Avtomatikaning texnik vositalari (darslik) automatically € technical objects

5.2.  Тopshirish  va taqqoslash elementlari 
Bundan  oldingi  bo‘limlarda  turli  tipdagi  va  har  hil  ishlarga  mo‘ljallangan 
datchiklar  ko‘rib  chiqildi.  Shunda  bu  datchiklar  rostlanuvchi  miqdorni  o‘lchash 
uchun, qaysi ob‘ektda ishlatilishidan qat‘iy nazar alohida olib ko‘rildi.  
Shuni qayd qilish kerakki, yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik 
o‘zgartkichlarning  hillari  juda  ko‘p,  jumladan  elektrolitik,  magnitostriksion,  el-
ektrokinetik,  polyarografik  va  boshqa  o‘zgartkichlar  ko‘rib  chiqilmadi.  Bular 
maxsus adabiyotlarda yoritilgan. 
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan 
kattaliklarni  topshirilgan  satxda;  yoki  kattaliklarni  topshirilgan  funksiya  bo‘yicha 
o‘zgartirish yoki kirish signali o‘zgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish  
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qo‘llanadi. 
Тopshirish  vositasi  (zadatchik)  -  boshqarilayotgan  kattalikni  topshirilgan 
belgiga o‘rnatish uchun xizmat qiladi. 
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy 
sinfga: analogli va raqamli qurilmalarga bo‘linadi. Analogli qurilmalar o‘z navbat-
ida, uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi. Diskretlik vaqt bo‘yicha 
xam,  ishlab  chiqiladigan  signalning  qiymati  bo‘yicha  ham  bo‘lishi  mumkin. 
Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi. 
Bundan tashqari, topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-
giyasining turiga qarab ham farqlanadi. Elektrik, pnevmatik, gidravlik va mexani-
kaviy  (kuchishlar  yoki  kuch  tarzida)  signallar  ishlab  chiqaruvchi  topshiruvchi 
qurilmalar ishlatilmoqda. 
Rostlagich  tomonidan  realizatsiya  qilinishi  lozim  bo‘lgan  programma  yoki 
topshirilgan funksional bog‘lanish turlicha olinishi mumkin. Masalan, uzluksiz ish-
laydigan  topshiruvchi  qurilmalarda  ko‘pincha  qulachoqli  mexanizmlar  (bikr  va 
rostlanuvchi), funksional potensiometrlar, qog‘ozga yozilgan diagramma va richa-

---

gli  mexanizmlar  ishlatiladi.  Diskret  ishlaydigan  topshiruvchi  qurilmalarda  pro-
gramma elitgich sifatida ko‘p zanjirli almashlab ulagichlar, perfokartalar, magnitli 
plyonkalar, kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda. 
Barcha  tipdagi  topshiruvchi  qurilmalarni  ko‘rib  chiqish  qiyin.  Misol 
tariqasida  qator  elektrik  programma  tashigichlarini  va  funksional  bog‘lanishlarni 
ko‘rib chiqamiz. 5.2-rasmda turli funksional o‘zgartkichlar ko‘rsatilgan. 
 
 
5.2-rasm. Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari  
va xarakteristikalari 
 
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bo‘yicha shunt-
langan  potensiometrlar  keng  ko‘lamda  ishlatilmoqda.  Seksiyalari  bo‘yicha  shunt-
langan  potensiometrlarda  yumaloq  karkaslarga  joylashtirilgan  o‘ramlardan  sim-
larning  uchlari  chiqariladi.  Karkaslarning  kesimi  yassi  (balandligining  qalinligiga 
nisbati juda katta) yoki yumaloq bo‘lishi mumkin. Potensiometrlarning cho‘tkalari 
turli burchakka burilishi mumkin. 
Тopshirilgan bog‘lanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini 
aniqlovchi 
  burchakka  bog‘liqligini  ta‘minlash  uchun  karkasning  uzunligi  l 
quyidagi ifoda bo‘yicha hisoblanadi: 
                                              l    d 
   dr 
l= ---- .---- . ----- - (b+2d),  (5.1) 
                                              D    R       d  
bu yerda D — potensiometr karkasining diametri; 
-- polzunchanipg burilish burchagi;