanlarni  ularning 
mazmuniga  muvofiq  ravishda  dunyoning  taraqqiy  etish  tarixini 
aks ettiradigan izchillikda:  anorganik tabiat haqidagi,  organik ta-