Avtomobil XX asr sivilizatsiyasining yorqin ramzi hisoblana-di. Transportsiz, jumladan, avtomobil transportisiz xalq xo‘jaligini tasavvur etib bo‘lmaydi

Shpaklovka	Haro-	Ouritish		Ishlatish sohasi
davomiy­
	rat, °C	ligi, soat
Perxlorvinil:			Umumiy va mahalliy qoplam berishda.
XB–005	2060	2,51,0
			Mahalliy shpaklovkalashda ishlatiladi
XB–004
Pentaftalli	20	24	Umumiy va mahalliy shpaklovkalashda
ПФ–002			ishlatiladi
Moyli			Yopiqlikdagi		sirtlarda qoplam		hosil
	100	1. 0	qilishda,­	umumiy va mahalliy			shpak-
КФ–003
			lovkalashda		ishlatiladi
Nitrosellulozali	20	1,0	Unchalik katta bo‘lmagan nuqsonlarni
НЦ–007			to‘g‘rilashda		ishlatiladi
Alkidstirolli	20	0,25	Unchalik katta bo‘lmagan nuqsonlarni
C–006			to‘g‘rilashda		ishlatiladi
			Chuqurligi 2 mm gacha (to‘ldirgich bi-
Epoksidii:	20	24	lan 5 mm gacha) bo‘lgan nuqsonli yu-
ЕП–0010			zalarda kimyoviy turg‘un qoplam hosil
			qilishda	ishlatiladi
ЕП–0020	20	24	5 mm gacha egilgan yuzalarni to‘g‘ri­
			lashda ishlatiladi

Shpaklovkalar quyuq pastadan iborat bo‘lgani sababli, qurig-anida yorilib, uvalanib ketmasligi uchun shpaklovka qatlami­ ning umumiy qalinligi 2 mm dan, bir marta surtilgan qatlamning qalinligi esa 0,5 mm dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Gruntovkalan-gan sirtning avval biror yeriga, so‘ngra butun sirtiga yaxlit qilib shpaklovka surtiladi. Qatlamlarning umumiy soni to‘rttadan osh-

284

masligi, navbatdagi qatlamni surtishdan oldin avvalgisi quritilishi lozim. Quritganidan so‘ng har bir shpaklovka qatlami dag‘al (80– 120 raqamli) jilvir qogoz bilan jilvirlanadi. So‘ngra tashqi qatlam suv yoki erituvchi bilan namlanib, suvga chidamli 150–180 raqamli mayin jilvir qog‘oz yoki pemza bilan jilvirlanadi. Sirt qo‘lda yoki maxsus mashinalar bilan jilvirlanadi, so‘ngra latta, cho‘tka yoki changyutkich bilan changdan tozalanadi.

11. 
    7. Erituvchilar
    

Erituvchi sifatida butil va etil spirtlari, solvent, toluol, aseton, ksilol, uayt-spirit (benzinning 165–200°C li bo‘lgan tor fraksiyasi) va ularning aralashmalari ishlatiladi. Bulardan tashqari, parda ho-sil qiluvchi modda turiga qarab, sanoatda chiqariladigan P–4, P–5,

• 
  648, 646, 647, 651, РВД, PE–1, P–40 va boshqa suyuqliklardan foydalanish mumkin. Bularning hammasi tarkibida turli miqdorda etil, butil spirti, aseton, ksilol va boshqa moddalar bo‘lgan eritma-lardir.
  

To‘liq ta’mirlashda yangi qoplama surtishdan oldin eski bo‘­ yoqni ketkazish zarur. Buning uchun turli erituvchi va yuvish suyuqliklaridan foydalaniladi. АТФ–1 suyuqligining ta’siri kuchli bo‘lib bo‘yoqlarni 20 daqiqa ichida parchalaydi. Bu suyuqlikni ish o‘rnining o‘zida tayyorlash mumkin. Buning uchun aseton, spirt, toluol, skipidar kabi erituvchilar kerak bo‘ladi. Qaynoq suvda 30– 40°C gacha isitilgan suyuqliklardan foydalaniladi.

Zanglarni ketkazish uchun tarkibida kislotalar, organik to‘ldir-gichlar bo‘lgan ko‘pgina vositalar tavsiya etiladi. Sanoatda tarkibi-da ortofosfor kislota, etil va butil spirtlar, gidroxinon bo‘lgan 1120 raqamli tarkib ishlab chiqariladi. Kislota zangni eritib, sirt-da fosfat pardasi hosil qiladi. Bu parda metallning yemirilishiga to‘sqinlik qiladi. Tarkib cho‘tka yoki bo‘yoq purkagich bilan surti-ladi va 2–4 daqiqadan so‘ng yuvib tashlanadi. Shundan keyin ish-lov berilgan sirt quritiladi va kislota qoldiqlari 107 raqamli suyuqlik (ammiak bilan etil spirtning suvdagi eritmasi) bilan neytrallanadi.

285
Agar zangni ketkazish uchun tayyor tarkib bo‘lmasa, unj tayyor-lash mumkin. Buning uchun shisha bankaga 40–50 g kartoshka kraxmali va shuncha suv solinib, massa yaxshilab aralashtiriladi. Olingan aralashmani aralashtirib turgan holda asta-sekin 100 ml konsentrlangan sulfat kislota quyiladi. Pasta quyulib, tiniq holat-ga o‘tadi. Ishlov beriladigan sirtga tarkib cho‘tka bilan surtiladi va 2–3 daqiqadan so‘ng olib tashlanadi. Tozalangan metall sirt kuch-siz ishqor bilan, masalan, ichimlik sodaning 3 foizli eritmasi bilan neytrallanadi va quriguncha artiladi.

Zangni ketkazuvchi barcha vositalar tarkibida zaharli moddalar bo‘ladi. Shuning uchun ulardan ehtiyotkorlik bilan, yaxshisi, ochiq havoda shamol esayotgan tomonda turib, rezina qo‘lqop kiyib foy-dalanish zarur.

Sirtlarni bo‘yashga tayyorlashda bajariladigan eng so‘nggi ope­ ratsiya yog‘sizlantirishdir. Bu maqsadda uayt-spirit yoki benzin-eri­ tuvchidan foydalanish mumkin. Yuvish vositalari tarkibidagi mod-dalar yog‘ qatlamlarini yaxshi ketkazadi. 11 suvga 1g kaustik soda (o‘yuvchi natriy), 5–10 g kalsiylangan soda, 15–25 g trinatriyfosfat, 1 g suyuq shisha qo‘shib tayyorlangan yog‘sizlantirgichni tavsiya etish mumkin. Sintetik yuvish vositalari MC (MC–6, MC–5)dan foydalanish ham yaxshi natija beradi. Yaxshi yog‘sizlantiradigan sirtda suv tomchilari to‘planmaydi, balki oqib tushib ketadi.

Oldindan tayyorlangan sirtga lok-bo‘yoq materiallari bo‘yoq purkagich yoki cho‘tka bilan 2–3 qatlam qilib surtiladi. Agar pur-kagichdan foydalanilsa, bo‘yoq oqimi sirtga perpendikular tarzda yo‘nalishi kerak. Material avval vertikal polosalar tarzida, so‘ngra gorizontal polosalar tarzda surtiladi. Faqat shundagina bir tekis qoplam hosil qilish mumkin. Bo‘yashni chang va suv tushmasligi uchun xona ichida yoki bostirma tagida 10°C dan past bo‘lmagan haroratda bajarish lozim.

Lok-bo‘yoq qoplama quriganidan so‘ng nam o‘tkazmaydigan qattiq parda hosil qiladi. Barcha tayyorgarlik operatsiyalari baja­ rilsa, asosiy lok-bo‘yoq materiallari (shpaklovka, gruntovka, emal)

286

to‘g‘ri tanlansa va ularni surtish qoidalariga amal qilinsa, ta’mir-langanidan keyin zavodnikidan qolishmaydigan qoplama hosil bo‘ladi. Ammo barcha operatsiyalarga to‘la amal qilinganda ham lok va bo‘yoqlar faqat bir necha yilgina xizmat qilishi mumkin. Shu sababli materiallarni himoya qilish uchun hozir tarkibida kor-roziyalanishni sekinlatkichlar (ingibitorlar) bo‘lgan zangni ketka-zuvchi vositalar, ingibitor qo‘shilgan sovuqlayin fosfatlash erit-malari ishlatilmoqda. Ular bo‘yashdan oldin avtomobillar, qishloq xo‘jaligi mashinalari va turli uskunalarning sirtlariga ishlov berish uchun tavsiya etiladi. Bundan tashqari, sun’iy alif asosida ingibi­ torli bo‘yoqlar ishlab chiqarilgan. Bu vositalardan foydalanilsa, zangni ketkazish va bo‘yashdan oldin sirtni yog‘sizlantirishga hojat qolmaydi. Ingibitor qo‘shilgan 1- va 2- raqamli bo‘yoqlar, masalan, neft mahsulotlarini saqlash hamda haydash uchun mo‘ljallangan po‘lat quvur va rezervuarlarni korroziyalanishdan saqlaydi. Fos-fat bo‘yoq qoplamlarning narxi odatdagisidan 2–3 barobar arzon, ammo undan 3 barobar uzoq xizmat qiladi.

11. 
    8. Lok-bo‘yoq materiallarining sifatini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar
    

Lok-bo‘yoq materiallarining sifatini baholashda bir qator ko‘r­ satkichlarga asoslaniladi: bo‘yoqning berkituvchanligi, qovushoq­ ligi, mustahkamligi, qurish tezligi va boshqalar.