Avstraliyaning asosiy xususiyatlari

Avstraliyaning asosiy xususiyatlari. Eng mitti, eng past, eng quruq materik, xaltali hayvonlar vatani, sayyoramizning yaxlit noyob qo‘riqxonasi, o‘rtasidan janubiy tropik chizig‘i o‘tadi, evkaliрt daraxti vatani (bo‘yi 2 m dan 150 m gacha), materikdagi berk havza maydoni (60 %) jihatidan birinchi o‘rinda, yagona davlat — Avstraliya Ittifoqi bor, aholisining deyarli yarmi ikkita shaharda (Sidney, Melburn) yashaydi. Maydoni — 7 mln 659 ming kv.km.
Geografik o‘rni. Avstraliya (lotincha „australius" — janubiy) to‘liq janubiy yarimsharda joylashgan. Quruqlikni shimol, g‘arb va janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch okean suvlari o‘rab turadi. Maydonining kichikligiga ko‘ra unga materik-orol nisbatini berishgan. Odam yashaydigan materiklardan ancha uzoqda joylashgan.
O‘rganilish tarixi. Avstraliya odam yashaydigan materiklar orasida eng keyin kashf etilgan. Yevropaliklardan birinchi bo‘lib Avstraliya quruqligiga qadam qo‘ygan kishi niderlandiyalik Uilyam Yanszondir. U 1606-yilda Keyp-York yarimorolini tekshirdi va materikka Yangi Gollandiya deb nom berdi. Shu sana Avstraliyaning kashf etilgan vaqti bo‘lib, geografiya tarixiga kirdi. Keyinchalik, ispaniyalik L.Torres, niderlandiyalik A.Tasman va boshqalar materikni o‘rgandilar.
Geologik tuzilishi. Avstraliya qadimgi geologik o‘tmishda Gondvana materigining bir qismi bo‘lgan. Mezozoy erasining oxiriga kelib Avstraliya mustaqil materik tariqasida shakllandi. Materik asosini qadimgi qattiq va mustahkam platforma tashkil etadi. U Hind-Avstraliya litosfera plitasining bir bo‘lagidir. Platformaning mustahkam kristalli zamini materikning shimolida, g‘arbida va markaziy qismlarida yer yuzasiga chiqib yotadi. Sharqiy qismidagi Katta Suvayirg‘ich tizmasi gersin tog‘ burmalanishida ko‘tarilgan. Keyingi tektonik harakatlar natijasida Yangi Gvineya, Tasmaniya — materik orollari quruqlikdan ajralib qolgan. Kuchli zilzilalar kuzatilmaydi, vulqonlar umuman yo‘q.
Foydali qazilmalari. Platformaning zaminida temir, mis, qo‘rg‘oshin, rux, uran rudalari, qalay, oltin, platina kabi rudali qazilmalar joylashgan. Cho‘kindi jinslar bag‘rida fosforit, osh tuzi, toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir, neft, tabiiy gaz tarkib topgan. Avstraliya temir va rangli metallar (boksit, qo‘rg‘oshin, rux, nikel) hamda uran zaxiralari bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinda turadi. Ko‘pgina qazilma boyliklar yer yuzasiga yaqin joylashgan. Shu bois, ular arzon — ochiq usulda qazib olinadi. Avstraliya — rux, qo‘rg‘oshin va kumush qazib chiqarishda dunyoga mashhur.
Relyefi. Materikning 95 % hududi pasttekislik va yassi tog‘liklardan, 5 % i tog‘lardan iborat. Avstraliya relyef tuzilishiga ko‘ra uch qismga ajraladi. Birinchisi, G‘arbiy Avstraliya yassi tog‘ligidir. U yassi tog‘lik va baland tekisliklardan iborat (atlasga qarang). Nurash natijasida yemirilib, pasayib qolgan balandliklar va qoldiq tog‘lar ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bunga yassi tog‘liklar ustidan baland ko‘tarilib turgan Makdonnell (Zil cho‘qqisi — 1 510 m) va Xamersli (Brus cho‘qqisi — 1 226 m) tog‘lari misol bo‘ladi. Kelib chiqishiga ko‘ra ularni palaxsali tog‘lar guruhiga kiritish mumkin.
Ikkinchisi, Markaziy pasttekislik bo‘lib, u materikning eng past va yassi tekisliklaridan iborat. Ular dengiz va daryo yotqiziqlaridan tuzilgan. Tekislikning mutlaq balandligi 100 m dan oshmaydi. Materikning eng past joyi (Eyr-Nord ko‘li, –16 m) ham shu yerda. U Markaziy havza deb ham ataladi. Markaziy pasttekislikning shimolida Karpentariya tekisligi bor. Markaziy havzada toshloq quruq vodiylar — kriklar ko‘p uchraydi. Eng kattalari Kuper-krik va Eyr-kriklardir. Bu joylar kriklar o‘lkasi deb ataladi. Materikning sharqida uzoq masofaga cho‘zilgan uchinchi tog‘li qismi — Katta Suvayirg‘ich tizmasini hosil qiladi. Bu tizmaning eng baland joyi janubiy qismidagi Avstraliya Alp tog‘lari (Kossyushko cho‘qqisi, 2 228 m) hisoblanadi. Тektonik yoriqlar, daralar va daryo vodiylari tog‘larni alohida-alohida massivlarga bo‘lib yuborgan.
Avstraliya (lotincha: australis – janubiy) – Janubiy yarim sharda joylashgan materik.Umumiy ma’lumot. A. shimolidan janubiga 10°4G (York boʻrni) bilan 394 G (Janubiy-Sharqiy burun) j.k.lar oraligʻida 3200 km ga, gʻarbdan sharqqa 4100 km ga 113°05’ shq.u. (Stip-Poynt boʻrni) bilan 153°34’ (Bayron boʻrni) shq.u.lar oraligʻida choʻzilgan. Maydoni 7682 ming km² (Tasmaniya, Kenguru, Melvill va boshqa orollar bilan 7704,5 ming km² ga yaqin). A.– materiklar ichida eng kichigi. Janubiy tropik chizigʻi A.ning deyarli oʻrtasidan kesib oʻtadi. Materikni gʻarb, shimol va janubidan Hind okeani, sharqdan Tinch okean dengizlari oʻrab turadi. Qirgʻoqlari unchalik egribugri emas, shimolida Karpentariya, janubida Katta Avstraliya qoʻltiqlari bor. Katta yarim orollari – shimolida Arnemlend va Keyp-York. Tasmaniya oroli A.dan kengligi 224 km li Base boʻgʻozi orqali ajralib turadi. A. shimolida yirik orollardan Yangi Gvineya joylashgan. A.ning sharqiy sohili boʻylab behisob marjon orollaridan tashkil topgan Katta Toʻsiq rifi 2300 km masofaga choʻzilib yotadi.Tabiati. Orografiyasi. A. relefining aksariyat qismi tekislik. Dengiz sathidan oʻrtacha balandligi (215 m) jihatidan A. materiklar ichida eng past. Yer yuzasi 95% ining mutlaq balandligi 600 m dan oshmaydi. Yirik orografik qismlari: 1) Gʻarbiy Avstraliya yassi togʻligi – oʻrtacha mutlaq balandligi 400–500 m, tizmalar va supa togʻlardan iborat; 2) Markaziy payettekislik – koʻp qismining mutlaq balandligi 100 m ga yetmaydi. A.ning eng past nuqtasi ham (–12 m) oʻsha yerdagi botiqda joylashgan Eyr koʻli yonida; 3) Katta Suvayirgich tizma (materik sharqida) – oʻrtacha balandlikdagi ayrim-ayrim, choʻqqilari yassi tizma togʻlar. A.ning eng baland nuqtasi – Kossyushko togʻi (2230 m) janubidagi Avstraliya Alp togʻlarida. A.ning hozirgi relefi asosan kembriygacha boʻlgan davrda vujudga kelgan va keskin tektonik oʻzgarishlarga uchramagan, yer yuzasi uzoq davrlar ichida yemirilib, natijada qoldiq togʻlar bilan birga keng tekisliklar vujudga kelgan. Katta Suvayirgʻich tizma yemirilgan paleozoy burmali togʻlari oʻrnida vujudga kelgan. Nallarbor tekisligida, Moviy togʻlarda, Barkli va Aterton platolarida karst relef shakllari uchraydi.Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. A.ning aksari qismi Avstraliya platformasi oblastida joylashgan, sharqiy qismi esa Sharqiy Avstraliya burmali geosinklinal mintaqasiga kiradi. Kembriydan avval vujudga kelgan platformaning materik zaminidagi kristall hamda metamorfik jinslari Gʻarbiy plato, Tasman yeri, Gʻarbiy Avstraliya qalqoni va boshqa joylarda yer yuzasiga chiqib qolgan; sharqda (Markaziy pasttekislikning gʻarbida) esa quruqlik va koʻl yotqiziqlari ostida koʻmilib ketgan, shuningdek Sharqiy A. platformasida ham uchraydi. Yuqori paleozoyda va mezozoyning birinchi yarmida Avstraliya platformasi qadimgi Gondvana materigi bilan tutash boʻlgan. Uchlamchi davr oxiri va toʻrtlamchi davrda roʻy bergan tektonik harakatlar A.ni Yangi Gvineya o., Malayya arxipelagining sharqiy orollari va Tasmaniyadan ajratib yuborib, materikni hozirgi qiyofasiga keltirgan.Avstraliya platformasi oltin va polimetallga, temir rudasi va boksitga boy, Flinders tizmasida uran va radiy rudalari uchraydi. A. sharqida toshkoʻmir va qoʻngʻir kumir konlari bor. Katta Artezian havzasi, Viktoriya shtati sohillarida neft va gaz topilgan.Iqlimi. A.ning shimoliy qismi (20° j.k. gacha) ekvatorial mussonli, oʻrta katta qismi (20°–30° j.k.lar oraligʻi) tropik choʻl va janubiy-gʻarbiy chekkasi qishda yogʻin koʻproq yogʻadigan subtropik iqlimli mintaqalarga kiradi. A. Janubiy yarim shardagi eng issiq quruqlik, uning 2/3 qismi choʻl va chala choʻllardan iborat. Qirgʻoqlardan materik ichkarisiga tomon 103yogʻin miqdori tez kamayib boradi, lekin koʻp yillik yogʻinsiz davrlar boʻlmaydi. Yozda (dekabr–fevral) quruqlik gʻoyat qizib (temperatura 36° dan ortadi) materik ustida past bosim oblasti vujudga keladi, uning janubiy chekkalaridagina baland bosim qaror topadi, shu sababli janubi-gʻarbda va Nallarbor tekisligida yogin tushmaydi. yevropaliklarning chorva mollari uchun yaylov va suv qidirish maqsadlarida oʻrganiddi. Koʻpdan-koʻp geografik tadqiqotlar natijasida butun A.ning tabiat boyliklari asosan oʻrganib boʻlindi. Bu esa qit’aning xoʻjalik jihatdan tez oʻzlashtirilishiga olib keldi. Keyingi vaqtlarda qazilma boyliklar qidirib topish borasida xususiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Avstraliya– Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiruvchi federal davlat. Avstraliyaning amaldagi Konstitutsiyasi 1901-yilda qabul qilingan. Davlat tuzilishi shakli jihatidan – federatsiya. Davlat boshligʻi – Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), general-gubernator uning vakili hisoblanadi. Konun chiqaruvchi hokimiyat ikki palatali (vakillar palatasi va senat) federal parlament. Vakillar palatasi (quyi pa-lata) 3 yil muddatga, senat (yuqori palata) deputatlari har bir shtatdan 6 yil muddat-105ga saylanadi. Senat tarkibining yarmi har 3 yilda yangilanadi. General-guberna-tor va bosh vazir boshchilik qiladigan hukumat ijroiya hokimiyatni amalga oshiradi. Avstraliyaning har bir shtati oʻz kon-stitutsiyasi, parlamenti va hukumatiga ega; shtatlarning huquqlari cheklangan.
Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avstraliya hozirgi aholisining aso-siy qismi – Britaniya o.laridan koʻchib kelganlarning avlodlari – inglizlar, irlandlar, shotlandlar boʻlib, ular av-straliyaliklar millatini tashkil etadi (qarang Avstraliyaliklar). Tub joy aholi va duragaylar Avstraliya aholisining 1,5% ni tashkil etadi; ukrainlar, italyanlar, nemislar, greklar, gollandlar va boshqa ham yashaydi. Bir necha yuz oʻzbek bor. Rasmiy tili – ingliz tili. Aholining oʻrtacha zichligi – 1 km² ga salkam 2 kishi. Aholining 80% ga yaqini materikning sharqiy va janubi-sharqiy sohilida istiqomat qiladi; aholining – 2/3 qismi yirik shaharlarda yashaydi. Eng yirik shaharlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
18-asrgacha Avstraliya aborigenlari ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan. Yevropaliklardan birinchi boʻlib mate-rikka golland dengiz sayyohlari V. Yans-zon (1606) va A. Ya. Tasman (1642) kelganlar. Yangi qitʼani oʻrganish uchun Angliya bir necha ekspeditsiya, jumladan J. Kuk rahbarligidagi ekspeditsiyani yubordi (1770). 1788-yilda A. Angliya hududi deb eʼlon qilindi.19-asrning 20-yillaridan boshlab A.da qoʻychilik rivojlandi, 30-yillarda dast-labki sanoat korxonalari paydo boʻldi. 19-asrning 2-yarmidagi "oltin talvasasi" (1851–61) munosabati bilan koʻchib keluvchilar ancha koʻpaydi. Angliya hukumati A.dagi mustamlakalarda boshlangan keng xalq harakati (oltin izlovchilarning 1854-yildagi Evrika qoʻzgʻoloni va boshqa isyonlar) tazyiqi ostida 1855-yilda ularning koʻpchiligiga oʻzini oʻzi boshqarish xuquqini berishga majbur boʻldi. 1901-yil A.dagi mustamlakalar 6 shtatdan ibo-rat federatsiyaga – Avstraliya Ittifoqiga birlashtirildi va u dominion maqomini oddi. 1906-yilda unga Britaniyaning Pa-pua mustamlakasi (Yangi Gvineya o.ning janubi-sharqiy qismi), Birinchi jahon urushidan keyin esa (bu urushda A. qoʻshinlari Bri-taniya armiyasi tarkibida jang qildi) Germaniyaning sobiq Yangi Gvineya mu-stamlakasi (Yangi Gvineya o.ning shimoli-sharqiy qismi) va Nauru orol (Millatlar Ittifoqi mandati ostidagi hudud sifa-tida) berildi. Ikkinchi jahon urushi vaqtida A. gitlerchilarga qarshi koalitsiya tarafida harakat qildi. 1945-yildan Avstraliya– BMT aʼzosi. Urushdan keyin A. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibida qolgan holda mustaqil davlatga aylandi. Urushdan keyin deyarli doimo hokimiyat tepasida burjua partiyalari – liberal va agrar (1975-yildan milliy agrar) partiyalari koalitsiyasi boʻldi. Faqat 1949-yilgacha, 1972-75 yillarda va 1983-yilda hukumatni leyboristlar tuzdi. Bu par-tiya tashki va ichki siyosatda mustaqil yoʻldan borish uchun bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. A. hukumati Nauru (1968) va Papua Yangi Gvineya (1975)ga mustaqillik berishga majbur boʻldi. 1991-yilda A. bilan Oʻzbekiston Respublikasi oʻrtasida diploma-tiya munosabatlari oʻrnatilgan. Milliy bayrami – A. kuni (26-yanvar).
Siyosiy partiya va kasaba uyushmalari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avstraliya milliy partiyasi, 1916-yilda tashkil etilgan; Avstraliya liberal partiyasi, 1944-yilda tuzilgan; A. leyboristlar partiyasi, 1891-yilda tashkil etilgan; A. demokratlari partiyasi, 1977-yilda tashkil etilgan. Avstraliya kasaba uyushmalari kengashi 1927-yilda tuzilgan. Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasiga kiradi.
Avstraliya– yuksak darajada rivojlangan industrial agrar mamla-kat. Iqtisodiyotda yirik monopoliyalar hukmron, xorijiy sarmoya, asosan AQSH va Buyuk Britaniya sarmoyasi katta mavqega ega. A. temir ruda, boksit, rutil, qoʻrgʻoshin, jun, shakarqamish mahsuloti eksport qilish sohasida yetakchi oʻrinda, 106koʻmir, rux, mis, marganes, bugʻdoy, goʻsht eksport qilishda oldingi oʻrinlardan birida turadi.
Avstraliya sanoati yalpi milliy mahsulotning 30% ni beradi. Uning aso-siy tarmoqlari: konchilik, metallurgiya, kimyo, mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil sanoat. Asosiy energetika resurslari – kumir va tabiiy gaz. Issiklik elektr stansiyalari elektr energiyaning 80% ga yaqinini hosil qilib beradi. 1994–95 yil 155 mlrd. kVt-s elektr energiyasi hosil qilingan. Eng katta temir ruda havzasi – Gʻarbiy A.dagi Pilbara koni, rangli metall rudalari, asosan Broken-Xill (Yangi Janubiy Uels) va Maunt-Ayza (Kvin-slend), boksitlar Ueypa koni (Kvin-slend) va Gov (Shimoliy hudud)dan qazib olinadi. 1994–95 yil Ill mln. tonna temir rudasi, 202 mln. tonna toshkoʻmir, 32,9 mln. tonna neft, 20,7 mlrd. kub-metr tabiiy gaz, 256 t oltin qazib olingan. Sanoatda mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, neft kimyosi (oltin-gugurt kislo-tasi, mineral oʻgʻitlar) va neftni qayta ishlash tarmoqlari ustunlik qiladi. 1994–95 yil 6,2 mln. t poʻlat, 237 ming t mis, 211 ming t qalay, 1,2 mln. t alyu-miniy va 360 min-gga yaqin avtomobil ishlab chiqarilgan. Oziq-ovqat sanoati koʻproq eksportga (goʻsht, un, qand-shakar, sariyogʻ-pishloq, pivo, vino) moslangan. Toʻqimachilik, tikuvchilik, poyabzal korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari: Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida, Pert. Vullogong – Port-Kembla, Nyukasl, Jilong, Kuinana port-sanoat majmualari shakllangan.
Avstraliya – yirik yer egaligi mamlakati. Foydalaniladigan yerlarning 80% dan ortigʻi yirik yer egalari qoʻlida. Fermalar sertovarligi, mexani-zatsiyalashuvi va ixtisoslashuvi bilan ajra-lib turadi. Avstraliya (davlat) mahsuloti qiymatining 60% dan koʻprogʻini chorvachilik beradi. Qoʻylar 174 mln., qoramol – 24,1 mln. boshni tashkil etadi. Qoʻychilikning asosiy rayonlari – janubi-sharqiy va janubi-gʻarbiy sohil; sut yetishtiruvchi rayon janubi-sharqiy sohil, goʻsht yetishtiruvchi rayon mamlakat sharqi va shimoli. Salkam 15 mln. gektarga ekin ekiladi, shundan 1,5 mln. gektari sugʻoriladi. Asosiy ekinlar – bugʻdoy (hosili yiliga oʻrtacha 14,3 mln. t) va shakarqamish, shuning-dek arpa, suli, supurgi, joʻxori, sholi, makkajoʻxori, kartoshka, paxta, tama-ki, uzum, mevali daraxtlar. Bir yilda oʻrtacha 3,7 mln. t. shakar xom ashyosi, 3,7 mln. t. goʻsht, 720 ming t. jun yetishtiradi.
1996-yilda avtomobil yoʻllari 900 ming km, jumladan qattiq qoplamali yoʻllar – 420 ming km, temir yoʻl– 40,6 ming km ni tashkil qildi. Asosiy dengiz portlari – Sidney, Melburn, ixtisoslashtirilgan portlar – Port-Xedlend, Dampir (temir ruda joʻnatish). Xalqaro aeroportlari: Sidney, Mel-burn, Pert, Darvin.
Eksportda qishloq xoʻjaligi mahsulotining ulushi 30%, mineral xom ashyo 27,8% va tayyor sanoat mahsulotlari 20% ni tashkil etadi. Tayyor isteʼmol mollari, asbob-uskunalar, neft chet eldan keltiriladi. Asosan Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya bilan savdo-sotiq qiladi. Pul birligi – A. dollari.
Davlat kasalxonalaridan tashqari tibbiy xizmat aso-san xususiy shifokorlar tomonidan koʻrsatiladi. Shifokorlar soni 18 ming (721 kishiga 1 shifokor). Shifokorlarni universitetlarning 8 tibbiyot fakulteti tayyorlaydi. Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. Avstraliyada bolalarga 6 yoshdan 15 yoki 16 yoshgacha (har bir shtatda har xil) majburiy taʼlim beriladi. Tub joy aholining 40% savodsiz. Davlatga va xususiy shaxslarga karashli makta-blar bor. Oliy taʼlim – pulli. Avstraliyada 26 universitet, 35 kollej bor. Eng yirik oliy oʻquv yurtlari: Sidney, Adelaida, Melburn universitetlari, Adelaida, Melburn texnika institutlari. Bir qancha akademiyalar, shu jumladan Avstraliya Fanlar Akademiyasi, institut institutlari va ilmiy jamiyatlar bor. Eng yirik kutubxonalar: Kanberradagi Milliy ku-tubxona, Sidney universiteti kutubxonasi va boshqa 107Muzeylar: Avstraliya muzeyi (Sidney), Viktoriya shtatining Milliy galereyasi (Melburn) va boshqa.
Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avstraliyada 70 dan koʻproq kun-dalik gaz. (10 asosiy gaz.ning tiraji – 5 mln. nusxadan ziyod) va 592 boshqa davriy nashrlar chiqadi. Kundalik "Gerald-san nyus piktorial" ("Xabar-noma – Quyosh", 1990-yildan), "Sidney morning gerald" ("Sidney tong xabar-nomasi", 1831-yildan) eng salmoqli gaz.lar hisoblanadi. Asosiy axborot agentligi – Ostrelian assoshieyted press (1935-yilda asos solingan). 100 radiostansiya va 85 telemarkaz ishlaydi. "Ey-bisi" va "Ey-bi-es" umummilliy teleradio-eshittirish kompaniyasi mavjud. Radio-eshittirishlar 1923-yil, telekoʻrsatuvlar 1956-yildan yoʻlga qoʻyilgan.
Adabiyoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avstraliya adabiyoti ingliz tilida (aborigenlarning oʻz yozuvi yoʻq). 19-asrning 1-yarmida metropoliya adabi-yoti taʼsirida rivojlandi. Milliy realistik adabiyot 90-yillardagi ijti-moiy-siyosiy yuksalish muhitida yuzaga keldi. Unga T. Kollinz, X. Louson va boshqa asos soldi. Birinchi jahon urushi voqealari A. adabiyotining yanada ravnaq topishiga koʻmaklashdi. Bu davr asarlarida jabr-zulm fosh qilindi, aborigenlarning fojiasi aks ettirildi (K. S. Prichard, X. X. Richardson, E. V. Palmer, K. Tennant, B. Penton va boshqalarlar). A. Marshall, J. Morrison prozasida, B. Adamson, M. Gilmor poeziyasida jamiyat nuqsonlari tanqid qilindi, milliy mustaqillik gʻoyalari tarannum etildi. Irqiy kamsi-tish adiblarning muhim mavzuidir. Bunga F. B. Vikersning "Sarob" (1955), D. Kyuzekning "Quvgʻindagi quyosh" (1955) va "Qora chaqmoq" (1964), G. Keysining "Snoubol" (1958), D. Styuartning "Yen-di" (1959), M. Dyurekning "Uni saqla, ona yurtim" (1955) asarlari va boshqa asarlar misol boʻladi. Dramaturgiyada hozirgi zamon muammolariga murojaat etilgan: A. Terner, S. Lokk-Elliot, K. Dankan, D. Kyuzek, O. Grey, R. Louler, M. Brend pesalari.
Meʼmorligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
A.da meʼmorlik 18-asr oxirlarida ingliz klassitsizmi va yangi gotikasi ruhida rivojlana boshladi. 19-asrning 2-yarmidan Sidney, Melburn, Brisben, Adelaida shaharlarida toʻgʻri bur-chakli koʻp qavatli uylar qurildi. 20-asrning 20-yillaridan A. meʼmorligida yangi oqimlar, asosan konstruktivizm yoyi-la boshladi (poytaxt Kanberra, 1913–1927, meʼmor U. Griffin). Zamonaviy inshootlar orasida Sidneydagi opera teatri (meʼmor G. Zaydler), Melburndagi olimpiada stadioni (1956) va boshqa diqqatga sazovor.
Tasviriy sanʼati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avstraliya badiiy mada-niyati ikki ilk asosga ega. Ularning biri aborigenlar sanʼati (oʻymakorlik, bumeranglarga naqsh solish, gʻorlardagi qoya toshlarda inson qiyofasini tasvir-lash), ikkinchisi – yevropacha madaniyat. 18-asrning oxiri – 19-asrning boshlarida A. tabiatining aynan aniq tasviri (K. Martene, A. L. Byuvelot), hajviy grafika (S.T.Xill) paydo boʻldi. 19-asr oxiri – 20-asr boshlarida hayotiy rangtasvir milliy maktabi rivojlandi (rassomlar J. U. Lambert, F. Mak-Kabin, N. Kuni-xon, haykaltarosh P. Dadsuel). 20-asrning 40-yillarida aborigenlarning yangi sanʼati vujudga keldi (Namatjir va Pa-rerulya oilalari).
Musiqasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avstraliya tub joy aholisining musiqiy xalq ijodiyoti oddiy usullar joʻrligida raqsga tushib, qoʻshiq aytishdan iborat: cholgʻu asboblari – qayroq, dovul, dijeridu va shahrik. 18-asr oxirlaridan yevropacha musiqa rasm boʻla bosh-ladi. 1847-yilda Sidneyda A. Natanning "Avstriya Don Joni" degan birinchi A. operasi sahnalashtirildi. Adelaida, Melburn, Sidney, Brisben, Kanberra, Xobartda konservatoriyalar bor. A. musiqa arboblari – kompozitorlardan A. Xill, J. Antil, A. Benjamin, dirijyor B. Xeynse, skripkachi B. Kimber, xo-nandalar N. Melba, X. Bleyr va boshqa
Teatri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Avstraliyada dastlabki spektakllar 18-asrning 80-yillarida koʻchib kelgan yevro-108paliklar tomonidan qoʻyilgan. 19-asrning 30–40-yillarida Sidney va boshqa shaharlarda doimiy ishlovchi teatrlar barpo etildi. Milliy teatrning shakllanishida 20-asrning 10–30-yillarida adabiy-teatr birlashmalari koʻmak berdi, ular aso-san mamlakatda yaratilgan pesalarni sahnalashtirdilar (K. S. Prichard, L. Esson, U. Mur, K. Uotson). Avstraliyaning "Odd tout", "Independent tietr" yetakchi mil-liy teatrlari tijorat teatrlariga ("Ti-vali" va boshqalar) qarama-qarshi turadi. Yangi teatrlar deb atalgan yarim professional teatrlar ham ishlab turibdi.
Iklimi: avstraliyaningva kshshni orollarning iklim sharoiti ularni ng kata kismini ekvator va tropikka yakin joylanshiga va nisbatan ilik suv xavzalari bilan shralgangaligiga bolik bshlib, jami kuiy radiatsiya katta ekanligi bilan xarakterlanadi..Jami Kuyesh radiatsiyasi yiliga 140kkal/sm kv dan 150 kkal/sm kv gacha yetadi. Avstraliya iklim sharoitining tarkib topishida tinch okeaning va uning ustida mavjud bshlgan shimoliy va janubiy yarimsharlarning pasat xavo okimlarining shuningdak, kishdasezilarli darajada sovib yezda kattik isib ketadigan Avstraliyakurukligining ’amda osiyening roli katta. Tinch okeanidan keladigan bu okimlar materikning markaziy kismlarigacha yetib bormasdan materikning sharkiy kimslariga kshprok yegin tushishiga sabab bshladi. Materikning sharkiy kismlariga kshprok yegin tushishiga sabab bshladi. ’arorat yil davomida deyarli uzgarmay turadi. Shrtacha oylik ’arorat dengiz satxidan salgina balandlikda +24 va +280 oraligidan shzgarib turadi. Yukoriga kshtarilgan sari ’arorat pasayadi, lekin yil buyi bir xil bshladi. Materikning ichki rayonlarida butun yil buyi kontenental tropik ’avo xukmron va yillik yegin mikdori 250mm oshmaydi. ’avoning 30-40% ’aroratining yillik ayniksa sutkalik ampilatudasi katta. Kishda janubdan sovuk ’avo masalari kirib kelganda ob-’avo sovib ketishi mumkin. Tuprok yuzasi ’arorati –50 tushadi. Avstraliyaning janubi-sharkidagi tolarda ’arorat –200 sovuk bshladi.

Ichki suvlari:

Avstraliya 60% maydonni ichki okim xavzasiga karaydi. Materikning bosh suv ayirgichi kata Suvayirgich tizma bshlib uning yen baridagi eng katta va sersuv darelari okib tushadi. Bu darelar deyarli butunlay yemgir suvi bilan tuyinadi. Tizmaning sharkiy yenbairi kiska va tik bshlganligidan Marjon va Tasman dengizlariga kiska tez okar va egri bugri shzanli darelar okib tushadi.
Bular yil buyi ’ar ’olda bir tekisda tshyinganligidan ular Avstraliyaning eng sersuv darelari xisoblanadi. Materikda eng uzun darelar uzunligi bir necha yuz km ga yetadi. Shimolning eng yirik darelari bshlgan Flindres, Viktoriya Ord darelarining kuyi okimida bir necha unlab km masofada katnaydi. Materikning janubi arbida ’am doimiy okar suvlar bor. Lekin ularning ’ammasidan okim juda bekaror va yezgia kurgokchil faslida ayrim kismlarida ifloslangan bir kancha kulchalarga aylanib kolgan. Materikning ichki chshl va chala chshl kismlarida doimiy okar suvlar yuk. Avstraliyaning eng katta dare sistemasi murrey (marri)- Darling sistemasidir. Bu darelar Katta suvayirgich tizmasidan okib tushib janubiy pasttekislikda bir-biri bilan kshshiladi.murreyning uzunligi 2570km kv . darlinningki 2830 km kv ikkala dare xavzasining maydoni 1072 km kv . Murreyning ikkinchi yirik irmoi Mirramebenji bshlib, uning uzunligi 1690 km. Materikning eng katta kshli Eyr. Markaziy tekislikda joylashgan. Uning suv satxi okean satxidan 12m pastda joylashgan.
avstraliya florasi kuruklikning boshka kismlari florasidan shu darajada katta fark kiladiki, bu materiknin Tasmaniya bilan birga Avstraliya floristik shlkasiga kiritiladi. Okean paliotropik shlkaning turli florastik oblastlariga kiradi. Avstraliya floarsi rivojlanishning barcha zususiyatlari uning asosiy belgisi kadimiyligi va yukori endemikligiga sabab bshlgan endemik shsimliklar mikdorining kshpliligag kshra Avstraliya florisik shlkasining yer yuzasida teng yuk unda shsadigan shsimliklarning kshpchiligiga kshra 75% fakat shu yerda shsivchi endemik shsimlikdir. M: Evkalipitlar avlodining deyarli ’amma 600 turi akatsiya 280 turi, kouayriyning 25 ga yakin turi endemikdir. Avstraliya va Okeaniya materik orollarining tuprok shsimlik koplami xozirgi zamon iklim sharoitiga bolik ravishda atrofdan materik markaziga karab tobora kuchayib borishi shzgarib boradi..

Avstraliya yerdagi axolisining eng kam materik. Uning terretoriyasida 11 mln dan ortik Okeaniya orollarida esa 7mln ga yakin odam yashaydi. Avstraliya va Okeaniya a’olisisoniga kshra ’amda kelib chikishiga kshra bir biridan fark kiluvchi guruxlarga tub joy axolisi va kelgindi a’oliga bshlinadi..

Amerikaga uxshash Avstraliyaga ’am axoli fakat tashkaridan kelib urnashgan. Avstraliyaning tub joy axolisi ekvatorial irkning Okeaniya tarmoining anik ifodalangan antropologik belgilarigaega. Terisi tshk jigarrrang sochlari kora, tulkinsimon,ancha sersakol, keng burunli bshladi. Avstraliyaliklar madaniyati juda oddiy va uziga xos, tabiiy sharoitiga moslashish belgilari anik ifodalanmagan. Avstraliya faunasi turlariga boy eimas, flora faunasi ayniksa kambaal. Bunga sabab shuki materik va orollar kadimdan yer sharining boshka kurikliklaridan ajralib kolgan va ular faunasi shzicha rivojlangan. Avstraliya va okeaniya Faunasida tafovut bor. Ular kichik oblastlarni ajratishga yerdam beradi. Bular: Materik va Tasmaniyani shz ichiga oluvchi avstraliya, Yangi Gveniya,Yangi Zelandiya, Poleniziya, Avstraliya faunasining eng xarakterli xususiyati tuban sutemizuvchilar-bir teshiklilar va kopchiklililarning keng tarkalganligidir. Bir teshiklilarning oilasi shrdak burunlilar va yexedinalar mavjud. Kopchiklilarning materikda 130 tacha turi bor, bular oddiy sutemizuvchilarning turli biologik tiplarga mos bshlgan turi gruppalaridan iborat. Kopchik it, yirtkichlar, kemiruvchilar, xashoratlar, darxtlarda yashovchilar, kengrular oilasi vakillari ayniksa kshp sonli va xayet tarziga kshra xilma-xildir. Avstraliyada 666 tur kushlardan 450 turi endemik xisoblanadi.shuningdek sudralib yuruvchilar ва хашоратлар ъам щзига хосдир. Avstraliya butun qit'a hududini egallagan dunyodagi yagona davlatdir, shuning uchun Avstraliya faqat dengiz chegaralariga ega. Avstraliyaning qo'shni davlatlari - Yangi Zelandiya, Indoneziya, Papua-Yangi Gvineya va Okeaniyaning boshqa orol davlatlari. Avstraliya Amerika va Yevropaning rivojlangan davlatlaridan uzoqda joylashgan, xomashyo va mahsulotlarni sotish uchun katta bozorlar mavjud, ammo ko'plab dengiz yo'llari Avstraliyani ular bilan bog'laydi va Avstraliya ham Osiyo-Tinch okeani mintaqasida muhim rol o'ynaydi.
Xulosa: Avstraliya butun qit'aning hududini egallaydi va faqat dengiz chegaralariga ega, ammo Avstraliya rivojlangan mamlakatlardan uzoqda va bu yomon.
Tabiiy sharoit va resurslar
Avstraliya turli xil foydali qazilmalarga boy. So‘nggi 10-15 yil ichida qit’ada mineral rudalarning yangi kashfiyoti mamlakatimizni temir rudasi, boksit, qo‘rg‘oshin-rux kabi foydali qazilmalarni zahiralari va qazib olish bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinlardan biriga olib chiqdi.
Avstraliyada bizning asrning 60-yillaridan boshlab oʻzlashtirila boshlagan eng yirik temir rudasi konlari mamlakat shimoli-gʻarbidagi Hamersli togʻ tizmasi mintaqasida joylashgan (Nyuman togʻi, Goldsvort togʻi va boshqalar konlari). . Temir rudasi, shuningdek, Qirol ko'rfazidagi Kulan va Kokatu orollarida (shimoli-g'arbda), Janubiy Avstraliya shtatida O'rta tizmada (Temir-tug'ma va boshqalar) va Tasmaniyada - Savaj daryosi konida (Yovvoyida) mavjud. daryo vodiysi).
Polimetallarning yirik konlari (qo'rg'oshin, kumush va mis bilan aralashtirilgan rux) Yangi Janubiy Uels shtatining g'arbiy cho'l qismida - Broken Hill konida joylashgan. Isa togʻi koni yaqinida (Kvinslend shtatida) rangli metallar (mis, qoʻrgʻoshin, rux) qazib olish boʻyicha muhim markaz rivojlangan. Shuningdek, Tasmaniyada (Rid Rozberi va Layell tog'ida), Tennant-Krikda (Shimoliy hudud) mis va boshqa joylarda polimetal va mis konlari mavjud.
Asosiy oltin zahiralari Kembriygacha bo'lgan yerto'laning tog'larida va materikning janubi-g'arbiy qismida (G'arbiy Avstraliya), Kalgurli va Kulgardi, Nortman va Viluna shaharlari hududida, shuningdek, Kvinslendda to'plangan. Kichikroq konlar deyarli barcha shtatlarda uchraydi.
Boksitlar Keyp-York yarim orolida (Veyp dalasi) va Arnhem erida (Gov dalasi), shuningdek janubi-g'arbiy qismida Darling tizmasida (Jarradeyl maydoni) uchraydi.
Uran konlari materikning turli qismlarida topilgan: shimolda (Arnhemlend yarim oroli) - Janubiy va Sharqiy Alligator daryolari yaqinida, Janubiy Avstraliya shtatida - Ko'l yaqinida. Frome, Kvinslend shtatida - Meri-Katlin koni va mamlakatning g'arbiy qismida - Yillirri konlari.
Ko'mirning asosiy konlari materikning sharqiy qismida joylashgan. Kokslanadigan va kokslanmaydigan ko'mirning eng yirik konlari Nyukasl va Litgou (Yangi Janubiy Uels) shaharlari va Kvinslenddagi Kollinsvil, Bler Atol, Bluff, Baralaba va Moura Kiang shaharlari yaqinida o'zlashtiriladi.
Geologik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, yirik neft va tabiiy gaz konlari Avstraliya materikining chuqurligida va uning qirg'oqlaridagi shelfda joylashgan. Neft Kvinslendda (Muni, Alton va Bennet konlari), materikning shimoli-g'arbiy sohilidagi Barrou orolida, shuningdek, Viktoriya janubiy qirg'og'idagi kontinental shelfda (Qirol baliq koni) topilgan va ishlab chiqarilgan. Materikning shimoli-g'arbiy sohillaridagi shelfda gaz (eng katta Ranken koni) va neft konlari ham topilgan.
Avstraliyada yirik xrom konlari (Kvinslend), Gingin, Dongara, Mandarra (Gʻarbiy Avstraliya), Marlin (Viktoriya) mavjud.
Metall bo'lmagan foydali qazilmalardan gil, qum, ohaktosh, asbest, slyuda va turli xil sifatli va sanoatda qo'llaniladi.
Materikning suv resurslari kichik, ammo eng rivojlangan daryo tarmog'i Tasmaniya orolida joylashgan. U yerdagi daryolar yomgʻir va qor aralash taʼminlanadi va yil davomida toʻliq oqadi. Ular tog'lardan oqib tushadi va shuning uchun bo'ronli, tez sur'atlar va gidroenergetikaning katta zaxiralariga ega. Ikkinchisi gidroelektrostantsiyalarni qurishda keng qo'llaniladi. Arzon elektr energiyasining mavjudligi Tasmaniyada sof elektrolitli metallarni eritish, tsellyuloza ishlab chiqarish va boshqalar kabi energiyani ko'p talab qiladigan sanoatning rivojlanishiga yordam beradi.
Katta boʻlinish tizmasining sharqiy yon bagʻirlaridan oqib oʻtadigan daryolar qisqa, ularning yuqori oqimida tor daralar boʻylab oqadi. Bu erda ular yaxshi ishlatilishi mumkin va qisman allaqachon gidroelektrostantsiyalarni qurish uchun ishlatilgan. Sohil tekisligiga kirganda daryolar oqimini sekinlashtiradi, chuqurligi ortadi. Ularning ko'pchiligi estuariya qismlarida hatto katta okean kemalari uchun ham mavjud. Klarens daryosi og'zidan 100 km uzoqlikda, Xoksberi esa 300 km masofada suzish mumkin. Bu daryolarning suv oqimining hajmi va rejimi har xil bo'lib, yog'ingarchilik miqdori va ularning paydo bo'lish vaqtiga bog'liq.
Katta boʻlinish tizmasining gʻarbiy yon bagʻirlarida daryolar boshlanib, ichki tekisliklar boʻylab yoʻl oladi. Kosciuszko tog'i hududida Avstraliyadagi eng ko'p daryo - Murray boshlanadi. Uning eng yirik irmoklari Darling, Murrumbidji, Goulberi va boshqalar ham tog'lardan boshlanadi.
Oziq-ovqat r. Myurrey va uning kanallari asosan yomg'irli va kamroq qorli. Bu daryolar yozning boshida, tog'larda qor erishi bilan to'la bo'ladi. Quruq mavsumda ular juda sayoz bo'lib qoladi va Myurreyning ba'zi irmoqlari alohida turg'un suv omborlariga bo'linadi. Faqat Myurrey va Murrumbidgee doimiy oqimni saqlab qolishadi (alohida quruq yillar bundan mustasno). Hatto Avstraliyaning eng uzun daryosi bo'lgan Darling (2450 km), yozgi qurg'oqchilik paytida qumlarda adashib, har doim ham Myurreyga etib boravermaydi.
Murrey tizimining deyarli barcha daryolarida toʻgʻonlar va toʻgʻonlar qurilgan, ularning yonida suv omborlari yaratilgan, ularda sel suvlari toʻplanib, dalalar, bogʻlar va yaylovlarni sugʻorish uchun foydalaniladi.
Avstraliyaning shimoliy va gʻarbiy qirgʻoqlaridagi daryolar sayoz va nisbatan kichik. Ulardan eng uzuni - Flinders Karpentariya ko'rfaziga oqadi. Bu daryolar yomg'ir bilan oziqlanadi va ularning suv miqdori yilning turli vaqtlarida katta farq qiladi.
Oqimi materikning ichki qismiga yo'naltirilgan daryolar, masalan, Kupers-Krik (Barkoo), Diamant-ina va boshqalar nafaqat doimiy oqimdan, balki doimiy, aniq ifodalangan kanaldan ham mahrum. Avstraliyada bunday vaqtinchalik daryolar qichqiriqlar deb ataladi. Ular faqat qisqa dush paytida suv bilan to'ldiriladi. Yomg'irdan ko'p o'tmay, daryo o'zagi yana quruq qumli bo'shliqqa aylanadi, ko'pincha hatto aniq shaklga ega emas.
Avstraliyadagi aksariyat ko'llar, xuddi daryolar kabi, yomg'ir suvi bilan oziqlanadi. Ularda na doimiy daraja, na oqim yo'q. Yozda ko'llar quriydi va sayoz sho'rlangan chuqurliklar bo'ladi. Pastki qismida tuz qatlami ba'zan 1,5 m ga etadi.
Avstraliyani o'rab turgan dengizlarda dengiz hayvonlari qazib olinadi va baliq ovlanadi. Ovqatlanadigan ustritsalar dengiz suvlarida yetishtiriladi. Dengiz trepangi, timsohlar va marvarid mollyuskalari shimol va shimoli-sharqdagi iliq qirg'oq suvlarida ovlanadi. Ikkinchisini sun'iy ravishda etishtirishning asosiy markazi Koberg yarim orolida (Arnhemland) joylashgan. Aynan shu erda, Arafura dengizi va Van Dimen ko'rfazining iliq suvlarida maxsus cho'kindilarni yaratish bo'yicha birinchi tajribalar o'tkazildi. Ushbu tajribalar yapon mutaxassislari ishtirokida Avstraliya kompaniyalaridan biri tomonidan amalga oshirildi. Aniqlanishicha, Avstraliyaning shimoliy qirg‘oqlari yaqinidagi iliq suvlarda o‘stiriladigan marvarid mollyuskalari Yaponiya qirg‘oqlaridan ko‘ra kattaroq va ancha qisqa vaqt ichida marvarid hosil qiladi. Hozirgi vaqtda marvarid mollyuskalarini etishtirish shimoliy va qisman shimoli-sharqiy qirg'oqlarda keng tarqalgan.
Avstraliya materiki uzoq vaqt davomida, bo'r davrining o'rtalaridan boshlab, yer sharining boshqa qismlaridan izolyatsiya qilingan sharoitda bo'lganligi sababli, uning florasi juda o'ziga xosdir. Yuqori o'simliklarning 12 ming turidan 9 mingdan ortig'i endemik, ya'ni. faqat Avstraliya qit'asida o'sadi. Endemiklar orasida Avstraliyadagi eng tipik o'simlik oilalari bo'lgan evkalipt va akatsiyaning ko'plab turlari mavjud. Shu bilan birga, Janubiy Amerikaga (masalan, janubiy olxa), Janubiy Afrikaga (Proteaceae oilasining vakillari) va Malay arxipelagining orollariga (ficus, pandanus va boshqalar) xos bo'lgan o'simliklar ham mavjud. Bu ko'p million yillar avval qit'alar o'rtasida quruqlik aloqalari mavjud bo'lganligini ko'rsatadi.
Avstraliyaning aksariyat iqlimi qattiq qurg'oqchilik bilan ajralib turadi, uning florasida quruq-mehribon o'simliklar ustunlik qiladi: maxsus donlar, evkalipt daraxtlari, soyabon akatsiyalari, suvli daraxtlar (shisha daraxti va boshqalar). Ushbu jamoalarga mansub daraxtlar kuchli ildiz tizimiga ega bo'lib, ular 10-20, ba'zan esa 30 m erga tushadi, buning natijasida ular nasos kabi katta chuqurliklardan namlikni so'rib oladi. Bu daraxtlarning tor va quruq barglari asosan zerikarli kulrang-yashil rangga bo'yalgan. Ulardan ba'zilarida barglar chekka bilan quyoshga buriladi, bu ularning yuzasidan suvning bug'lanishini kamaytirishga yordam beradi.
Mamlakatning uzoq shimoli va shimoli-g'arbiy qismida issiq va issiq shimoli-g'arbiy mussonlar namlik keltiradigan joylarda tropik yomg'ir o'rmonlari o'sadi. Yogʻochli tarkibida ulkan evkalipt daraxtlari, fikuslar, palma daraxtlari, tor uzun barglari boʻlgan pandanuslar va boshqalar ustunlik qiladi.Daraxtlarning zich barglari yerni soya qilib, deyarli uzluksiz qoplama hosil qiladi. Sohil bo'ylab ba'zi joylarda bambuk chakalakzorlari mavjud. Sohillari tekis va loyqa bo'lgan joylarda mangrov o'simliklari rivojlanadi.
Daryo vodiylari bo'ylab tor galereyalar ko'rinishidagi yomg'ir o'rmonlari nisbatan qisqa masofalarga cho'zilgan.
Janubga qanchalik uzoq bo'lsa, iqlim quruqroq bo'ladi va cho'llarning issiq nafasi kuchliroq seziladi. O'rmon qoplami asta-sekin siyraklashmoqda. Evkalipt va soyabon akatsiyalari guruhlarga bo'lingan. Bu tropik o'rmon zonasidan janubda kenglik yo'nalishida cho'zilgan nam savannalar zonasi. Tashqi ko'rinishida noyob daraxtlar guruhlari bo'lgan savannalar parklarga o'xshaydi. Ularda hech qanday o'simlik yo'q. Quyosh nurlari mayda daraxt barglari elakidan erkin kirib boradi va baland bo'yli o't bilan qoplangan erga tushadi. O'rmonli savannalar qo'y va qoramollar uchun ajoyib yaylovlardir.
Xulosa: Avstraliya turli foydali qazilmalarga boy. Avstraliya katta materikda joylashgan va bu resurslarning xilma-xilligini ko'rsatadi. Avstraliya asosan cho'l qit'asidir.
Aholi
Avstraliya aholisining aksariyati 19 va 20-asr immigrantlarining avlodlari bo'lib, bu muhojirlarning aksariyati Britaniya va Irlandiyadan kelgan. Avstraliyaning Britaniya orollaridan kelgan muhojirlar tomonidan joylashishi 1788 yilda, surgunlarning birinchi guruhi Avstraliyaning sharqiy qirg'og'iga qo'nganida va Port-Jekson (kelajakdagi Sidney) birinchi ingliz posyolkasi tashkil etilganda boshlangan. Angliyadan ixtiyoriy immigratsiya faqat 1820-yillarda, Avstraliyada qo'ychilik tez rivojlana boshlaganida sezilarli ulush oldi. Avstraliyada oltin topilgandan so'ng, bu erga Angliyadan va qisman boshqa mamlakatlardan ko'plab muhojirlar keldi. 10 yil davomida (1851-61) Avstraliya aholisi deyarli uch baravar ko'payib, 1 million kishidan oshdi.
1839 yildan 1900 yilgacha Avstraliyaga 18 mingdan ortiq nemislar keldi, ular asosan mamlakat janubida joylashdilar; 1890 yilga kelib nemislar qit'ada ikkinchi yirik etnik guruh edi. Ular orasida lyuteranlar, iqtisodiy va siyosiy qochqinlar ta'qib qilingan - masalan, 1848 yildagi inqilobiy voqealardan keyin Germaniyani tark etganlar.
1900-yilda Avstraliya koloniyalari federatsiyaga birlashdilar. Avstraliya xalqining konsolidatsiyasi 20-asrning birinchi o'n yilliklarida, Avstraliya milliy iqtisodiyoti nihoyat mustahkamlangan paytda tezlashdi.
Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davrda Avstraliya aholisi immigratsiyani rag'batlantirish bo'yicha ulkan dasturni amalga oshirish tufayli ikki baravar ko'paydi (Birinchi jahon urushidan keyin to'rt marta). 2001 yilda Avstraliya aholisining 27,4 foizi xorijda tug'ilganlar edi. Ular orasida eng katta guruhlar inglizlar va irlandlar, yangi zelandiyaliklar, italyanlar, yunonlar, gollandlar, nemislar, yugoslavlar, vetnamlar va xitoylar edi.
Avstraliyaning eng katta shahri - Sidney, Yangi Janubiy Uels shtatining poytaxti.
Agar siz qirg'oqni tark etsangiz va quruqlikka taxminan 200 kilometrga borsangiz, qit'aning siyrak aholi punktlari boshlanadi. Yomg'irli tropik o'rmonlar va boy qishloq xo'jaligi erlari o'z o'rnini faqat butalar va o'tlar bo'lgan issiq, quruq, ochiq mamlakatga beradi. Biroq, bu hududlarda ham hayot bor. Yuzlab kilometrlarga yirik qo'y va sigir yaylovlari yoki chorva mollari cho'zilgan. Bundan tashqari, materikning tubida cho'lning jazirama issiqligi boshlanadi.
Rasmiy tili - ingliz tili (avstraliya ingliz tili deb nomlanuvchi dialekt).
Xulosa: Bunday katta hudud uchun aholi kam. Agar materikning qurgʻoqchilligi va choʻllarning koʻpligi, rivojlangan mamlakatlardan uzoqligi boʻlmaganida, aholi soni ancha koʻp boʻlar edi.
Mamlakat iqtisodiyoti
Avstraliyada qishloq xo'jaligi mahalliy aholining asosiy kasblaridan biridir. Qishloq xo‘jaligi tufayli hozir erishilgan ko‘plab maqsadlarga erishildi. U aholi uchun oziq-ovqat, ishchilar uchun joy va boshqa ko'p narsalarni ta'minladi. Avstraliyada eng istiqbolli va keng tarqalgani qo'y va quyonlarni etishtirishdir. Quyonlar Avstraliyaga birinchi tashrif buyuruvchilari bilan Evropadan, aniqrog'i Kuk va uning jamoasi kemasida kelishdi. O'shandan beri ular yashashga yaroqli hudud bo'ylab sezilarli darajada tarqaldi va ba'zi joylarda hatto yangi ekinlarni iste'mol qilish orqali katta zarar etkazadi. Qo'ychilik ham materik kashf etilgan kundan boshlab rivojlana boshladi. Qo'y mo'ynasi - juda issiq va mayin, patlarni to'ldirish uchun, kiyim tikish uchun xizmat qiladi, u hali ham to'liq hajmda qo'llaniladi. Qo‘y junining yagona dushmani avstraliyalik kuyadir. Qo'y chorvachiligi ham ko'p go'sht ishlab chiqaradi, bu Avstraliya bozorlarida ko'p. Qishloq xo'jaligida, avvalgidek, Avstraliyada don va shakarqamish yetishtirish katta ahamiyatga ega. Quyoshli Avstraliyada juda ko'p bo'lgan meva va yong'oqlarni eksport qilish va sotish ham katta ahamiyatga ega. Hududda turli fermer xo‘jaliklari tashkil etilmoqda. Masalan, yaqinda tuyaqushlar yetishtirish rivojlangan. Tuyaqush tuxumlari katta, ba'zan bir yarim kilogrammgacha vaznga ega va tarkibi tovuq tuxumining tarkibiga qaraganda bir oz yupqaroqdir. Bu tuyaqush tuxumini omlet uchun mukammal qiladi va yuqori talabga ega.
Avstraliyada migrant hayvonlar muammosi qit'a kashf etilganidan beri uzoq vaqtdan beri mavjud. Bu muammoning asosiy aybdorlari quyondir. Ushbu hududda joylashgan paytdan boshlab ularning soni cheksiz bo'lib qoldi va muqarrar ravishda ko'paydi, bu esa katta plantatsiyalarning nobud bo'lishiga olib keldi. Ba'zi shtatlarda bu mo'ynali zararkunandalarni yo'q qilish odatiy holdir.
Iqtisodiy sakrashga qaramay, Avstraliyaning asosiy sanoati hali ham qishloq xo'jaligidir.
Xulosa: Avstraliyada qishloq xo'jaligi mahalliy aholi uchun asosiy kasblardan biridir.
Tashqi siyosat
Avstraliya boshqa davlatlar bilan faol tashqi siyosat yuritadi. Asosan, bu qo'shni davlatlar. Avstraliya o'zining siyosiy manfaatlari uchun Amerika bilan chambarchas bog'langan. Iqtisodiyot va siyosat borasida bir-biri bilan yaqin hamkorlik qilayotgani buning dalilidir. Avstraliya BMT a'zosi. Avstraliya ko'plab davlatlar, shu jumladan Rossiya bilan ham aloqada.
Rossiya va Avstraliya o'rtasidagi diplomatik munosabatlar 1942 yilda rasman tuzilgan va rasmiylashtirilgan.
Ilgari Avstraliyaning barcha tashqi siyosiy manevrlari faqat Buyuk Britaniyaning roziligi yoki bevosita buyrug‘i bilan amalga oshirilgan. Shunday qilib, Birinchi jahon urushi paytida Avstraliya 1914-1918 yillarda Buyuk Britaniya tomonida jang qildi.
Keyinchalik, Avstraliya bir qator sabablarga ko'ra, boshqa mamlakatlardan terisi "rangli" odamlarning harakatini taqiqladi: aholining mehnat yaxlitligini saqlash, odamlar ongiga boshqa qarashlarning kirib kelishiga yo'l qo'ymaslik. Avstraliya ham aholining bunday qatlamlari uchun ko‘chmas mulk sotib olishni kuchaytirdi.
Keyinchalik Avstraliya bir qator boshqa davlatlar qatori tashqi siyosatni mustaqil olib borish huquqini oldi. Ammo Buyuk Britaniyadan maslahat so'rashning eski odati saqlanib qoldi.
Avstraliyaning dengiz aloqasi bu davlatga boshqa uzoq mamlakatlar bilan aloqa qilish, savdo-sotiq va tajriba almashish imkonini berdi.
Avstraliya Ikkinchi Jahon urushida avvalgidek Buyuk Britaniya va Amerika Qo'shma Shtatlari tomonida qatnashdi. Ushbu urush paytida sobiq egasi Yaponiya bo'lgan ba'zi orollar Avstraliyaning egaligi ostiga o'tdi. 1954 yilda SSSR bilan diplomatik aloqalar uzildi. Avstraliya, Moskva - ikkita do'stona davlat birligi.
Avstraliya ko'plab urushlarda, jumladan Vetnam, Koreya, Malayziya, Fors ko'rfazidagi qonli urushlarda qatnashgan. Avstraliya ixtiyoriy ravishda kimyoviy, bakteriologik va yadroviy qurollardan voz kechdi, yadrosiz hudud hisoblanadi.
Avstraliya mustaqillik sari uzoq yo'lni bosib o'tdi va unga barcha sa'y-harakatlarida yordam bergan qo'shni davlatlardan katta minnatdorchilik bildiradi.
Siyosiy va iqtisodiy-geografik joylashuvi.
Avstraliya butun qit'a hududini egallagan dunyodagi yagona davlatdir, shuning uchun Avstraliya faqat dengiz chegaralariga ega. Avstraliyaning qo'shni davlatlari - Yangi Zelandiya, Indoneziya, Papua-Yangi Gvineya va Okeaniyaning boshqa orol davlatlari. Avstraliya Amerika va Yevropaning rivojlangan davlatlaridan uzoqda joylashgan, xomashyo va mahsulotlarni sotish uchun katta bozorlar mavjud, ammo ko'plab dengiz yo'llari Avstraliyani ular bilan bog'laydi va Avstraliya ham Osiyo-Tinch okeani mintaqasida muhim rol o'ynaydi.
Avstraliya federal tuzilishga ega va 6 shtatni o'z ichiga oladi:
Yangi Janubiy Uels, Viktoriya, Kvinslend, Janubiy Avstraliya, Tasmaniya, G'arbiy Avstraliya - va 2 hudud: Shimoliy hudud, Avstraliya poytaxti hududi. Mamlakat hududi 7682 ming kvadrat kilometr bo'lib, Avstraliya materikida, Tasmaniya va boshqa orollarda joylashgan.
Avstraliyaning poytaxti - Kanberra. Avstraliya Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo'stlik tarkibidagi federal davlatdir. Davlat boshligʻi — Angliya qirolichasi boʻlib, u Avstraliya hukumati tavsiyasiga koʻra tayinlanadigan general-gubernator tomonidan tayinlanadi. Oliy qonun chiqaruvchi organ - 6 yilga saylanadigan Senat (76 a'zo, har 3 yilda yarmiga yangilanadi) va 3 yil muddatga saylanadigan Vakillar palatasidan (148 a'zo) iborat Federal parlament.
Tabiiy resurslar va sharoitlar.
Avstraliya turli xil foydali qazilmalarga boy. So‘nggi 10-15 yil ichida qit’ada mineral rudalarning yangi kashfiyoti mamlakatimizni temir rudasi, boksit, qo‘rg‘oshin-rux kabi foydali qazilmalarni zahiralari va qazib olish bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinlardan biriga olib chiqdi.
Avstraliyada bizning asrning 60-yillaridan boshlab oʻzlashtirila boshlagan eng yirik temir rudasi konlari mamlakat shimoli-gʻarbidagi Hamersli togʻ tizmasi mintaqasida joylashgan (Nyuman togʻi, Goldsvort togʻi va boshqalar konlari). . Temir rudasi, shuningdek, Qirol ko'rfazidagi Kulan va Kokatu orollarida (shimoli-g'arbda), Janubiy Avstraliya shtatida O'rta tizmada (Temir-tug'ma va boshqalar) va Tasmaniyada - Savaj daryosi konida (Yovvoyida) mavjud. daryo vodiysi).
Polimetallarning yirik konlari (qo'rg'oshin, kumush va mis bilan aralashtirilgan rux) Yangi Janubiy Uels shtatining g'arbiy cho'l qismida - Broken Hill konida joylashgan. Isa togʻi koni yaqinida (Kvinslend shtatida) rangli metallar (mis, qoʻrgʻoshin, rux) qazib olish boʻyicha muhim markaz rivojlangan. Shuningdek, Tasmaniyada (Rid Rozberi va Layell tog'ida), Tennant-Krikda (Shimoliy hudud) mis va boshqa joylarda polimetal va mis konlari mavjud.
Asosiy oltin zahiralari Kembriygacha bo'lgan yerto'laning tog'larida va materikning janubi-g'arbiy qismida (G'arbiy Avstraliya), Kalgurli va Kulgardi, Nortman va Viluna shaharlari hududida, shuningdek, Kvinslendda to'plangan. Kichikroq konlar deyarli barcha shtatlarda uchraydi.
Boksitlar Keyp-York yarim orolida (Veyp dalasi) va Arnhem erida (Gov dalasi), shuningdek janubi-g'arbiy qismida Darling tizmasida (Jarradeyl maydoni) uchraydi.
Uran konlari materikning turli qismlarida topilgan: shimolda (Arnhemlend yarim oroli) - Janubiy va Sharqiy Alligator daryolari yaqinida, Janubiy Avstraliya shtatida - Ko'l yaqinida. Frome, Kvinslend shtatida - Meri-Katlin koni va mamlakatning g'arbiy qismida - Yillirri konlari.
Ko'mirning asosiy konlari materikning sharqiy qismida joylashgan. Kokslanadigan va kokslanmaydigan ko'mirning eng yirik konlari Nyukasl va Litgou (Yangi Janubiy Uels) shaharlari va Kvinslenddagi Kollinsvil, Bler Atol, Bluff, Baralaba va Moura Kiang shaharlari yaqinida o'zlashtiriladi.
Geologik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, yirik neft va tabiiy gaz konlari Avstraliya materikining chuqurligida va uning qirg'oqlaridagi shelfda joylashgan. Neft Kvinslendda (Muni, Alton va Bennet konlari), materikning shimoli-g'arbiy sohilidagi Barrou orolida, shuningdek, Viktoriya janubiy qirg'og'idagi kontinental shelfda (Qirol baliq koni) topilgan va ishlab chiqarilgan. Materikning shimoli-g'arbiy sohillaridagi shelfda gaz (eng katta Ranken koni) va neft konlari ham topilgan.
Avstraliyada yirik xrom konlari (Kvinslend), Gingin, Dongara, Mandarra (Gʻarbiy Avstraliya), Marlin (Viktoriya) mavjud.
Metall bo'lmagan foydali qazilmalardan gil, qum, ohaktosh, asbest, slyuda va turli xil sifatli va sanoatda qo'llaniladi.
Aholi. Demografik holat
1996 yilda Avstraliya aholisi 18 322 231 kishi edi, shuning uchun Avstraliyaning aholi soni bo'yicha dunyodagi o'rni qirqinchi o'rinda. 2000 yilda aholi soni 19,2 million kishi edi.
Mamlakatda asosan evropaliklar istiqomat qiladi Avstraliya aholisining 77% - Britaniya orollaridan kelgan immigrantlar avlodlari - Angliya-Avstraliya millatini tashkil etgan inglizlar, irlandlar, shotlandlar, qolganlari asosan boshqa Evropa davlatlaridan kelgan muhojirlar, aborigenlar. va mestizos - 250 ming. odamlar (1991). Mamlakat aholisining aksariyati immigrantlardir. Avstraliyaning har to'rtinchi aholisi undan tashqarida tug'ilgan. Keyin. Ikkinchi jahon urushi davrida immigratsiya dasturi amalga oshirila boshlandi, uning davomida mamlakat aholisi 7,6 milliondan ko'paytirildi. 1947 yildagi odamlar 1984 yilda 15,5 million kishigacha Ushbu o'sishning qariyb 60% immigrantlar va ularning Avstraliyada tug'ilgan bolalari hissasiga to'g'ri keldi. Avstraliyaning asosiy aholisi anglo-avstraliyaliklardan iborat.
Uy xo'jaligi:
Avstraliya nisbatan qisqa vaqt ichida - bor-yo'g'i 80 yil ichida - 20-asrning boshlarida mamlakat bo'lgan metropolning agrar va xomashyo qo'shimchasining iqtisodiy rivojlanishining murakkab yo'lini bosib o'tdi. iqtisodiy rivojlangan davlat. Bunga qator tarixiy va iqtisodiy sharoitlar yordam berdi. Shundan so'ng Avstraliyaning iqtisodiy rivojlanishi darhol kapitalistik yo'ldan bordi.
Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun Avstraliyaning butun mavjudlik tarixida harbiy vayronagarchilikni boshdan kechirmaganligi, urush qarzlari va reparatsiyalarni to'lamagani katta ahamiyatga ega edi. Harbiy kon'yunktura nafaqat mamlakat iqtisodiyotini zaiflashtirmadi, balki, aksincha, umumiy iqtisodiy va asosan sanoat rivojlanishiga hissa qo'shdi, chunki ilgari metropoliyadan olib kelingan narsalarni o'z mablag'imiz bilan ishlab chiqarish kerak edi.
Bu talabni qondirish va shu orqali qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini oshirish va unumdorligini oshirish mamlakatimiz uchun ayniqsa muhim edi.