Avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

5.5.  Avtomatik xisoblash uskunalari 
Hozirgi  kunda  elektromexanik  va  elektron  hisoblash  qurilmalari    ishlab 
chiqarish  jarayonlarida  keng  qo‘llanilmoqda.  Ular  asosan  2  ta  sinfga  bo‘linadi: 
analogli  va  raqamli.  Analogli  xisoblash  qurilmalarida  matematik  kattaliklar  fizik 
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali). 
Raqamli  uskunalarda  matematik  kattaliklar  raqamli  formada  namoyon 
etiladi. Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka 
ega.  Avtomatikada  asosan  analogli  hisoblash  uskunalari  qo‘llaniladi,  ya‘ni  kirish 
va  chiqish  signalidagi  matematik  bog‘lanishni  hosil  qiladi.  Bu  holatda  hisoblash 
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash 
organiga (ТO) qo‘shiladi. (5.7-rasm). 
 

---

 
104 
5.7-rasm. Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining 
sxemasi 
Bu  sxema  asosida  programmali  boshqarish  tizimlari  ishlaydi.  Boshqa 
holatlarda  hisoblash  qurilmalari  (HU)  taqqoslash  organi  (ТO)    funksiyala-rini 
bajaradi.(5.8-rasm). 
Bu  sxemada  HU  har  doim  hisoblash  jarayonini  boshqarib  boradi  va 
rostlagich (R)  boshqarish obektiga (BO) rostlash ta‘sirini o‘tkazadi. 
 
5.8-rasm. Тaqqoslash funksiyasi  bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi 
Hisoblash uskunalari teskari aloqada, ya‘ni koorektirovka zvenosida xam 
ishlaydi (5.9-rasm). 
 
5.9.-rasm. Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi. 
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi: 
-qo‘shish va ayirish uskunalari, -ko‘paytirish va bo‘lish uskunalari. Bu uskunalarda 
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi.5.10-rasmda hal qiluvchi 
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan. 
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish 
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi, manfiy teskari aloqa 
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi. Masalan, ko‘paytirish 
yoki bo‘lish rejimi:  (5.10,b-rasm). 

---

 
105 
Kirish  signali  bu  yerda  kuchlanish  formasida  (Vkir)  beriladi  va  hisoblash 
natijasi  ham  kuchlanish  formasida  olinadi.(V
chiq
):    R
1
  va  R
o
  rezistorlar  orqali 
deyarli bir xil tok o‘tadi:I
R
=I
Ro 
 chunki kuchaytirgichning kirish signali I
c
=0.  
0
1
R
U
U
R
U
U
I
кир
с
с
кир
   (5.8) 
Bu yerda:  
c
U  -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi: 
                
к
U
U
чик
с
, k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent: 
 
 
 
 
5.10 –rasm. Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)   
kuchaytirgich sxemalari 
Umuman 
чик
U
. 100 V oshmaydi, kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 
10000 dan ya‘ni 
кир
xbr
U
R
R
U
*
1
0
     (5.9) 
  R
0
>R
1
-kupaytiri 
R
0
1
-bulish 
R
0
 va R
1
 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi.