Автоматлашган лойищалаш

№5 Avtokad dasturiy ta’minotga uslubiy yondashish 

Dasturli  ta’minot  modullarini  kodlashtirish  bosqichida  dasturlash  tilini  tanlash  katta 

axamiyatga  ega bo’lib, dasturlash tilini  tanlashda quyidagilar  ta’sirida kechadi: 

1.Til vositalarining  ixtiyoriy  ma’lumotlar  strukturasini  yaratish  imkoniyati. 

2.Strukturali  dasturlash konstruktsiyalarini  soni. 

3.Bir  turdagi EHM dan ikkinchi  bir EHM ga dasturni ko’chirish imkoniyati. 

4.O’rganish va foydalanishni  qulayligi,  kodlashtirishni  unumdorligi. 

5.Dastur tilida  kodlashtirishni  samaradorligi. 

 

Hozirgi  davrda  ALT  dasturli  ta’minotini yaratishda FORTRAN, PL-1, PASKAL, 

ASSEMBLER tillari  keng tarkalgan.    

 

FORTRAN  algoritmik  tili  faqat  ilmiy-texnik  hisoblarni  boshqarish  uchun 

mo’ljallangan.  Uni  o’rganish  sodda,  formulalarni  kodlashtirish,  vektorlar  va  matritsalar 

ustida  bajariladigan  jarayonlarni  kodlashtirish  oson  va  tez  bajariladi.  Maxsus  grafika 

algoritmlari  mavjud. 

 

PL-1  algoritmik  tili  strukturali  dasturlashni  konstruktsiyasi  va  ixtiyoriy 

ma’lumotlar  strukturasini  tuzish  uchun  juda  ko’p  vositalari  mavjud.  Ammo  bu  tilni 

o’rganish  ancha  murakkabdir,  chunki  uni  translyatorida  hamma  operatsiya  sistemalari 

mavjud  emas, unumdorligi  past. 

 

PASKAL  algoritmik  tili  ALT  da  dasturli  ta’minotni  yaratishda  juda  keng 

qo’llaniladi.  Bu  til  oldingi  tilga  nisbatan  ancha  sodda,  PL-1  tilini  barcha  imkoniyatlarini 

o’z ichiga olgan. ALT ni dasturiy ta’minotini  yaratishda  asosan til sifatida  qo’llaniladi. 

 

ASSEMBLER  algoritmik  tili  murakkab  dasturlar  tizimini  yaratishda  qo’llaniladi. 

ALT  dasturiy  ta’minotida  bu  tilni  qo’llash  boshqaruvchi  va  xizmat  ko’rsatuvchi 

tizimchalarining  bazalari  uchun chegaralangan  bo’lishi kerak. 

 

Grafik  tizimning  dasturli  vositalari  ikki  va  uch  o’lchamli  koordinatalar  sistemasi 

uchun  bazalangan  tipovoy  va  amaliy  dasturlar  ta’minotidan  iborat.  Tipovoy  grafik 

ta’minotga  xar  xil  soxada  qo’llash  imkoniyati  bo’lgan  dasturlar  kiradi.  Bularga  grafika 

redaktorlari,  grafik  instrumental  sistemasi,  grafika  dialogini  tashkil  etish,  grafika 

kutubxonasidan  iborat  bo’ladi.  Amaliy  dasturli  ta’minotga  grafika  sistemasini  maxsus 

vositalari  kiradi.  Masalan,  mexanik  konstruktsiyalarni  to’ldiruvchi  grafika  tasvirlari; 

mashinasozlik  konstruktsiyalarining  uzellarini  yig’ish,  ishlov  berish  jarayonlari  va 

h.k.larning  modellash tizimlari. 

 

Mashina  grafikasida  namunaviy  va  amaliy  vositalar,  modellashtirish  va 

o’zaroharakatlanish  vositalaridan  iborat  bo’ladi.Hozir  o’zaroharakatlanish  vositasi  keng 

qo’llaniladi.  Bunga  menyu  va  kriptogramm  texnikasi  misol  bo’ladi.  Unda  displey 

ekranida  kerakli  belgilar  chiqadi,  qo’llovchi  kerakli  tasvirni  tanlab,  shu  dasturni  ishga 

tushuradi  va  har  xil  usullar  (aytish,  exo-ma’lumot,  vosita0  bilan  tasvirni  kerakli 

o’lchamlari  qo’yiladi.  Uch  o’lchamli  mashina  grafikasida  modellashtiruvchi-geometrik 

protsessor  qo’llaniladi  (13.1-rasm).  Bunday  geometrik  modellashtirish  tizimida  ALT 

uchta  sinfga  asoslanadi:  simli  yoki  karkasli  (13.1  b-rasm);  qattiq  jism  (13.1  v-rasm); 

yuza  (13.1  g-rasm)  modellari.  Qo’llovchi  karkasli  tizimda  unga  bir  yoki  ikki 

yo’nalishda  xosil  qiluvchini  berib,  u  shu    yo’naltiruvchi  orqali  siljiydi.  Qattiq  jismni 

modellashtirish  tizimida,  ikki  o’lchamli  mashina  grafikasiga  ba’zi  konturlar  kiritilib, 

unda  traektoriya  bo’yicha  siljishi  (13.2  a-rasm)  yoki  aylanishi  mumkin  13.2  b-rasm). 

Yuza  tizimida,  shakllarni  xajmiy  bazaviy  elementlari  olinadi  (13.3-rasm),  masalan 

---

16 

 

to’g’ri  to’rtburchak,  tsilindr,  prizma,  kesilgan  konus  va  h.k.lar.  Ulardan,  nazariy-

ko’paytirish  jarayoniga  yaqin  operatsiyalarni  yordamida,  qo’shish,  olish  yoki  kesish 

yo’llari  bilan  elementlar  shakllanadi. 

 

Agar 

konstruktor 

ob’ektning 

proektsiyalarini 

tuzib 

chiqsa, 

unda 

rekonstruktsiyalash  usulini  (13.4-rasm)  qo’llab,  ob’ektning  uch  o’lchamli  modulini 

qurish mumkin. 

 

Hozirgi  vaqtda  texnikaning  har  xil  soxasida  ALT  ning  har  xil  lingvistik  ta’minoti 

qo’llanilmoqda. Ulardan  ba’zi birlarini  ko’rib chiqamiz. 

 

FAP-KF  tili-FORTRAN  kampilyatori  asosida  geometrik  modellashtirishni 

shakllantirish  apparati.  FAP-KF  dasturlar  paketi,  mashinasozlik  ALT  da  geometrik 

modellashni  va  muxandislik-grafika  ishlarini  avtomatlashtirish  uchun  mo’ljallangan  va 

quyidagilarga 

qo’llash  mumkin:  muxandislik-grafika  ishlarini  avtomatlashtirish; 

avtomatlashgan  konstruktsiyalash  va  ishlab  chiqarishini  texnologik  tayyorlash  tizimi 

geometrik  modellarini  ishlab  chiqishda  dasturlash  tili  sifatida;  kinematik  mexanizmlarni 

modellash  uchun;  SDB  dastgohlarining  boshqaruv  dasturlarini  avtomatik  tayyorlashda 

asboblarning  harakatlanish  traektoriyasini  shakllantirish  algoritmini  dasturlash  uchun; 

shakldor  tayyorlamalar  uchun  materiallarni  bichish  masalasida;  geometrik  modellash 

yo’li bilan  yechiladigan  topshiriqlarda. 

 

Qo’llovchilarning  nuqtaiy  nazaridan  FAP-KF  tili  FORTRAN-4  ning  geometrik 

o’zgaruvchilar  yordamida  kengaytirilgan  tili  hisoblanadi.  Paket  200  dan  ortiq  geometrik 

operatorlardan  iborat.  Bu  operatorlar  yordamida  ob’ektni  olish,  aylantirish,  qo’shish, 

proektsiyalash,  egri  chiziqlarni  qurish  va  shu  kabilarni  bajarish  mumkin.  Paketsodda 

strukturali  bo’lib, geometrik  operatorlarni  tashkil  qilish  imkoni  bor. 

 

Misol  tariqasida  konussimon  yuzani  (13.5-rasm)  chizish  operatorlarini  ko’rib 

chiqamiz. 

 

T3   TXYZ (0., 0., A) 

 

V   VXYZ  (0., 0., -1) 

 

C   CONUS (T3, V, ATAN(,5   D A). 

XOY  koordinata  teksligini  va  konussimon  yuzani  kesib  o’tish  chiziqlarini  qurish 

operatorlari: 

 

S   SXOY (0.) 

 

U1   USET (S, C, 1) 

Konus va sferalarni  kesish chizig’ini  quyidagi  operatorlar bajaradi: 

 

SF   SFERA (T, -R) 

 

T4   TXYZ (X, Y, -R, Z) 

 

T1   TFFT3 (SF, C, T4) 

 

T2   TXYZ (X, Y, Z, -R) 

 

U2   USKAN (SF, C, T1, T2, 3). 

 

Ob’ektni 

  burchak  ostida  buralishini  olish  uchun  quyidagi  matritsadan 

foydalaniladi: 

 

TM 

cos    

sin     

0  

 

          -sin   

cos    

0  

Bunda  burash  koordinatalar  sistemasining  markazi  atrofida  amalga  oshiriladi.  Masalan, 

13.6-rasmda berilgan  tasvirni  olish uchun quyidagi  operatorlarni  bajariladi: 

S  TSELЬ: POVOROT SEGMENTA «TREUGOLЬNIK» 

---

17 

 

 

REAL X(4), Y(4), TM(2,3) 

 

DATA TM 1., 0., 0., 1., 0., 0.  

C FORMIROVANIE SEGMENTA 2 «TREUGOLЬNIK»  

 

CALL GCRSG (2) 

 

CALL GPL (4, X, Y) 

 

 

CALL GCLSG 

 

ALPHA   0 

 

DELTA   3.14 16 

 

DO 1 I   1,8 

 

ALPHA   ALPHA   DELTA 

 

TM (1,1)   COS (ALPHA) 

 

TM (1,2)   SIN (ALPHA) 

 

TM (2,1)   -SIN (ALPHA) 

 

TM (2,2)   COS (ALPHA) 

 

CALL GSSGT (2, TM) 

 

Agar  tasvirdagi  ko’rinmaydigan  yuzalarni  yo’qotish  kerak  bo’lsa  (13.7-rasm), 

quyidagi  operatorlar bajariladi: 

S  TSELЬ: POVOROT SEGMENTA «TREUGOLЬNIK» S  

S  USTANOVKOY PRIORITETA SEGMENTA 

 

REAL X (4), Y (4), TM1 (2, 3) 

S FORMIROVANIE SEGMENTA 2 «TREUGOLЬNIK»  

 

CALL GCRSG (2) 

 

CALL GPL (4, X, Y) 

 

CALL GCLSG 

S  FORMIROVANIE SEGMENTOV 11-14,  

S  POVERNUTO’X VOKRUG NACHALA KOORDINAT 

 

ALPHA   0 

 

DELTA   3.14 16 

 

PRIOL   1 

 

DO 5 NAME   11, 14 

 

CALL GCRSG (NAME) 

 

CALL GSSGPR (NAME, PRIOR) 

 

TM (1, 1)   COS (ALPHA) 

 

TM (1, 2)   SIN (ALPHA) 

 

TM (2,1)   -SIN (ALPHA) 

 

TM (2,2)   COS (ALPHA) 

 

CALL GINSG (2, TM) 

 

PRIOR   PRIOR - 0.1 

 

CALL GCLSG 

Nazorat uchun savollar: 

 

1.Algoritm  tillari  asosan qaysilar?  

2.Grafika  dasturi nima? 

 

3.Grafika  dasturini  turlari?                 4.Grafika  dasturida nimalar  bajariladi? 

Tayanch so’z va iboralar: