Avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

 
2.8.2.2.  Fotodiodlar 
 
Fotodiod  deb  yarim  o‘tkazgichli  fotoelement  asbob  bo‘lib,  bitta  elektron-
kovakli  o‘tishga  va  ikkita  chiqishga  egadir.  Fotodiodlar  ikki  xil  rejimda  ishlashi 
mumkin:  1)  tashqi  elektr  energiya  manbaisiz  (fotogenerator  rejimida);  2)  tashqi 
elektr energiya manbai yordamida (fotoo‘zgartgich rejimida).  
 
 
 
2.27. rasm. Diodning tuzilishi 

---

 
66 
2.8.2.3.  Optoelektron asboblar 
 
Optoelektron  asbob  deb  elektr  signalini  optik  signalga  (nur  energiyasi) 
o‘zgartiruvchi,  bu  energiyani  indekatorlarga  yoki  fotoelektrik  o‘zgartkichlarga 
uzatuvchi asboblarga aytiladi.  
Ko‘p  tarqalgan  optoelektron  asboblardan  biri  optrondir.  Optron  nurlanish 
manbasi  va  qabul  qilgichdan  tuzilgan  bo‘ladi.  Bu  ikkalasi  bir  korpusga 
joylashtirilgan  va bir biri bilan optik va elektr bog‘liklikka ega bo‘ladi.  
Elektron  qurilmalarni  optronlar  aloqa  elementi  funksiyasini  bajaradi,  bunda 
ma‘lumot  optik  nurlar  orqali  uzatiladi.  Buning  hisobiga  galvanik  bog‘lanish 
bo‘lmaydi,  va  elektron  uskunalarga  salbiy  ta‘sir  etuvchi  qayta  bog‘lanishlar 
bo‘lmaydi.  
 
 
 
2.28. rasm. Optronni tuzilishi. 
1- Chiqishlar; .2 - Fotoqabul qilgich; 3-Korpus;  4-Optik muhit;  5-Svetodiod 
 
Optronlar  ma‘lumot  to‘plash  va  saqlash  qurilmalarida,  registorlarda  va 
hisoblash texnikasi qurilmalarida qo‘llaniladi. 
Zamonaviy  optoelektrnonlarda  nur  chiqaruvchi  sifatida  svetodiodlar,  foto 
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar, fototiristorlar qo‘llaniladi. 
Qo‘llanilgan  foto  qabul  qilgich  turiga  qarab  optronlar  –  fotorezistorli, 
fotodiodli, fototranzistorli va fototiristorlilarga bo‘linadi. 

---

 
67 
 
2.29.- rasm. Optronlarning shartli grafik belgilanishi 
a) rezistorli; b) diodli; v) fototranzistorli g) fototiristorli 
 
Fotoelektrik  asboblarni  belgilash  tizimi:  Fotoelektron  asboblar  xarf-sonli 
kod  bilan  belgilanadi:  -  birinchi  element  xarflar;  asbob  guruxini  bildiradi;  fr–
fotorezistorlar, fd–fotodiodlar;  
 -  ikkinchi  element  harflar  –asbobni  tayyorlangan  materialini  ko‘rsatadi;  GO  – 
germaniy,  GB  –  germaniy,  legirlangan  brom;  GZ  –  germaniy  legirlangan 
oltingugurt  bilan;  GK  –  germaniy  kremniyli  birikma;  K-kremniy;  KG  –  kremniy 
legirlangan geliyli; RG- arsenidli galliy va x.k. 
 - uchinchi element –001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri 
 -  to‘rtinchi    element  –  harf,  yarim  o‘tkazgich  fotoasboblar  podgruppasini 
belgilaydi;  u-Unipolyar  fotorezistor,  B  –  bipolyar  fotorezistorlar,  L  –  kuchkili 
fotodiodlar  .  Svsvlvn,  FDGZ-001K  –    fotodiod,  germaniyli,  legirlangan 
oltingugurtli, ishlab chiqarilgan nomeri 001. 
Optoelektronik  datchiklar  qishloq  va  suv  xo‘jaligida  va  sanoatda  keng 
qo‘llanilib  kelinmoqda.  2.30-rasmda  yerga  ishlov  berish  agregatini  avtomatik 
bajarishda o‘simliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan.  
 
 
2.30-rasm. Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida 
o‘simliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi: 
1,2-yorug‘lik manbai, 3,4-fotoqarshilik , 
5,6-kuchaytirgichlar, 7,8-ijro mexanizmlari. 
a 
b 
v 
g 

---

 
68 
 
Ushbu  datchik  ishlov  berish  agregatining  ikki  tomonidan  joylashtiriladi  va 
ular  yoruglik  manbasidan  (1,  2),  fatoqarshilikdan  (3,  4),  kuchaytirgichdan  (5,  6),  
va  ijro  mexanizmidan  (7,  8)  tashkil  topgan.    Qurilmaning  ishlash  prinsipi 
quyidagicha:  agregatning  chetga  chiqishi  sodir  bo‘lsa,  yorug‘lik  manbasi  bilan  (1 
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oralig‘ini o‘simlik to‘sib qoladi va bunda yorug‘lik 
nuri  fotorezistorga  tushmay  qoladi.  Natijada  kuchaytirgich  chiqishida  (5yoki6) 
signal  xolati  o‘zgaradi  va  ijro  mexanizmini  (7  yoki  8)  ishlab  ketishga  sabab 
bo‘ladi,  yani  ishlov  berish  agregati  avtomatik  ravishda  xarakat  qilishini  tashkil 
etadi. 
 
Bugungi  kunda  fotodatchiklar  dalalardagi  xashoratlar  xarakatini  va  sonini 
aniqlashda,  metroda  xarakatlarni  nazorat  qilishda,  ko‘cha  yorugligini  boshqarish 
kabi jarayonlarda qo‘llanilib kelinmoqda.