Август 2020 8-қисм

Август 2020 8-қисм
Тошкент
BIR TUYUQ TALQINI
Nodira Barotova 
Toshkent shahridagi 290-maktabning 
oliy toifali o‘qituvchisi. 
O‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi a’lochisi
Annotatsiya.
Mumtoz adabiyotimizning yuksak namunalari hisoblangan tuyuqlar va ularda 
ona tilimizning lisoniy imkoniyatlarining tahlili hamda talqini masalasi o‘z dolzarbligini aslo 
yo‘qotmaydi. Bu borada Alisher Navoiyning xizmatlari beqiyos. Bir tuyuq talqini misolida mazkur 
jihatlar baholi qudrat tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
tajnis, husni ta’lil, tashbeh, ruboiy, muammo, tyuyq, omonim so‘zlar
Tuyuq janrining turkiy adabiyotda yaratilib, shuhrat topishida hazrat Alisher Navoiyning 
xizmatlari beqiyos. Har bir so‘zga zargarona yondashgan ulug‘ so‘z san’atkori Navoiy nafaqat 
g‘azal mulkida, balki ruboiy va tuyuqlar yaratishda ham o‘ziga xos maktab yaratgan.
uning “Xazoyin ul- maoniy” devonidan o‘rin olgan ko‘plab tuyuqlarida shoirning yuksak 
iste’dodi namunasini kuzatishimiz mumkin.Tuyuq kichik janr bo‘lishiga qaramay unda so‘zning 
ma’no qirralari , tilning lisoniy imkoniyatlari keng ochib beriladi.
Quyida Alisher Navoiyning ana shunday eng go‘zal tuyuqlaridan biri va uning tahlili xususida 
fikrlashamiz:
Eshitdim, zulfing yuzdin kechibdur,
Demakki, kecha kunduzdin kechibdur.
Agar yuz yoshluya rahming kelursa,
 Mening yoshim iki yuzdin kechibdur.
1
Zulf – soch. Zulfning “yuzdan kechmog‘i” ikki xil ma’noda qo‘llanishi mumkin.
Birinchi ma’no: voz kechmoq, tark aylamoq, ya’ni yuzga tushib turgan sochlarni qirqmoq, 
kaltalatmoq ma’nosi bo‘lsa; ikkinchi ma’no: “suvdan kechmoq”, o‘tmoq ma’nosini ham ifodalashi 
mumkin. Ya’ni soching yuzingdan ham o‘tib o‘sgan, uzaygan, uzunroq bo‘lgan kabi ma’nolarni 
ifodalaydi. Har ikkala holatda ham yuzdagi sochning qirqilishi, kaltalanishi yoki yuzdan o‘tib 
o‘sib ketishi, uzayishi go‘zal yor husnini bezashga, uni yanada go‘zalroq bo‘lishga xizmat qiladi. 
Xolbuki, har ikkala holatda ham ,ya’ni yor sochini qirqqanda ham yoki o‘stirganda ham baribir bu 
uning go‘zalligiga daxl qila olmaydi.Aksincha, har ikki holatda ham yor husniga hush qo‘shadi 
xolos.Va hayratlanarlisi shundaki, oshiq buni hali o‘zi ko‘rmagan , balki birovdan eshitgandan 
ham hayratda. Agar buni o‘zi ko‘rsa-chi?
unda qay ahvolga tusharkin?
Ikkinchi misrada mazkur holat o‘ziga xos tarzda istioraviy talqin qilinadi:
Demakki, kecha kunduzdin kechibdur. 
Misradagi “kechaning kundan voz kechishi” yoki “o‘tib ketishi” esa kun – yorning yuzi bo‘lsa, 
kechaday tim qora –sochlaridir. Bunda ko‘chma ma’nodagi so‘zlar qo‘llangan va bu holat bevosita 
“sochning yuzdan kechishi” bilan mantiqiy bog‘langan. Bunday beqiyos o‘xshatish, sifatlash, 
qiyoslash orqali go‘zal yor jamoli yanada yorqinroq, mukammalroq ta’rifga ega bo‘lganligini guvohi 
bo‘lamiz. Mumtoz adabiyotimizda tunning yor sochiga , kunning esa yor yuziga o‘xshatilishini 
ko‘p kuzatganmiz. Xolbuki, oyning nurini tun qorong‘uligi yaqqol ko‘rsatganidek, yor yuzining 
oqligini ham uning tim qora sochlari yanada yorqinroq ko‘rsatishi tabiiy.
Tuyuqning oxirgi misralarida esa fikr bundan-da kuchliroq ifodasini topgan, ya’ni husni ta’lil 
orqali ifodalangan:
Agar yuz yoshluya rahming kelursa,
 Mening yoshim iki yuzdin kechibdur.
Oshiq o‘z yoridan rahm-shafqat so‘raydi va yuz yoshga kirganlarga, keksalarga rahming kelar 
bo‘lsa, bilki, mening yoshim ikki yuz yoshdan oshgan, ya’ni menga ikki barobar ko‘proq rahm 
qilgin. Mazkur baytni yana quyidagicha ham talqin etish mumkin; ya’ni agar sen yuz yoshlilarga 
shafqat qiladigan bo‘lgan, men hali yoshman va shundan afsuslanib ko‘z yoshlarim ikkala 
yuzimdan oqib ketmoqda, to‘kilib, kechib ketmoqda. 
Yoki agar yor ikki yuzidan ko‘z 
1
A.Navoiy. Ruboiylar. G‘ G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. Toshkent. 1968. 98-bet.

---

29