Avtomobil XX asr sivilizatsiyasining yorqin ramzi hisoblana-di. Transportsiz, jumladan, avtomobil transportisiz xalq xo‘jaligini tasavvur etib bo‘lmaydi

9. 1- jadval


Avtomobil dvigatellarining ish rejimlarida ishlatilgan gazlardagi


zaharli moddalarning konsentratsiyasi (foiz hosobida)

		Dvigatellarning ish rejimlari
Zaharli
			Tezlanish	Sekinlashtirish
moddalar	Salt	O‘zgar-
			jadalliligi 0 dan	jadalliligi 40 dan
	ishlash	mas tezlik	40 km/s gacha	0 km/s gacha
Uglerod oksidi	0,5–8,5	0,3–3,5	2,5–5,0	1,8–4,5
Uglevodorodlar	0,03–0,12	0,02–0,6	0,12–0,17	0,23–0,44
Azot oksidlari	0,005–0,01	0,10–0,20	0,12–0,19	0,003–0,005

Atmosferaning ifloslanishi va zaharli moddalarning zararlilik darajasi ularning nisbiy zaharliligi hamda ishlatilgan gazlardagi miqdori bilangina emas, balki atmosferaga chiqarib tashlash jadal-liligi bilan ham belgilanadi. Bu ko‘rsatkich esa kuch agregatining ish rejimi va quvvatiga bog‘liq. Dvigatel chiqarib tashlaydigan moddalarning zaharlilik darajasini eng aniq tarzda baholash uchun amaldagi standartlarda ko‘zda tutilgan to‘liq sinov sikllari dvi-gatelning turli ish rejimlarini o‘z ichiga oladi.

9. 
   2- jadvalda dizellar va benzinli dvigatellar nominal rejimda ishlaganida chiqarib tashlanadigan zaharli moddalar miqdoriga doir o‘rtacha qiyosiy ma’lumotlar keltirilgan.
   

235

					9. 2- jadval
Ishlatilgan gazlardagi zaharli moddalar miqdori
	Solislitirma chiqindi,			Hajm bo‘yicha
Zaharli moddalar	g/k W soat			konsentratsiya, %
	benzinli	dizelli	benzinli		dizelli
Uglerod oksidi	70–180	4–5,5	6 gacha		0,2 dan kam
Azot oksidlari	27	12–19	0,5		0,25
Uglevodorodlar	14–140	2–4	0,05 gacha		0,01 dan kam
Aldegidlar	3,4	0,14–0,2	0,03		0,002
Oltingugugrt angi­	0,28	0,95	0,008		0,03
dridi
Qurum	0,4	1,4–2,0	0,05*		0,25*
* g/m2 da

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ishlatilgan gazlarning zaharliligini belgilovchi asosiy tarkibiy qismlar benzinda ishlaydigan dvigatel-larda azot oksidlari va uglerod oksidi, dizellarda esa azot oksidlari va qurumdan iborat.

Nazorat savollari:

1. 
   Etillangan benzinlarni ishlatish qoidalarini aytib bering.
   

2. 
   Etillangan benzin bilan zaharlanganlarga birinchi tibbiy yordam qanday ko‘rsatiladi?
   

3. 
   Etillangan benzin bilan ishlanganida zaharlanishning oldini olish uchun qanday chora-tadbirlarni qo‘llash lozim?
   

4. 
   Azot oksidlari va uglevodorodlar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
   

5. 
   Aldegidlar va oltingugurt birikmalari qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
   

6. 
   Yonilg‘i-moylash materiallarining yong‘in va portlash jihatidan xavfliligi to‘g‘risida gapirib bering.
   

7. 
   ATKlarda yong‘in va portlashga qarshi qanday tadbirlar amalga oshiriladi?
   

8. 
   Zaharli chiqindilarning o‘simlik va hayvonot dunyosiga ta’siri haqi-da aytib bering.
   

236
X BOB. REZINA MATERIALLARI

10. 
    1. Rezinalar haqida umumiy ma’lumotlar
    

Rezina buyumlar xalq xo‘jaligining barcha sohalarida, ayniqsa, traktor va avtomobil sanoatida keng qo‘llaniladi, chunki rezinaning­ asosiy tarkibiy qismi hisoblangan kauchuk juda elastik bo‘ladi. Rezina juda kuchli (1000 foizgacha) deformatsiyalanishi mumkin, lekin yuklanish olinganidan keyin rezina avvalgi holatiga deyarli butunlay qaytadi. Bundan tashqari, rezinaning kimyoviy chidamli­ ligi, yemirilishga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati yuqori, yaxshi elektr izolatsion xossalarga ega, zichligi uncha katta emas. Hozir-gi zamon avtomobillarida bir necha yuz xil rezina detallar mav-jud. Ishlab chiqariladigan kauchukning anchagina qismi (taxminan 60 foizi) avtotraktor texnikasi uchun shinalar ishlab chiqarishga sarflanadi.

