Avtomatlashtirish va boshqarish

Radioizotopli va dovulli zichlik o’lchagichlar
Radioizotopli zichlik o’lchagichlar aloqadorsizlikka ega moslamadir (sezgir lement harakatlanuvchi o’lchanadigan modda ichiga kirishi shart emas) va ular to’laligicha agressiv yoki ypoishqoq suyuqliklar, quyuq suyuqliklar, katta bosim yoki temperaturali trubo provodlarda oquvchi suyqliklar qaysiki boshqa zichlik o’lchagichlarni umuman qo’llab bo’lmaydigan hollarda ishlatiladi. Radioizotopli zichlik o’lchagichlarning muhim afzalligi ular ishlash va harakatlanish qiyin bo’lgan joylarda zichlikni nazorat qilishda as qotadi.
Bunday uskunalar ma’lum kamchiliklariga ega tekshirilayotgan modaning fizik ko’rsatgichlariga bog’liqligi, ya’ni aniqlanayotgan moddaga qarab uskunani aniq bir ko’rinishga keltirish lozim.
Radioizotopli zichlik o’lchagichda 3 xildagi nurlanishdan foydalaniladi: alfa, betta va gamma. Alfa – nurlanish qisqa qochish uzunlik birligiga ega shuning uchun faqt gaz zichligini o’lchashda foydalaniladi. Betta va gamma –nurlanish esa suyuqlik va qattit moddalar zichligini o’lchashda foydalaniladi. Betta – nurlanish atom yadrosidan chiquvchi, yoruqlik tezligida harakatlanadigan electronlar yoki pozitronlar oqiminidir. Gamma – nurlanish bu juda qisqa uzunlikdagi elektromagnit tebranish to’lqiniga 0,4 Å (4-10-11 m.gacha) ega. Gamma – nurlanish betta – nurlanishga qaraganda o’tkazuvchanligi yuqori.
Gamma nurlanish yordamida truboprovodlar va tankerlardagi suyuqlikni zichligini o’lchashning ikki usuli mavjud.
Brinchi usuli suyuqlikni nurlanish yutishi bilan bo’liq va suyuqlik orqali o’tuvchi gamma – nurlanishni intensivligini kamayishini aniqlash bilan bog’liq. Manba va qabul qilgich truboprovodning (tankerning) ikki tarafiga joylashtiriladi uning diametric uzunligida. To’gri gamma – nurlanish yo’li truboprovod (chelak) devoir va suyuqlikni kesib o’tadi va nurlanishni qabul qilgichga boradi.
O’lchashning kkinchi usuli gamma – nurning suyuqlika o’tib intensivligini kamayishiga asoslangan. Manba va qabul qilgich truboprovodning bitta tomonida joylashtiriladi va i ekraniruyut tak, chto v priemnik postupayut lishь faqat o’sha gamma nurlarini suyuqlikka tarqalish chidamliligi ko’rsatiladi, ya’ni to’g’ri nurlanish yo’lini suyuqlikka kirgandagi kuchsizlanishiga asoslanadi.
Suyuqliklar zichligini o’lchash uchun keng tarqalgan zichlik o’lchagichlar uning zichligidan o’tuvchi nurlanishni kuchsizlanishiga bo’liq, qattiq moddalar uchun esa ikkinchi usul ya’ni nurlanish tarqalib ketadigan zichlik o’lchagichlarga asoslangan.

8.5-rasm. Gamma zichlik o’lchagichning chizmasi.
a-differensional ionlanadigan kamerali; b-sintillatsion hisoblagichli.

8.5 a) rasmda, differensial ionlanadigan kamerali avtokompetsatsion radioizotopli zichlik o’lchagich chizmasi ko’rsatilgan. Asosiy manbadan nurlanish 1 oqimi (seziy-137) tekshirilayotgan suyuqlik 2 orqali o’tadi va asosiy bo’lim ionlashtiruvchi kameraga 3 yo’g’iladi, yordamchi manbadan 10 nur kompetsatsion metal pona 9 orqali o’tib, ikkinchi kamera bo’limiga 6 tushadi. Signallar turlichaligi suyuqlik zichligini o’zgarishi bilan bog’liq bo’lib, u electron kuchaytirgich 4 orqali kuchaytirilgandan so’ng ikki yo’nalishli divigatelga 7 o’tadi, qaysiki signalning nolli farqida ponani buradigan va bir vaqtning o’zida induksion galtakka 8 uzatadigan va ikkinchi hisoblash asbobi 5 shkalali chizg’ich asbob 11 ga boradi.

Shkala diapazoni 50 dan 1000 kg/m³; o’lchash diapazoni esa 300—3500 kg/m³ da iborat; shkala diapazonining xatoligi ±2%gacha.
8.5 b) rasmda , esa sintillatsion hisoblagichli zichlik o’lchagich chizmasi ko’rsatilgan. Bu qurilmaning aniqligi yuqori va unda signal nazoratining ikki usuli qo’llanadi: asosiy (seziy-137) nurlanish 1o’rganilayotgan suyuqlikka to’ldirilgan truboprovod 2 orqali o’tadi va nazorat (suyuqlik orqali o’tmaydigan) nurlanish 10. ikkala nurlanish manbasi ham sintillatsion hisoblagichda 14 fotoelektron ko’paytirgich 15 vatqga bo’lingan holda foydalaniladi. Oqimda ushlab qoluvchi silindr 12 yordamida uzulish hosil qilinadi va qabul qilgich nurlanishi atrofida sinxiron aylanuvchi electron divigatel 13. Yarimsilindr 12 muntazam nurlanish oqimini kesib o’tadi ya’ni birinchi yarim aylanish davrida suyuqlik zichligiga proporsional ravishdagi asosiy manba nurlanishini, ikkinchi yarim aylanishda esa nazoratchi manbaning o’zgarmas nurlanishini qabul qiladi.
Electron blokga 16 asosiy va nazoratchi manbalardan nurlanishlar yog’iladi.. bu sigallar farqi ular kuchaytirilgandan so’ng avtomatik elektiron ko’prikka 17 kiradi. Ko’prikcha strelkasining holati suyuqlik zichligiga aloqadorlik natijasidagi signalga bog’liq.
Bu zichlik o’lchagich shkalasining diapazoni 50 dan 500 kg/m³; o’lchash diapazoni esa 500—3000 kg/m³ da iborat; shkala diapazonining xatoligi ±2%gacha.