Август 2020 3-қисм

Август 2020 3-қисм
Тошкент
mexanika. 
4. Ilm at-tabiiy va ilm al-ilohiy-tabiiy va ilohiy ilmlar yoki metafizika. 
5. Siyosat ilmi (ilmal-madaniy – shahar haqidagi ilm, shaharni boshqarish ilmi), yurisprudensiya 
(fiqh) va musulmon teologiyasi (kalom).
Xullas, Forobiyning ilmiy-falsafiy merosi xalqimizning buyuk ma’naviy boyligi sifatida asrlar 
osha avlodlar uchun ilhom va ijod manbayi bo’lib xizmat qilaveradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. Shamsutdinov R., Karimov Sh. vatan tarixi. 1-kitob. –T.: Sharq. 2010. – 512 b.
2. Abu Nasr al-Forobiy.// https://arboblar.uz/uz/people/abu-nasr-farabi
3. 
Abu Nasr 
al-Forobiy.// http://library.ziyonet.uz/uzc/book/74010

---

18
Август 2020 3-қисм
Тошкент
ABULQOSIM MAHMUD AZ – ZAMAHSHARIY VA UNING ILMIY MEROSI
Kenjayeva Zuvayda Abdubannabovna 
Farg’ona viloyati Dang’ara tumani 32-sonli 
umumiy o’rta ta’lim maktabining Tarix fani o’qituvchisi 
Telefon: [phone]
Annotatsiya: 
Quyida berilgan ushbu ilmiy maqolada Abulqosim Mahmud Az – Zamahshariy 
va uning ilmiy merosi haqida ilmiy yondashishga harakat qilingan ya’ni – Az-Zamahshariyning 
hayot yo’li va ilmiy ijodi, Uning “Аl-kashshof”, “Al-Mufassal”, “Asos al-balog’a”, “Devon az-
Zamahshariy” asarlari haqida qisqacha ma’lumot berishga harakat qilingan.
Kalit so’zlar: 
Jorulloh, Izmixshar, Madrasada, Abu Muzar Mahmud az-Zabbiy, Mutazimiylar, 
“Аl-kashshof”, “Al-Mufassal”, “Notiqlik asoslari”, “Arablar va g’ayri-arablar ustozi”.
Xorazm ilm-fani va madaniyatini dunyoga tanitgan buyuk siymolardan yana biri arabshunos 
olim, shoir, yozuvchi va imom Abulqosim Mahmud ibn Umar ibn Ahmad Jarulloh Zamahshariydir. 
U 1075-yil 18-martda Xorazmning Zamahshar (hozirgi vaqtda Turkmanistonning Toshhovuz 
viloyatiga qarashli Paxta tumanidagi Izmixshar qishlog’i) qishlog’ida tavallud topgan. 
Boshlang’ich ma’lumotni u o’z zamonasining o’qimishli imomi bo’lgan otasi Umar ibn Ahmad 
qo’lida oladi. Yoshligida baxtsiz hodisa tufayli tomdan yiqilib mayib bo’lib qolgan va yog’och 
oyoqda yurishga majbur bo’lgan Zamahshariy ruhiy tushkunlikka tushmaydi. U otasidan 
Urganch madrasalaridan biriga o’qishga olib borib qo’yishni iltimos qiladi. Ota o’g’lining 
iltimosini qondirsa-da, biroq kambag’allik tufayli uni moddiy tomondan qo’llay olmaydi. 
Zamahshariy mohir husnixat sohibi bo’lganligidan madrasada o’qish bilan birga qo’lyozma 
asarlami ko’chirish bilan ham shug’ullanadi va buning evaziga maosh olib yashash imkoniyatiga 
ega bo’ladi. Bo’lg’usi olimdagi nodir qobiliyatni payqagan Abu Muzar Mahmud az-Zabbiy 
Isfahoniy Zamahshariyga ustozlik qilishni o’z zimmasiga oladi, unga har tomonlama ham ilmiy, 
ham moddiy yordam ko’rsatadi. Abu Muzar Xorazmda mutazimiylar ta’limotini yoyish bilan 
shug’ullanardi. Bu ta’limotga ko’ra, insonning qilmishi azal va taqdirda belgilanganiday majburiy 
bo’lmasdan, erkin holatda, uning o’z ixtiyori bilan sodir bo’lishi lozim. Zamahshariy, umrining 
oxirigi qadar ana shu tariqatga sodiq qoldi. Urganjda tahsil ko’rgan Zamahshariy o’z bilimini 
takomillashtirish maqsadida Buxoro, Xuroson va Isfahonga boradi, o’z zamonasining yirik 
olimlari va mutafakkirlaridan saboqlar va maslahatlar oladi. Undan keyingi hayotini buyuk olim 
Bag’dod, Damashq, Xijoz va Makkai Mukarrama kabi qadamjolar bilan bog’laydi. Zamahshariy 
umrining so’nggi yillarini Urganchda turg’unlikda ilmiy ishlar yozish bilan o’tkazadi va 1144-
(538) yil Qurbon xayiti arafasida 71 yoshda vafot etadi. Az-Zamahshariydan juda ko’p ilmiy 
meros qolgan, uning tilshunoslik, adabiyotshunoslik, lug’atshunoslik, fiqh, tafsifshunoslik islom 
tarixi, falsafa, uslub va notiqlik san’ati, tafsir, hadis va boshqa fanlar bo’yicha yozgan ellikdan 
ortiq asarlari bor. So’zsiz, Az-Zamahshariyning eng yirik va mashhur asari “Аl-Kashshof an 
haqayiq ut tanziyl va uyin il-aqoviyl fi vujuh it-ta’viyl”dir (“Qur’ondagi yashirin haqiqatlarni 
ochib beruvchi”). U qisqacha “Аl-kashshof” deb ataladi. Bu kitobni olim 1132 – 1135-yillarda 
Makkai Mukarramada bo’lgan chog’ida yozgan. Zamahshariy Makkada uzoq vaqt yashaganligi 
uchun Jarulloh (Allohning qo’shnisi) degan faxrli laqabni olgan. Asarda buyuk alloma, Qur’oni 
Karimni til jihatidan izohlab, harbir so’z ma’nosini arab grammatikasi asosida tushuntiradi. 
vatandoshimizning mazkur kitobi Qur’onga yozilgan eng mashhur va mo’tabar tafsirlardan 
bo’lib, hozirga qadar musulmon dunyosi va ilmiy jamoatchilik undan keng foydalanib kelmoqda
1
. 
Qohiradagi butun dunyoga mashhur Al-Azhar diniy universitetining talabalari Zamahshariyning 
“Al-Kashshof” asari asosida Qur’onni va uning tafsirini o’rganib, undan muhim bir qo’llanma 
sifatida foydalanib keladilar. Az-Zamahshariy asarining g’oyatda qimmatli asar ekanligiga yana 
yorqin bir dalil sifatida uning qo’lyozma nusxalarining ko’pligi, asarga yozilgan bir qancha 
sharhlar va uning arab mamlakatlarida qayta-qayta nashr qilinishini ko’rsatish mumkin. 
Nemis sharqshunos olimi Karl Brok Kelman dunyoning turli qo’lyozma jamlanmalarida “Al-
Kashshof”ning yuzga yaqin qo’lyozmalari va yigirmadan ortiq asarning o’ziga yozilgan sharh 
va tafsirlari borligini ma’lum qiladi. Az-Zamahshariyning yana bir asari “Al-Mufassal” bo’lib, 
1
Shamsutdinov R., Karimov Sh. vatan tarixi. 1-kitob. –T.: Sharq. 2010. – B. 253.

---

19