Avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

8.6. Gidravlik rostlagichlar 
  Gidravlik  rostlagichlarda  suvdan  olinadigan  energiya  xisobiga  suvni 
tarqatish  jarayonini  avtomatik  rostlash  va  oqimni  me‘yorlashni  amalga  oshirish 
mumkin. 

---

 
142 
Sug‘orish  tizimlarida  suv  tarqatishni  avtomatlashtirishda  qo‘llanuvchi 
zatvor  avtomatlarning  bir  necha  turi  mavjud,  sarfni  zatvor  avtomatik,  Neyrnik» 
tipidagi zatvor avtomatlar, qilinarli, to‘g‘ri xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va 
boshqalar. 
«Neyrpik»  tipidagi  avtomatik  zatvorlarga  bir  xil  xolatga  o‘rnatilgan 
gidravlik  zatvor-rostlagichlar  bo‘lib,  bu  holda  zatvorni  xolati  rostlanuvchi  sathga 
mos keluvchi nuqta atrofida bo‘ladi.  
 
Bu zatvorlar yordamida 3 xil  usulda sathni rostlash mumkin. Yuqorida b‘ef  
bo‘yicha  rostlashni  amalga  oshiruvchi  avtomat-zatvor  pastki  be‘f  bo‘yicha 
rostlashni  amalga  oshiruvchi  hamda  aralash  rostlashni    amalga  oshiruvchi  zatvor 
avtomatlarni sxemasi 8.4 - rasmda berilgan. 
Yuqorida  b‘ef  bo‘yicha  rostlashda  bitta  datchik  o‘rnatilgan  bo‘lib, 
o‘rnatilgan  sathda  zatvor  bir  tarafdan  qarama-qarshi  lekin  bir  biriga  tang 
momentlar  ta‘mirida,  ya‘ni  zatvorni  og‘irligidan  hosil    bo‘luvchi    moment  va 
qarshi  yuk  momenti  xisobiga  ikkinchi  tarafdan  sath  datchikiga  ko‘rsatiluvchi 
gidrostatik bosim ta‘sirida o‘z holatida ya‘ni balans holatida bo‘ladi. 
Agar  zatvor  oldidagi  sath  ko‘tarilsa  yoki  pasaysa  tenglik  yo‘qoladi  va 
zatvor  berilgan  satx  o‘z  holiga  qaytishi  uchun  zarur  bo‘lgan  kattalikka  ochiladi. 
Rostlash  jarayonida  turli  tebranishlarni  yo‘qotish  maqsadida  zatvorlar  tarkibiga 
moyli amortizatorlar kiritiladi.  
Pastki  b‘ef  bo‘yicha  sathni  stabellash  zatvori  xam  shu  tartibda 
xarakatlanadi, lekin sath datchigi pastki b‘ef tarafidan o‘rnatiladi. 
Aralash  rostlovchi  avtomat  zatvor  normal  ish  jarayonida  pastki  sath 
bo‘yicha rostlashni amalga oshiradi, agar suv sathi yuqori b‘ef bo‘yicha ko‘tarilib 
ketsa, yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv ko‘rib qolishi kuzatilsa avtomatik 
ravishda yuqori b‘ef bo‘yicha rostlash amalga oshiriladi. Bunday zatvorlar mahsus 
kameraga  joylashtirilgan  ikkita  sath  datchigiga  (membranali  pukak)  ega:  ularning 
biri  yuqori,  ikkinchisi  pastki  b‘ef  bilan  bog‘langan.  Yuqori  b‘ef  datchigi 
belgilangan sath yuqoriga ko‘tarilganda zatvorni ochadi, shuningdek sath minimal 

---

 
143 
qiymatga erishganda uni yopadi. Bir vaqtni o‘zida pastki b‘ef kamerasidagi datchik 
uning belgilangan sathini ushlab turadi. 
 
 
8.4-rasm.  Suv  sarfini  avtomatik  to‘sqichi 
sxemasi:  a)  bitta  tusqichli;  b)  qushaloq 
tusqichli;  1-  suv  chiqaruvchi    qisim;  2- 
suv  tagidagi  devorlar;  3-  qo‘shaloq 
egilgan 
kaziroklar; 
4- 
ko‘taruvchi 
mexanizim; 5- suriluvchi to‘sqich;        
 
 
  8.5-rasm. 
Suvni 
sathini 
me‘yorlovchi  «Neyrpik»  tipidagi 
gidravlik  to‘sqichlarning  sxemasi:  a) 
yuqori  bef  bo‘yicha;  b)  pastki  bef 
bo‘yicha;  v)  aralash  rostlovchi;  1-
qalqovich;    2-  to‘sqich;  3-  aylanish 
o‘qi; 4- qarshi yuk;           
 
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki 
b‘ef bo‘yicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini ko‘rib chiqamiz (8.6.-
rasm). Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va 
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi. 
Agar  belgilangan  sathdan  chetga  chiqish  mavjud  bo‘lsa  2-solishtirish 
elementi  3-kuchaytirish  bloki  (nol-organ)  yordamida  5-ishga  tushirgich  orqali  6-
elektr  yuritilgani  xarakatga  keltiradi.  Buni  natijasida  sath  o‘zgarishi  qiymati 
ishorasiga  ko‘ra  7-zatvor  tengsizlik  yo‘qotilguncha  va  belgilangan  sath 
o‘rnatilguncha ochiladi yoki yopiladi. 
Sxemadan  ko‘rinadiki,  yopiq  zanjirli  rostlash  tizimi  tarkibiga  kanalning 
o‘lchash  va  rostlash  elementlari  8-sath  datchigi  va  7-zatvor  orasidagi  masofaga  
ega bo‘lgan qismi kiradi. Bu masofa  bir necha  un yoki yuzlab metr masofani o‘z 
ichiga olishi mumkin.  Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan o‘lchangan 
masofa bilan  7-zatvor  oralig‘idagi  boshlang‘ich  masofa  oralig‘ida  kechikish vaqti 
paydo  bo‘ladi  va  rostlash  sxemasiga  proporsional-impulsli  rostlovchi  organ  –  4 
b 
b 
a 
v 

---

 
144 
kiritilishi  maqsadga  muvofiqdir.  Bu  rostlagich  rostlash  vaqtida    kechikish  vaqtini 
yo‘qotishga  xizmat  qiladi.  Bunday  oraliqda  rostlash  jarayoni  to‘xtatiladi  va 
zatvorning  elektr  yuritmasi  o‘chiriladi.  Bunday  rostlagich  proporsional  -  integral 
rostlagich  deb  yuritiladi,  chunki  bu  xolda  berilgan  impulslar  vaqti  kelishmaslik 
vaqtiga proporsional ravishda o‘zgaradi. 
 
 
8.6. – rasm. Suvni satxi pastki bef bo‘yicha stabillovchi regulyatorning tartibiy 
sxemasi. 
Shunday  qilib,  bunday  suv  tarqatishni  avtomatik  boshqaruv  tizimlarida 
boshqaruv  ob‘ekti  sof  kechikish  vaqtiga  ega  bo‘lgani  uchun  impulsli    ARSlarini 
qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 
 
8.7-rasm. Kanaldagi sug‘orish tizimi rostlanuvchi parametrining o‘zgarish 
tavsifnomasi. 
 
Sug‘orish  kanali  boshqaruv  ob‘ekti  sifatida  sof  kechikishdan  tashqari 
inersion  kechikishga ega.  Shuning uchun  u  kechikish  vaqtiga ega  bo‘lgan  davriy 
v 
a 
b 

---

 
145 
inersion bo‘g‘in ko‘rinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi). Bu holda vaqti 
tavsifnomalari  kanalni  sathini  rostlash  tizimi  uchun    8.7  -  rasmda  keltirilgan 
ko‘rinishda berilishi mumkin. Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon 
ravishda o‘zgarsa  2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon 
tarzda o‘zgaradi ( t - vaqti bilan) (8.7-rasm, a, b). Umumiy rostlash vaqti t u kirish 
signalining o‘rnatilgan vaqtigacha bo‘lgan kattalikni o‘z ichiga oladi (v) t+(3….5) 
Т, bu yerda ikkinchi qo‘shiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi.  
 

---

 
146