Har qanday rezinali materialning asosi kauchuk bo‘lib, zamo­ naviy yengil avtomobillarda 300 tagacha nomdagi umumiy soni 500–600 ta bo‘lgan detallar (yuk avtomobillarida esa 200 tadan 500 tagacha detali) rezinadan tayyorlangan bo‘lib, bu detallarni tayyorlash uchun 250–400 kg kauchuk, ya’ni 500–800 kg rezi-na materiallar sarflanadi, 40 t yuk ko‘tara oladigan MAЗ markali avtomobillarning faqatgina shinalari 4000 kg ni tashkil etadi. Avto-mobillarga sarflanadigan rezina materiallarining umumiy massasi avtomobil massasining 8–9 foizini, shu bilan birga, avtomobilning umumiy tannarxining 10–40 foizini tashkil etadi, bundan ko‘rina-diki rezina qimmatbaho va kamyob materialdir.

Rezinadan texnikada keng ko‘lamda foydalanishga sabab qu­ yidagilardir:

– materialning yuqori elastiklik xususiyatiga egaligi (yuqori si-fatli rezinalar uchun cho‘zilishdagi solishtirma uzayish 1000 foizga yetadi);

237

– yetarli darajada mustahkamlikka egaligi (rezinalarning eng yaxshi navlarining uzilishdagi mustahkamligi 40 MPa ga yetadi);

– gazni juda kam miqdorda o‘tkazishi va suvni butunlay o‘tkaz­ masligi;

– yuqori dielektrik xususiyatlari.

Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarga asoslangan holda rezina-li materiallardan turli-tuman rezinotexnik buyumlar: shinalar, bikir shlanglar, amortizatorlar, tasmali uzatmalar, qistirmalar, salniklar, muftalar, transport tasmalari ishlab chiqariladi. Kabel, o‘tkazgich, elektromashinalar va jihozlar ishlab chiqarishda rezinalardan elek-troizolatsiyasi sifatida foydalanilishini ta’kidlab o‘tish lozim.

10. 
    2. Kauchuk ishlab chiqarish
    

Ilgari kauchukli o‘simlik shirasidan olinadigan tabiiy kauchuk (TK)dan foydalanilardi. Rezina ishlab chiqarish ko‘payishi bilan kauchuk yetishmay qoldi. Hozirgi paytda rezinalarning anchagina qismi neftni qayta ishlash mahsulotlari hisoblangan turli sintetik kauchuklar (SK) asosida tayyorlanadi. Ammo dastlabki paytda sintetik kauchukdan olingan rezinalarning fizik-mexanik xossala-ri tabiiy kauchukdan tayyorlangan rezinanikiga qaraganda yomon edi (mustahkamligi, nisbiy cho‘zilishi, yeyilishga va sovuqqa chi-damliligi past edi). Lekin neft-kimyo sanoatining yutuqlari tabiiy kauchukdan olingan rezinalardan ishlab chiqarish imkonini beradi.

Kauchuk yuqori molekular birikma bo‘lib, molekula mas-sasi 100–500 mingga teng (raqam molekula vodorod atomidan necha barobar og‘ir ekanligini ko‘rsatadi). Polimerning katta uzun molekulasi yumaloqlanishga harakat qiladi, lekin bunga moleku-lalarning o‘zaro ta’sir kuchi qarshilik ko‘rsatadi. Shuning uchun ham kauchuk juda elastik bo‘ladi.

Tabiiy kauchuk (TK) Braziliyada o‘sadigan geveya daraxtining kauchuk tashuvchilari (shirasi)dan olinadi. Iqlim sharoitiga ko‘ra mamlakatimizda geveya daraxtini o‘stirish mumkin emas, boshqa tarkibdagi kauchuk tashuvchilari bo‘lgan o‘simliklar ishlab chiqa-

238

rish ahamiyatiga ega emas. Shuning uchun mamlakatimizda rezina sanoatining xomashyosi sifatida sintetik kauchuklardan foydala-niladi. SKning vatani sobiq Ittifoqdir. 1932- yilda dunyoda birin-chi marta S. V. Lebedev uslubiga asosan zavod sharoitida butadi-yenli SK sintez qilingan. Bu kauchuk uchta harf bilan markalanadi

– СКБ. СКБ o‘zining sifati bo‘yicha tabiiy kauchukdan anchagi-na yomon, shuning uchun uni boshqa SKlar siqib chiqarmoqda. O‘tgan asrning 60- yillari boshlarida stereoregulatorli butadiyenli kauchuk SKD ishlab chiqarildi. Bu kauchuklar elastikligi bo‘yicha

TKlardan qolishmaydi, yeyilishga va sovuq ta’siriga chidamliligiga ko‘ra TKlardan yaxshiroq.

Stereoregulatorli SKlardan eng istiqbolligi izorenli kauchuk

СКИ (masalan, СКИ–3)dir. Uning formulasi, xossalari TKniki bi-lan bir xil bo‘lganligi uchun o‘rnini uning to‘la bosa oladi.

Avtomobillarning rezinali detallarini tayyorlashda monomerlar-ni polimerizatsiyalash mahsulotlaridan keng foydalaniladi.

Istiqbolli universal SKlarga butilkauchuk-izobutilenni-izopren bilan sopolimeri kiradi. Bu material avtomobil kamerlarini ishlab chiqarishdagi eng yaxshi materiallardandir (u yuqori gaz o‘tkaz­ maslik xususiyatiga ega).

Hozirda 200 turdan ortiq SKlar mavjud. Kauchuklarning asosiy xususiyatlari va ishlatilish sohasi to‘g‘risida ma’lumotlar 10. 1- jad-valda keltirilgan.

10. 
    1- jadval