Avtomatikaning texnik vositalari (darslik) automatically € technical objects

7-BOB.  AVTOMATIKANING IJRO  MEXANIZMLARI 
 
7.1.   Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi. 
 
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-
yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi. Rostlovchi or-
ganni vazifasini drossellar, to‘sqichlar, klapanlar, shiberlar bajaradi. 
 
Ijro mexanizmlarining asosiy ko‘rsatkichlari: chiqish validagi aylanish mo-
mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi ta‘sir etuvchi kuch; aylantir-
uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati; nosezgirlik maydoni;  inersion-
lik vaqtini ko‘rsatuvchi vaqt doimiysi; ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-
ish vaqti yoki uning shtokining  surilish vaqti. 
 
Ijro  mexanizmini  ishdan  to‘xtagandan  so‘ng  turg‘unlashgan  rejim  vaqtida 
ishlab turganda  chiqish organining  surilishi    yugurish  holati deb  ataladi. Bu holat 
rostlash sifatiga ta‘sir ko‘rsatadi. 
 
Ijro  mexanizmlarining  asosiy  ko‘rsatkichlari  –  ularning  statik  va  dinamik 
tavsifnomalari hisoblanadi. Dinamik xususiyatlariga ko‘ra ijro mexanizmlari inte-
grallovchi zvenolar  guruxiga kiradi:   W(p)= 1/ Т
im
  r ,  bu yerda       Т
im
 – maksi-
mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining  to‘liq surilish vaqti. 
 
Ijro  mexanizmlarini  quyidagi  asosiy  belgilariga  ko‘ra  sinflarga  ajratish 
mumkin: foydalanilgan energiya turiga ko‘ra, chiquvchi organning xarakat xarak-
teriga  ko‘ra;  foydalanilgan  yuritma  turiga  ko‘ra  hamda  chiquvchi  organning 
xarakatlanish tezligiga ko‘ra. 
 
Foydalanilgan  energiya  turiga  ko‘ra  IM  lar  elektrik,  pnevmatik,  gidravlik 
turlariga  ajratiladi  (7.1-rasm).  Chiquvchi  organ  xarakat  xarakteriga  qarab    IM  lar 
aylanuvchan va to‘g‘ri xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi. Aylanuvchan IM lar 
bir marta aylanuvchan va ko‘p marta aylanuvchan bo‘lishi mumkin. 
 
Foydalanilgan elektr yuritma ko‘rinishiga qarab IM lar elektr yuritmali, el-
ektromagnitli, porshenli va membranali bo‘lishi mumkin. 
 
Chiquvchi  organning  xarakatlanish  tezligiga  ko‘ra  IM  lar  doimiy  tezlikka 
ega  bo‘lgan  hamda  chiquvchi  organning  surilish  tezligi  chiquvchi  signalga  pro-
porsional bo‘lgan IM larga ajratiladi. 
 
Qishloq  va  suv  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishida  elektrik  IM  lar  keng  tarqalgan. 
Ularni  2  ta  asosiy  guruxga  ajratish  mumkin:  elektr  dvigatelli  va  elektromagnitli 
(7.2-rasm). 
 
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi. Elektr yuritmali IM lar odat-
da elektr  yuritma, reduktor  va tormozdan  tashkil  topadi  (oxirgisi bo‘lmasligi ham 
mumkin).  Boshqaruv  signali  bir  vaqtning  o‘zida  yuritma  va  tormozga  beriladi, 
mexanizm  to‘xtay  boshlaydi  va  yuritma  chiquvchi  organni  xarakatga  keltiradi. 
Signal yo‘qolganda yuritma ishdan to‘xtaydi, tormoz mexanizmni to‘xtatadi. 
Ikkinchi  guruxga  solenoidli  IM  larni  kiritish  mumkin.  Ular  turli  xil  ros-
tlovchi  klapanlar,  vintellar,  zolotniklar  va  boshqa  elementlarni  boshqarish  uchun 
qo‘llanilishi mumkin. Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish  mumkin. So-
lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qo‘llaniladi. 
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma, reduktor va tormozdan tashkil 
topadi (oxirgisi bo‘lmasligi ham  mumkin). Boshqaruv signali bir vaqtning o‘zida 

---

yuritma  va  tormozga  beriladi,  mexanizm  to‘xtay  boshlaydi  va  yuritma  chiquvchi 
organni xarakatga keltiradi.  Signal  yo‘qolganda  yuritma  ishdan to‘xtaydi, tormoz 
mexanizmni to‘xtatadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.1-rasm. Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi