Август 2020 3-қисм

ilmiy taraqqiyotiga munosib hissa qo’shdi. Bag’dod va Damashqdagi rasadxonalar qurilishiga 
shaxsan qatnashdi. Bag’dodning Raqoq nomi bilan ataluvchi mavzesida qurilgan rasadxona 
qoshida tashkil etilgan falakiyotshunoslik maktabiga rahbarlik qildi. Ahmad Farg’oniy 
zamondosh, kasbdosh olimlar va shogirdlari bilan hamkorlikda Ptolemey “Yulduzlar 
jadvali”dagi ma’lumotlarni tekshirish ishlarini olib bordi. Uning falakiyotshunoslikka oid 
ilmiy-tadqiqot ishlari ijodiy samaralar berdi. Ahmad Farg’oniyning oltita kitobi dunyoga 
ma’lum va mashhurdir. “Kitob Fi Usul ilm аn-Nujum” (“Falakiyot ilmining usullari haqida 
kitob”). Bu risolaning asl qo’lyo
z
malari matni bir xil bo’lsa-da, besh nom ostida saqlanadi. 
Ya’ni Al-Majistiyga bag’ishlangan “Falakiyot risolasi”, “Falak sferalari sababiyati”, “Al-
Majistiy” (Ptolemeyning “Almagest” asari), “Ilm al-haya” (“Falakiyot ilmi”) deb ataladi. 
Bu nodir qo’lyozmalar Angliya, Fransiya, AQSH, Marokash, Misr va Sankt-Peterburgda 
saqlanmoqda
1
. 
Olimning “Al-Farg’oniy jadvallari”, “Usturlob bilan amal qilish haqidagi kitob” Hindistonda, 
“Oy Yerning ustida va ostida bo’lganida vaqtni aniqlash” risolasining qo’lyozmasi Qohirada, 
“Yetti iqlim hidi” asarining qo’lyozmasi Olmoniyada, “Usturlob yasash haqidagi kitob” 
qo’lyozmasining to’rtta nusxasi Berlin va Parijdadir.
Ahmad Farg’oniy bu asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani va madaniyati
taraqqiyotiga ulkan va munosib hissa qo’shdi. Hususan, uning 812-yilda Quyosh tutilishini 
oldindan bashorat qilishi, Yerning dumaloq shar shaklida ekanligini ochganligi olimga shuhrat 
keltirdi. Keyinroq Misrda yashagan chog’ida Nil daryosi suvini o’lchaydigan asbob yasagan. Bu 
asbob tutash idishlar qoidasiga asoslangan bo’lib, hozirgacha saqlanadi. Ahmad Farg’oniyning 
falakiyotga oid yirik ilmiy asarlaridan biri “Samoviy harakatlar va yulduzlar fanining majmuasi 
haqida kitob”dir. Bu asar “Astronomiya negizlari” deb ham yuritiladi. Unda buyik mutafakkir o’zi 
yashagan davrdagi falakiyotga oid bilimlarni tartibga soldi. O’zining yangi xulosa va natijalari 
bilan boyitdi. Falakiyot ilmiga oid asboblar, quyosh soatlarining bayonini berdi. O’sha davr 
an’anasiga muvofiq mamlakatlarni yetti iqlimga bo’lib o’rgandi, joylarning geografiyaga oid 
koordinatlarini sharqdan g’arbga yo’nalishda berdi. Falakiyotga oid bilimlar qomusi hisoblanmish 
mazkur asar Yevropada Kopernikkacha bo’lgan falakiyot ilmidan asosiy qo’llanma bo’lib xizmat 
1
Shamsutdinov R., Karimov Sh. vatan tarixi. 1-kitob. –T.: Sharq. 2010. – B. 225.

---

23