Автоматика асослари ва микропроцессор техникаси

Бошқариш принциплари


Бошқариш принциплари (тамойиллари) техник жараёнларни автоматик бошқариш асоси бўлиб ҳисобланади. Уларни ўрганишда энг аввал ҳар хил бошқариладиган объектларда бошқариладиган катталикнинг ўзгариш қонуниятига бўлган талабни билишимиз зарур. Ҳар хил ишлаб чиқаришларнинг бошқариладиган объектларга бўлган талабни ўрганиш учун уч хил бошқариш қонунияти зарурлигини кўрсатади.
1. Бошқариладиган катталикнинг берилган қийматини вақт давомида бир хил қилиб ушлаб туриш;
Бундай қонуниятни стабиллаштириш қонунияти деб аталади. Ишлаб чиқариш шароитида бундай қонуният асосида техник жараённи бошқариш жуда кенг тарқалган. Масалан, автомобиль генераторининг чиқиш кучланиши, ички ёниш двигателининг темперетурасини, айланишлар частотасини бошқариш бунга мисол бўла олади.
2. Объектнинг бошқариладиган катталиги маълум бир олдиндан аниқланган ва вақтга боғлиқ равишда ўзгарадиган функцияга мос равишда ўзгартириш. Бундай қонуниятни дастур ёрдмида бошқариш ҳам ишлаб чиқаришда кенг тарқалган. Масалан, ИЁД ни бошқариш, иссиқлик печларини бошқариш, станоклар ва саноат роботлари ишини бошқариш, светофорлар ишини бошқариш бунга мисол бўла олади.
3. Бир объектнинг бошқариладиган катталикларининг ўзгариш қонунияти иккинчи бир бошқариладиган катталигининг ўзгаришига қараб аниқланади. Бундай турдаги бошқариш автомобилларда ўт олдириш шамларини бошқаришда ишлатилади. Маълумки, ўт олдириш тизимида ўт олдиришни илгарилатиш бурчагининг катталиги двигател тирсакли валининг айланишлар частотаси ва унинг сарфлаётган қувватига мос равишда ўзгариб туриши керак.
Қисқача қилиб айтганда юқорида кўрилган бошқариш қонуниятлари ишлаб чиқаришни бошқариладиган объектларга қўйилган ишлаб чиқариш мақсадларидир.
Бошқариш принциплари ана шу ишлаб чиқариш мақсадларининг бажарилишини таъминлаши керак. Ҳозирда бошқарувчи қурилмаларини яратишда қўлланиб келаётган бошқариш принциплари автоматика фани тараққиётининг энг бошланғич босқичида шаклланади. Бу принциплар мутахассисларнинг изланиши натижасида инсонни ўз ҳаётидаги фаолиятини анализ қилиш асосида топилади ва уларни турларини ажратади. Шунга кўра 3 та бошқариш принципи аниқланган:
1. Бошқариладиган катталикнинг ўзгаришига қараб бошқариш принципи;
2. Безовталовчи катталикнинг ўзгаришига қараб бошқариш принципи;
3. Умумлашган бошқариш принципи.