Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

100
160
24 0
4 0 0
Ю к м о м с и т и , тм
чи қ сф и л ув чи т аян ч л ар и
б и л а н
12,5
25
50
100
20 0
4 0 0
8 0 0
ч и қ ар и л ув ч и
т а я н ч л а р и си з
4
8
16
32
63
125
25 0
500
’ А в т о м о б и л ь . Э н ц н к л о п е д и к л у ғ а т - м а ъ л у м о т и о м а М - 1 9 6 8 , 4 0 7 б е т .
Ч ў м и ч и н и н г ҳаж ми 0,15 — 0,25 м3 ли экскав ато р л ар
“ Б еларусь” трактор и б азаси га ўрн ати лган , яъни улар гил- 
ди ракл и экскаваторл ар тури га киради. Б ош қа эк с к а в а то р ­
л ар асосан зан ж и р (гусеница) билан б и р ердан и кки н чи
ерга кўчади. Гусеницали э к ск а в ато р л ар н и н г грунт (ер)га 
туш увчи б о си м и н исбатан кам ва улар яхш и ю ра олиш
хусусиятига эга. А мм о ул ар н и н г ҳаракат тезл и ги ги лд и - 
ракли экскаваторларга н исбатан ан ч а ки чик.
189

---

Ч ўм ичи ни н г ҳажми (сиғим и)га кўра экскаваторлар куй­
идаги гу р у\л арга бўлинади:
қурилиш да иш латилувчи — ч ўм и ч и н и н г си ғи м и 0,15 
дан 2,0 м3 гача, асосан қурилиш даги ер иш лари ҳамда грун- 
тн и ортиш да иш латилади;
кон экскаваторлари — чўм ичи ни н г сиғими 2-4 м3, о ч и қ
конларда, кавлаш ва ортиш операцияларида иш латилади;
тоғ устки қатлам лари н и очувчи экскаваторлар — чўми- 
ч и н и н г ҳажми ю қорида кўрсатилган си ғи м лардан катта 
бўлади. Улар асосан тоғли ж о й л ар н и н г устки қ об и ғи н и
ағдариб, четга олиш да ҳамда й и р и к ги дротехник и н ш о о т- 
л ар қури лиш ида иш латилади.
И ш лов б ери лади ган грунт тури эк с к а в а т о р н и н г иш 
ор ган и н и тан л аш га катта таъ си р этади.
Э к ск а ва то р л ар б и л ан и ш лов б ери ш д аги қатти қл и ги
бўйича грунтлар 6 гуруҳга бўлинади.
енгил (бўш) грунтларга заррачалари ўзаро кам боғлиқ- 
ликга эга (I ва 11 гуруҳ) грунтлар кириб, уларга қум ва унга 
яқин ф у н тл ар , яъни лой қисми 1/3 қисм дан кўп бўлмаган 
ҳамда таркиби да ўсим ликлари бор грунтлар киради.
З и ч р о қ грунтларга (111 ва IV гуруҳ) қум оқ туп роқли , 
яъни тар к и б и н и н г 1/3 д ан 2/3 гача қи см и лой заррачали 
ва лойли грунтлар киради.
Й и р и к тош ли (ҳарсанг) грунтлар (V ва VI гуруҳ) тош
ж и н сли бўлиб, одатда, ортиш учун улар олди н дан ю м ш а- 
ти лган бўлиш и лози м .
Э кскаваторларнинг ф у н тл ар гуруҳи ҳамда забойлар кон- 
фигурациясига кўра куйидагича иш органлари танланади:
— агар забой э к ск ав ато р туриш ж ой и сатҳидан ю қори 
бўлса, “тўғри ку р а к л и ”лиги тан лан ад и ;
— агар забой экскав атор туриш сатҳидан пастда ҳамда 
грунтлар ю м ш о қ ва ўртача қ а тти қ (м устаҳкам ) бўлса, “ ку­
раги тескари ў р н ати л ган ”л и ги тан лан ад и ;
— агар забой ак сар и ят ҳолда экскав атор туриш ж о й и - 
д ан пастда, грунтлар ю м ш о қ в а ўртача қ атти қ б ў л са, “д раг­
л а й н ” (чўмичи трос б илан б оғланган)лари тан лан ади .
Д рагл ай н л и эк с к а в а то р л а р чўм ич и лги чи стрелкаси
узай ти рилган ва ф ерм ал и қи либ ен ги ллаш ти ри л ган л и ги
сабабли , улар эк ск ав ато р турган ж ойдан у зо қ радиусдаги 
грунтларни четга ёки тр ан сп о р т воситасига узатади (м аса-
190

---

л ан , сув ҳавзалари та гида ги қум ларни олиш ёки каналлар 
тагидаги б ал ч и қн и тозалаш ).
Конларда ишловчи автомобилларнинг манёвр қилиш да 
в<
1
қти бекор кетмаслиги учун улар ҳаракатини бир томонлама 
ёки ҳалқали йўналтириш мақсадга мувофиқ. Бир томонлама 
автомобиллар ҳаракатини “тўгри куракли” экскаватор билан 
кон грунтини ёнлама ортишда қўллаш мумкин. Ҳаракатни 
бир томондан бошлаб, иккинчи томондан чиқариб юбориш 
афзаллиги автомобилларнинг маневр қилиш вақтидан ютиш 
билан бирга кўп бўғинли автопоездлардан (}юйдаланиш им- 
кониятини беради, натижада меҳнат унумдорлиги ортади. Агар 
ёнлама ишлаш имкони бўлмагани сабабли, экскаваторлар тор 
транш еяда (масалан, огир тош ли жинсларга ишлов беришда) 
ишласа, автомобиллар туриш жойи иккита ва ўзаро параллел 
бўлиши мақсадга мувофиқ. Бунда экскаватор биринчи авто­
мобилни ортаётганда, иккинчи автомобиль ўз ўрнига келиб 
туради ва экскаватор иккинчи автомобилни ортаётганда би­
ринчи автомобиль ўрнига бошкдси келиб, ортишга тайёр бўлиб 
туради. Бунда экскаватор самосвал-автомобиллар алмашуви- 
га қараб забойнинг гоҳ ўнг томонида, гоҳ чап томонида уз­
луксиз ишлайди.
О ртиш -туш ириш м аш иналари ҳамда автом обиль тр ан с­
порти воситаларидан самаради ф ойдаланиш учун ком плекс- 
бригада иш лаш усулини қўллаш лозим. Бундай усулда ишни 
таш кил этиш да бир неча д ои м и й иш ловчи ҳайдовчилар ва 
экскаватор м аш и н и ста ан и қ бир объектда, кўпинча кури ­
ли шда бирга ва бир мақсадда, яъни техн и кал арн и н г ўзаро 
бекор туриб қолиш ҳоллари олди н и олиш мақсадида и ш ­
лайдилар. Бундай бригадалардан ф ақ ат курилиш объектла­
ри билан чегараланиб қолм асдан, қи ш л о қх ў ж ал и ги маҳсу- 
лотлари (дон маҳсулотлари, пахта хом аш ёси ва бош қалар) 
ҳам да кўп ҳажмдаги (м ассали) ю кларни таш и ш да ҳам ф о й ­
даланиш мақсадга м увоф иқ.
А гар уйиб таш илувчи ю клар олди н д ан ю м ш атилган 
бўлса, уларни ортиш учун турли хил орткич (п о ф у зч и к )- 
лар қўлланилса ҳам бўлади. Бунда кўп и нча ўз ҳаракати б и ­
лан объект ҳудудида кўчиб юрувчи ор тки ч лар н и н г аҳам и я- 
ти катта. Улар ю кларни қи сқа м асоф ага кўтариб бориб, 
тр ан сп орт воситасига ю клаш и м к о н и н и беради. Бундай 
ортки чларни н г, ай н и қ са автом обиллар ортиш ж ойига яқин
келолм айдиган объектлардаги аҳамияти беқиёсдир.
191

---

Сочилувчан юклар (чақи ртош , шагал, цемент, су ю қ бетон 
ва цемент-кум-сув аралаш маси, тош кўмир, турли хил хими- 
катлар, ўғитлар, картошка ва бош қа илдизли маҳсулотлар) ни 
ортишда бункерлардан фойдаланиш ҳам кенгтарқалган ортиш 
усул иди р. Бункерлар металлдан, ёғочдан, темир-бетондан иш- 
ланган бўлиши мумкин. Одатда, бункерлар иш унуми юқрри 
бўлган механизмлар (масалан, жойларга мослашган транспор­
тёр, экскаватор, элеватор курил мал ар и ва бош қа воситалар) 
ёрдамида олдиндан тўлдирилади.
Б ун керд ан т р а н с п о р т в о си таси га ю кн и туш и ри ш д а 
ун и н г си р п ан и б (оқ и б ) туш m u хусусиятидан ф о й д а л ан и ­
лади. Б ункер остида кулф ли қ о п қ о қ (дарча) бўлади. Бун- 
керли ортиш ни нг и ш он чли лиги а й н и д ар ч ан и н г и ш он ч- 
ли иш лаш ига боғли қ. Б ункер орқали б и р ав том об и лн и и г 
ортиш да туриш вақти 10-20 секун д атороф и д а бўлади.
Т ар аси з таш и л увчи ц ем ен тл ар н и о рти б -ту ш и р и ш д а , 
ц ем ен т таш увчи цистерн али автом обил га ўрнатилган м е­
ханизм лардан ф ой далан и л ад и . Улар ёрдам ида таш илувчи 
цем ентни гори зонтал й ўн ал и ш д а 50 м етргача, вертикал 
й ўн ал и ш д а 30 м етргача м е х ан и за ц и я л а ш ти р и б еткази б
б ери ли ш и м ум кин.
А йрим ҳолларда сочилувчан ю клар кон тей н ерл аб т а ­
ш илса, ш унга яр аш а ор ти ш -ту ш и р и ш иш лари м ехан иза- 
ц и ялаш ти ри лад и . Буғдой ва б о ш қ а д о н л ар н и таш иш да 
турли хилдаги юк ортки ч лардан , универсал бортли ав то ­
м обилларда таш ил ганда автом оби лларни кўтариб орқага 
ёки ён том он га огдирадиган м ехан изм лардан ф о й д а л ан и ­
лади. Д он маҳсулотлари тозалаб хи рм он лардан ю кларни 
о рти ш да ҳар хил ортки ч лар иш латилади.
Пахта хом аш ёси н и ортиш ни м ехан и зац и ял аш д а ўзи 
ҳаракатланадиган РБХ -20 м еханизм идан ф ой далан илади .