Avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

 
 
 
 
Mexanik  
ko’rsatkichlar 
 
Кimyoviy 
ko’rsatkichlar 
 
Fizik 
ko’rsatkichlar 
Теploenergetik 
 
ko’rsatkichlar 
Elektronika  
ko’rsatkichlar 
 
Birlam
c
hi
 
o’z
gar
tgi
chlar
 
О
raliq 
o’z
gar
tgi
chlar
 
Takomillashgan 
chiqish signali 
Pnev
m
a
tik
 
elek
trik
 
Diskretli 
chiqish signali 

---

 
17 
1.2. Avtomatika elementlari va ularning asosiy 
ko’rsatkichlari 
 
 
Avtomatika  elementi  deb  o‘lchanayotgan  fizik  kattalikni  birlamchi 
o‘zgartiruvchi moslamaga aytiladi.   Avtomatika elementlari to‘rt xil strukturaviy 
belgilanish sxemalaridan iborat bo‘ladi (1.1- jadval): 
 
a) oddiy bir martali (birlamchi) to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; 
 
b) ketma-ketli to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgartirish; 
 
v) differensial sxemali;   
 
 
 
 
 
g) kompensatsion sxemali. 
 
Oddiy  o‘lchash  o‘zgartirgichlari  (a)  bir  dona  elementdan  tashkil  topgan 
bo‘ladi.  Ketma-ketli  o‘zgartgichlarda  esa  (b)  oldindagi  o‘zgartirgichning  kirish 
ko‘rsatgichi  keyindagi  o‘zgartgichning  chiqishi  hisoblanadi.  Odatda  birlamchi 
o‘zgartirgich  sezgirlik  elementi  (SE),  ohirgi  (keyingi)  o‘zgartirgich  esa  chiqish 
elementi deb yuritiladi. O‘zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali 
o‘zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo‘lgan sharoitda qo‘llaniladi. 
 
 
Differensial  sxemali  o‘lchash  o‘zgartirgichlari    nazorat  qilinayotgan 
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo‘lganda qo‘llaniladi.  
 
Kompensatsion  sxemali  o‘zgartirgichlar  usuli  esa  yuqori  aniqlik  bilan 
ishlashi,  universalligi  hamda  o‘zgartirish  koeffitsiyentining  tashqi  ta‘sirlarga 
deyarli bog‘lik emasligi bilan ajralib turadi. 
 
Avtomatika  elementlari  tizimning  eng  asosiy  qismi  bo‘lib,  quyidagi 
funksiyalardan birini bajaradi: 
-  nazorat  qilinayotgan  yoki  rostlanayotgan  kattalikni  qulay  ko‘rinishdagi  signalga 
o‘zgartirish (birlamchi o‘zgartgich - datchiklar); 
 
- bir energiya ko‘rinishidagi signalni boshqa energiya ko‘rinishdagi signalga 
o‘zgartirish  (elektromexanik,  termoelektrik,  pnevmoelektrik,  fotoelektrik  va 
xakozo o‘zgartgichlari);               

---

 
18 
 
-  signal  tabiatini  o‘zgartirmasdan  uning  kattaliklarini  o‘zgartirish 
(kuchaytirgichlar); 
 
-  signalning  ko‘rinishini  o‘zgartirish  (analog-raqam,    raqam  analog 
o‘zgartkichlari). 
 
- signalning formasini o‘zgartirish (taqqoslash vositalari), 
 
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar), 
 
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar), 
 
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari), 
 
- programmali  signallarni hosil qilish (programmali elementlar), 
 
- bevosita jarayonga ta‘sir qiluvchi vositalar  (ijrochi elementlar). 
Avtomatika  elementlarining  funksiyalari  xar  hil  bo‘lganiga    qaramay,  
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi: 
 
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; 
 
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik, kuchaytirish  va stabilizatsiya 
koeffitsiyentlari); 
 
- xatolik  (nostabillik); 
 
- sezgirlik  chegarasi. 
 
Хar  bir  avtomatika  elementi    uchun  turg‘unlashgan  rejimda  kirish  Х    va  
chiqish  signallari  U  orasida  u=f(x)  bog‘liqlik  mavjud.  Ushbu  bog‘liqlik 
elementning statik tavsifnomasi deyiladi. 
 
Ko‘rinish    bo‘yicha    (1.2.-rasm)  avtomatika    elementlarining  statik  
tavsifnomalari    uch  guruxga  ajratiladi:  a)  chiziqli,  b)    uzluksiz  nochiziqli,  v)  
nochiziq uzlukli.   
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg‘unlashmagan, ya‘ni Х va U 
qiymatlari  vaqt  davomida  o‘zgarilayotgan  payti  dinamik  rejim  deyiladi.  Chiqish 
qiymatining vaqt davomida o‘zgarishi esa dinamik tavsifnomasi  deyiladi. 
 
 
 
 

---

 
19 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.1-jadval 
 
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari 
 
 
№ 
 
Strukturaviy belgilanish sxemalari 
 
O‘zgartirish 
koeffitsiyenti 
 
Chetga chiqish 
 
1.       
 
Х                       У    Х           Z      У 
 
К = К1 
 
 
     δ=δ
і 
 
2. 
 
Х                       У  Yn-1                       Уn 
           N 
     К=П K
i 
          i=1 
    n 
δ=∑δ
1 
     i=1 
 
 
3. 
 
                          
                          То        
                      δ
1
                       Y 
                     
     
δ
2
 
 
 
 
K=K
1
+K
2 
 
 
 
 
δ=δ
1
k
1
/(k
1
+k
2
)
+δ
2
/(k
1
+k
2
) 
 
 
4. 
 
 
 
           То 
                        
х                    Yпр                              Y       
                                    δ
1
    
 
                                                   
                                                    δ
2
     
 
К=К
1
/(1+К
1
*К
2
) 
 
 
 
 
δ=δ
1
/(1+К
1
+К
1К2)-
δ
2
/[1+1(К
1
+К
1
)
] 
 
  
 
Izox:   x - o‘lchanayotgan (kirish) ko‘rsatkichi;   u - o‘lchash 
o‘zgartirgichining chiqish signali.   z- qo‘shimcha energiya manbaisi. 
Avtomatika  elementlari  ma‘lum  inersionlikka  ega,  ya‘ni  chiqish  signali 
kirish  signaliga  nisbatan  kechikishi  bilan  o‘zgariladi.  Elementlarning  bu 
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi. 
Хar  bir  elementning  umumiy  va  asosiy  xarakteristikasi  uning  o‘zgartirish 
koeffitsiyenti,  ya‘ni  element  chiqish  kattaligining  kirish  kattaligiga  bo‘lgan 
nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o‘zgartirishlarni 
bajaradi. 
Miqdor 
o‘zgartirishlar 
kuchaytirish, 
stabillash 
va 
boshqa 
koeffitsiyentlarni  nazarda  tutadi.  Sifat  o‘zgartirishda  bir  fizikaviy  kattalik 
К
1 
К
1 
К
1 
Кi
 
К
1 
К
2 
К
1
 
К
2 

---

 
20 
ikkinchisiga  o‘tadi.  Bu  holda  o‘zgartirish  koeffitsiyenti  element  sezgirligi 
deyiladi. 
 
 
 
 
 
     U                        
         U                                       U 
 
 
 
 
 
 
 
                                 
 
                                        Х       
        Х1 
Х 
 
 
 
   Х