Автоматлашган лойищалаш

U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 

---

9 

 

o’z  navbatida  loyihalovchi.  Xizmat  ko’rsatuvchi  va  uskunali  dasturli  komplekslarga 

bo’linadi. 

 

Loyihalovchi  dasturli  komplekslar,  tugallangan  loyiha  yechimini  olishga 

mo’ljallangan  bo’lib,  ular  o’z  navbatida  muammoli-yo’naltiruvchi  va  ob’ektli-

yo’naltiruvchilarga 

bo’linadi. 

Muammoli-yo’naltiruvchi 

dasturli 

kompleks 

unifikatsiyalangan  loyihalash  ishlarini  (  loyihalash  ob’ektining  xususiyatiga  asosan) 

bajaradi.  Ob’ektli-yo’naltruvchi  dasturli  komplekslarni  aniq  bir  sinfdagi  ob’ektlarni 

loyihalash  uchun qo’llaniladi. 

 

Xizmat  ko’rsatuvchi  dasturli  komplekslar  loyihalovchi  dasturli  komplekslarni 

ishlash  layoqatini  doimiy  ravishda  saqlash  uchun  qo’llaniladi  va  maxsus  dasturli 

ta’minot  tarkibiga  kiradi.  Asbobli  dasturiy  kompleksi,  ALT  ni  dasturiy  ta’minotini, 

loyihalash,  rivojlantirish  va yangilash  uchun texnologik  vositalardir. 

 

Operatsiya  tizimi  boshqaruvchi  va  ishlov  beruvchi  dasturlar kompleksi bo’lib, bu 

hisoblash  tizimini  barcha  resurslarini  unumli  qo’llash  uchun  xizmat  qiladi.  Operatsiya 

tizimlari  vazifasiga  ko’ra  umumiy  va  maxsus  turlariga  bo’linadi.  Maxsus  operatsiya 

tizimlari  real  vaqt  masalasini  xal  qilish  uchun  ma’lumotlar  bazasini  tashkil  qilish  va 

kiritish  uchun,  bir  tomonlama  hisoblash  strukturasi  va  tarmog’ini  qo’llash  uchun 

mo’ljallangan. 

 

Masalalarni  ishlash  rejimiga  ko’ra,  masalalarni  bir  tomonlama  ishlash  operatsiya 

tizimi 

va 

masalalarni 

mulьtdasturli 

ishlash 

operatsiya 

tizimlariga 

bo’linadi. 

Foydalanuvchi  bilan  o’zaro  muloqot  usuliga  ko’ra,  operatsiya  tizimlari  masalalarni 

paketli  ishlov  berishda  muloqot  dasturidan  foydalanadi.  Bunda  masalalarni  ishlash 

uchun  tayyorlashda,  qisman  va  umumiy  muloqot  loyihalashni  barcha  bosqichlarida 

qo’llaniladi.  SHu  bilan  birga  operatsiya  tizimlari  foydalanuvchiga  ko’ra  bir 

foydalnuvchili  va ko’p foydalanuvchilar  turiga  bo’linadi. 

Dasturli  ta’minotni  ishlab  chiqish usullari.  ALT larni  dasturli  ta’minoti  murakkab   

tizim  ko’rinishida  bo’lib, bu tizim  o’nlab va yuzlab komponentlardan  tashkil  topgandir. 

ALT ni dasturli  ta’minoti  juda murakkab ilmiy-texnik  masala  bo’lib, uni yaratishga  juda 

katta material  xarajatlarini  talab qiladi.  Masalan, ALT larni  dasturiy ta’minoti  uchun 

500 000 tagacha loyihalash  tili  operatorlari  talab qilinadi.   

 

Dasturli  ta’minotni  bunday  yuqori  narxi    mexnat  unumdorligiga  nisbatan 

dasturlovchilarni  loyihalash  ishlarini  past  unumdorligidir.  Loyihalovchilarni  o’rtacha 

mexnat  unumdorligi  yiliga  1000-2000  operatordan iborat bo’ladi. 

 

Dasturli  ta’minotni  ishlab  chiqish oltita  bosqichdan iborat: 

1.Tizimga  qo’yiluvchi  talablarni  taxlili. 

2.tizim  spetsifikatsiyasini  ishlab chiqish. 

3.Loyihalash. 

4.kodlashtirish. 

5.Tekstlash. 

6.Sozlash va ishlatish. 

 

Birinchi  bosqichda  ALT  dasturli  ta’minotiga  qo’yiluvchi  talablar  taxlil  qilinadi. 

Ikkinchi  bosqichda,  ALT  dasturli  ta’minotini  spetsifikatsiyasi  tuziladi,  ALT  ni 

funktsiyasi  aniq  bayon  etiladi;  oraliq  va  chiqish  tillari  har  bir  tizimcha  uchun  kirish 

axborotlari  shakli,  dasturlarni  boshqa  dasturli  komplekslar  bilan  o’zaro  aloqasi 

imkoniyatlari  ishlab  chiqiladi  va  tasdiqlanadi;  masalalar  bazasini  tashkil  qilish 

masalalarini  ishlab  chiqadi,  tizimchalarda  ijro  etiladigan  asosiy  algoritmlar  tasdiqlanadi. 

---

10 

 

Ushbu  bosqichni  ishlab  chiqish  natijasida,  aniq  dasturli  ta’minotni  o’z  ichiga  olgan 

ekspluatatsion  va funktsional  spetsifikatsiyalar  xosil qilinadi. 

 

Ekspluatatsion  spetsifikatsiya  dasturli  ta’minotni  tezkor  harakatliligini,  xotira  va 

uni  ishonchliligi  to’g’risidagi  axborotni  o’z  ichiga  oladi.  Funktsional  spetsifikatsiya 

ALT  bajaradigan  funktsiyasini  aniqlaydi,  ya’ni  ko’rsatmasiz  nima  qilish  kerak,  qanday 

qilish  kerak kabilarni. 

 

EHM  da  har  qanday  topshiriqni  yechish  avvalam  bor  uni  dasturlash  tilida 

algoritmlarini  tuzishdan  boshlanadi.  Algoritm  matni  boshlang’ich  dastur  yoki 

boshlang’ich  modul  deb  ataladi.  Boshlang’ich  dastur  dastur  tuzuvchi  uchun  qulay  va 

tushunarli  bo’lib,  EHM  ga  esa  mutloqo  notanishdir,  chunki  markaziy  protsessor  faqat 

mashina  buyruqlari  tilini  qabul  qiladi  xolos.  Taklif  qilingan  masalani  yechish 

bosqichigacha,  boshlang’ich  dastur  bir  nechta  ishlov  berish  bosqichlaridan  o’tadi  va 

masalani  yechish algoritmi  EHM uchun aniq va tushunarli  bo’lib qoladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12.1-rasm. Boshlang’ich modulli  ishlov berish 

bosqichlari. 

 

Bu  yerda  boshlang’ich  modullar  1  va  2-turli  tillarda  yozilgan.  Ularni  ishlov 

berishni  birinchi  bosqichi-translyatsiya,  ya’ni  boshlang’ich  modulli  matnni  ma’lum  bir 

tildan,  EHM  ni  aniq  mashina  buyruqlari  kerakli  tilga  o’tkazib  beradi.  Translyator  EHM 

ni  operativ  xotirasiga  yuklanadi,  unga  markaziy  protsessorni boshqarish beriladi. Bunda 

kirish  axboroti  bo’lib  translyatsiya  qilinayotgan  boshlang’ich  modul  xizmat  qiladi  va 

uni  natijasi  bo’lib mashina tilidagi  dastur matni hisoblanadi. 

 

Murakkab  dastur  komplekslari  ko’pchilik  modullardan  tashkil  topgan.  SHuning 

uchun  dasturni  bajarish  bosqichidan  oldin  barcha  modullarni  birlashtirish  va  ular 

orasidagi  aloqalarni  aniqlash  kerak.  Turli  operatsiya  tizimlarida  modellararo  aloqalarni 

tiklash  jarayoni  aloqalarni  redaktsiyalash  deyiladi  va  dasturlarni  aloqasini  maxsus 

redaktor  yordamida  bajariladi. Redaktor dasturi uchun boshlang’ich ma’lumotlar bo’lib, 

ob’ekt  modullari  jamlamasi  xizmat  qiladi.  Bunda  ishni  natijasi  bo’lib,  yuklovchi  modul 

 

Boshlan-

g’ich 

modul 1 

 

 

Translya

tor 2 

 

Ob’yekt 

moduli  1 

Boshlan-

g’ich 

modul 2 

Trans-

lyator 2 

 

Ob’yekt 

moduli  2 

 

Aloqa 

redaktori 

Ob’ekt moduli 

kutubxonsi 

 

Yuklovchi  modu-

li  kutubxonsi 

 

 

Tanlash 

dasturi 

 

EHM operativ 

dasturi 

---

11 

 

xizmat  qiladi  va  EHM  ni  operativ  xotrasiga  to’g’ridan-to’g’ri  bormay,  avval  yuklovchi 

modullar  kutubxonasiga  joylashadi. 

 

Operatsiya  bajarilishi  uchun  yagona  yuklash  moduli  EHMNI  operativ  xotirasiga 

joylanadi  va  bu  operatsiyani  yuklash  bosqichi  deb  ataladi.  Dasturni  yuklovchi  yoki 

dasturni  tanlovchi  yordamida  yuklanadi.  Mulьtidasturli  rejim  sharoitida  ishlash  uchun 

EHM  ni  operativ  xotirasida  bir  vaqtni  o’zida  bir  nechta  muammo  bo’lib,  ularni  qaysi 

yacheykaga  tushishini  oldindan  aytib  bo’lmaydi.  Yuklash  bosqichlarini  murakkabligi 

shundaki,  operativ  xotirani  qaysi  zonasiga  qayta  yuklash  modulini  yuborishni  sozlash 

kerak. 

 

 

 

 

Nazorat uchun savollar: 

 

1.Umumiy  va dasturli  ta’minot nima? 

 

2.Operatsiya tili  nimaga  kerak? 

3.Dasturli  ta’minotni  ishlab  chiqish usullarini  ayting? 

4.EHM da topshiriqni yechish ketma-ketligini  ayting? 

5.EHM da topshiriqni yechish modullari  nima? 

Tayanch so’z va iboralar: 

 

1.Umumiy  va dasturli  ta’minot. 

2.Dasturli  ta’minotni  ishlab  chiqish usullari. 

3.EHM da topshiriqni yechish ketma-ketligi.