Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

1 1.6. Ҳайдовчиларнииг иш режимлари
Ҳ ай д о в ч и н и н г иш вақти у н и н г ав то м о б и лн и б ош қа- 
ри ш , иш га ч иқиш га тай ёр гар л и к кўриш ва иш н иҳояси да- 
ги оп ерацияларга сарф қилинган (автом обилни қабул этиш
ва то п ш и р и ш , ён и лғи қуй и ш , ҳуж ж атларни расм и й л аш - 
тириш ва б ош қа), со ғл й қ н и ти бб и й тек ш и р и ш вақтлари 
й иғи н ди си д ан иборат. А втом оби лн и б о ш қар и ш д ан таш - 
қари келти р и л ган в ақ т са р ф л ар и у л а р н и н г м арш рутда 
бўлиш вақтни қ и сқ арти ри ш и сабабл и , ай н и и ш л арн и б а- 
ж ариш га сарф ланувчи вақтларни илож и б ори ч а қи сқ ар - 
тириш ёки м ин им ум га келти ри ш зарур.
Ҳайдовчи маршрутда см ена давомида бир ўзи ёки бош қа 
ҳайдовчилар билан алм аш и б и ш л аш и м ум кин . Ҳ ай д овчи - 
л ар алмаш уви усулида улар белгиланган граф и к бўйича 
кун д авом и да ал м аш и ш и б и ш лай ди лар. Ҳ айд овчи лар ал ­
маш уви м арш рут ичида ёк и автом об и ль саройи д а амалга 
ош и ри ли ш и мумкин. К ей и н ги ҳолда н о ли н ч и қатн ов м а- 
соф аси ош ади.
Т р ан сп о р т иш и 
қ а ф т а
д авом и да узлуксиз бўли ш и н и
ҳисобга ол ганда 5 кунлик иш реж им и га биноан \а р 5 авто- 
мобилга 7 ҳай довчи , агар автомобиль икки см ена иш лайди- 
ган бўлса 14 нафар ҳайдовчи зарур бўлади. Бунда ҳайдов- 
чилар алмаш иб иш лаш лари сабабли автомобиллар ҳолатига 
қаровга ж авобгарлик ҳисси пасаяди. Л еки н , айтилганга 
қарамай, иш ни узлуксиз алмашувчи ҳайдовчилар билан таш ­
кил этиш илғор (п р о ф есси в) бўлиб, автомобиллардан уз­
луксиз (ҳафтанинг 7 кунида) ф ойдаланиш им кони ярати- 
лади. Айтилган (ҳайдовчилар алмашуви усули) усул бўйича 
темир йўл, сув ва ҳаво транспортларида қўлланилади.
\2 — Б . Хўж аев
177

---

1 2 - б о б
А В Т О М О Б И Л Ь Т Р А Н С П О Р Т И Д А
О Р Т И Ш -Т У Ш И Р И Ш И Ш Л А Р И Н И Т А Ш К И Л Э Т И Ш
ВА М Е Х А Н И ЗА Ц И Я Л А Ш
12.1. О ртиш -туш ириш ишлари тасниф и
Ҳ ар қандай юк таш иш тр ан сп орт ж ар аён и н и амалга 
ош и ри ш д а ю кларни тран сп орт воситасига ортиш билан 
боғли қ сермеҳнат, баъзида эса ж и см онан оғи р иш баж а- 
риш га т ў ф и келади. Т аш иш ниҳоясига етганда эса ю клар­
ни туш ириш зарур бўлади. Ю кларни туш ириш ҳам сермеҳ- 
нат ҳамда ж исм онан оғир иш лардан биридир.
О рти ш -туш и риш иш лари асоси й ва қўш им ча о п ера- 
циялардан и борат бўлади. А сосий о п ерац и яларга қуйида- 
гилар киради: ш табеллар ёк и б ош қа слқлаш ж ойларидан 
ю кларн и олиш ; ортиш ж ой и га келти ри ш ; тр ан сп о р т в о ­
ситасига орти ш ; туш и ри ш д а ш у о п ер ац и я л ар н и н г акси 
баж арилади. Қ ўш им ча о п ерац и яларга қуйидагилар к и р а­
ди: ю кларни тарага ж ойлаш ва зарури ятга кўра м арки ров- 
калаш ; тарози дан ўтказиш (ҳаж м и ни ўлчаш ); ҳуж ж атлар- 
ни тай ёрлаш ; ю кларни боғлаб м аҳкам лаш ёки боғловдан 
бўш атиш , устини брезен т билан ёпиш ва бош қалар.
А малиётда автом об и лларн и орти ш -туш и ри ш о п ер ац и - 
яларда бекор туриш вақти ул арн и н г л и н и я (и ш )да бўлиш 
в ақ тл а р и н и н г учдан б и р и га тўғри келади . А втом об и ль 
тран сп орти учун характерли бўлган қ и сқ а м асоф аларга юк 
таш иш да баъзи ю клар учун ав то м о б и лл ар н и н г о р ти ш -ту ­
ш ириш оп ерац и ял ари д а бўлиш вақти улуш и 50 ва ундан 
ҳам о р ти қ ф о и зл ар н и таш ки л этади.
Ш уларга кўра, тр ан сп о р т воси талари дан ф ой далан и ш
сам арадорлиги ўзгариб туради. О рти ш -туш и ри ш и ш л ари - 
ни тўғри таш ки л этиш ва уларни заруриятга кўра м ехан и- 
зац и ялаш автом об и лларни н г бўш туриш вақтларини ҳамда 
таш иш билан б о ғл и қ хараж атларни кам ай ти ри ш и м к о н и ­
ни беради.
Автомобилларда юк таш и ш н и таш кил этиш ам алиётида 
юк о р ти ш -туш и ри ш ж ой лари да ав том об и лларн и н г барча
178

---

бекор туриш (сабабидан қатъи н азар) вақтлари о р ти ш -ту ­
ш ириш вақтига кири тилади .
О ртиш -туш ириш вақти қуйидаги элем ентлардан и бо­
рат: кугиб қолиш вақти; ав том об и лн и и г манёвр қилиш ига 
сарф лан ган вақт; о р ти ш -ту ш и р и ш н и н г уз и га сарф ланган 
вақт; ҳужжатларни расм и йлаш тири ш га сарф лан ган вақт.
А втом об и лл арн и н г ю к ортиш ёки туш и ри ш о п ер ац и я- 
л ар и н и б аж ари ш д а кути б қоли ш ҳоллари м авж удли ги, 
бундай о п ер ац и ял ар н и н г б аж ари ли ш и н и так о м и л л аш ти - 
ри ш и м ко н и яти борли ги дан д алолат беради. А втом обиль 
ва юк эгалари биргаликда бундай заруриятсиз кутиб қоли ш ­
л ар н и бартараф эти ш л ар и зарур.
Ю к о р ти ш -туш и ри ш иш лари ни баж арил и ш ни нг ме- 
х а н и за ц и я л а ш ти р и л га н ва м е х а н и за ц и я л а ш ти р и л м а га н
усуллари бор.
Механизациялаш тирилмаган ортиш -туш ириш ишларида 
барча операциялар иш чиларнинг қўл меҳнати билан бажари­
лади. М еханизациялаш тирилган ортиш -туш ириш ишларида 
эса барча операциялар турли маш ина ва механизмлар ёрда- 
мида бажарилади. Механизациялаштирил ган ортиш-тушириш 
усул и ни қўллаш транспорт воситаларининг айни операция­
лар! i и бажаришда бекор туриб қолишини камайтирибгина қол- 
май, оғир ва сермеҳнат операцияларни баж ариш ни енгил- 
лаштиради. Ю к ортиш -туш ириш иш ларини бажаришда 16 
ёшдан кичик бўлган шахсларни иш латиш қатъиян ман эти- 
лади. Кул ёрдами билан бир ердан икки н чи ерга ташилувчи 
юклар 16 дан 18 ёшгача бўлган ўспирин йигитлар учун 16,4 кг 
ва қизлар учун 10,25 кг, аёллар учун 20 кг, эркаклар учун 80 
кг дан ортиқ ортиқ бўлмаслиги шарт. 80 кг дан орти қю ю ш р- 
ни бир ердан иккинчи ерга кўчириш ёки ортиш -туш ириш
иш ларини бажариш фақатгина механизмлар ёрдамида амш
1
- 
га ошарилиш и зарур.