Август 2020 10-қисм

Август 2020 10-қисм
Тошкент
tasdiqlandi. Olimning fan oldidagi xizmatlari e’tirof etildi. Nyuton - Butun olam harakat sirlarini 
ochgan buyuk daho sifatida insoniyat tarixida o‘chmas iz qoldirdi.
Adabiyotlar:
1. Abdusalomova M.N. Fizikadan leksiyalar kursi. Samarqand, 2007. 
2. Sultonov E. «Fizika kursi» (darslik) Fan va ta’lim 2007

---

216
Август 2020 10-қисм
Тошкент
MOVOROUNNAHRNING MO’G’ULLAR TOMONIDAN ISTILO QILINISHI 
Irisova Zaynabxon Muhammadjonovna, o’qituvchi
Farg’ona viloyati Beshariq tumani 51 – maktab
[e-mail]
Annotatsiya: 
Maktab yoshidagi o’quvchilarga Movorounnahrning mo’g’ullar tomonidan istilo 
qilinishi va unga qarshi xalq ozodlik harakatlarini tushuntirish orqali tarixga nazar tashlashdir.
Kalit so’zlar: 
mo’g’ullar istilosi, markazlashgan davlat, tarix.
Xorazmshohning kotibi (dobiri) Imod al-mulk Tojiddits Jomiyning tarixchi Jurjoniyga 
aytishicha, 1214 yoki 1215 yilda Alovuddin Muhammad savdogarlardan Xitoyning g’aroyib 
boyliklari to’g’risida eshitib, uni bosib olishni niyat qilgan ekan. CHingizxonning Xitoyni 
bosib olganligi to’g’risidagi xabarni eshitgan Xorazmshoh bu voqeaning to’g’ri yoki noto’g’ri 
ekanligini bilib kelish uchun CHingizxon huzuriga o’zining mashhur elchisi Sayid Bahovuddin 
Roziyni yuboradi. Ana shu davrdan e’tiboran CHingizxon bilan Xorazmshoh Muhammad 
o’rtasida muloqot boshlanadi. Har ikkala xukmdor davlatlari o’rtasida elchilik munosabatlari 
o’rnatiladi. Elchilardan aksariyat hollarda ayg’oqchilik maqsadlarida foydalanilgan.
1216 yilda CHingizxon Xorazmshoh Muhammadning elchisi Bahovuddin Roziyni izzat-ikrom, 
hurmat va tavoze bilan kutib olgan. Elchilar Xorazmga qaytayotganda CHingizxon Xorazmshoh 
uchun juda ko’p noyob sovg’a-salomlar berib, elchiga: «Xorazmshohga aytgin, men - Mashriq 
hukmdori - sen Mag’rib hukmdori. Kel, oramizda do’stlik va tinchlik haqida qat’iy ahdnoma 
bo’lsin! Ikkala tarafning savdo-garlari bordi-keldi qilishsin. Mening yerlarimdagi noyob va oddiy 
mol-buyumlar sen tomonga, sening mol-laring men tomonga kelib tursin1,- degan.
Xorazmshoh Muhammadning qo’shinlari asosan qang’lilar, qipchoqlar va turkmanlardan tashkil 
topgan edi. Turkon xotun tufayli Dashti Qipchoq va Kaspiy dengizining shimoliy hududlarida 
yashab yurgan va madaniy jihat-dan orkada bo’lgan qabilalar Xorazmshoh Muhammad qo’shinida 
lashkarboshilik va viloyatlar hokimligi lavozim-larini egallab olgan bo’lib, ular faqat Turkon 
xotun buyrug’iga quloq solar edilar. Vahimaga tushgan qozi mingta oltin solingan hamyonni 
bosh vazirga topshirishga oshiqadi. Bu voqeani kuzatib yurgan Muhammad qozini mansabidan 
chetlashtiradi, vazirni esa o’z homiysi huzuriga jo’natadi.
Nosiriddin Xorazmga jo’nab ketadi. Turkon xotun uni Xorazmni ulush sifatida olgan 
nabiralarining biriga vazir sifatida tayinlaydi. Poraxo’rlikka o’rga-nib qolgan Nosiriddin bu yerda 
ham xazinachilardan birini o’z qarmog’iga ilintiradi va uni pora berishga majbur qiladi. Bundan 
g’azablangan Muhammad o’zining bir zobitiga Nosiriddinning boshini olib kelishini buyuradi. 
Bu buyruqdan xabar topgan Turkon xotun o’sha zobitga Nosiriddin boshchilik qilayotgan devon 
majlisiga yetib kelishni va uni quyidagi so’zlar bilan qutlashni buyuradi. «Mening sendan boshqa 
vazirim yo’q, o’z vazifangni ado etishni davom ettiraver. Saltanatda hech kim senga quloq 
solmaslikka va sening hokimiyatingni tan olmaslikka botina olmaydi». Shu tariqa Nosiriddin 
ilgarigidek o’z faoliyatini davom ettiravergan. Qanchadan-qancha mamlakatlarni bosib olgan, 
shohlar va sultonlarning tanasidan boshini judo qilgan sho’rlik Xorazmshoh Muhammad o’z 
qo’li ostidagi qulini jazolashga ojiz edi. 
Xorazmshoh Muhammad o’ziga o’zi xo’jayin, shoh emasdi, u onasi Turkon xotunga qaram 
bo’lib, undan qo’rqardi. SHu boisdan ham «O’tror voqeasi»da Muhammadning hech qanday 
qo’li bo’lmasa-da, Inalxon bu qotillikni sodir etgach, elchilarni qatl etish va karvonni talash 
to’g’risidagi buyruqni men berganman, chunki elchilar ayg’oqchilik bilan shug’ullanganlar, 
degan javobdan nariga o’ta olmaydi. Uning bundan boshqa iloji ham yo’q edi. Aks holda 
Xorazmshoh Muhammadning Turkon xotun boshchiligida unga raqib bo’lgan kuchlar zarbasiga 
mubtalo bo’lishi turgan gap edi. 
Mo’gullarga qarshi Najmiddin Kubro boshchiligida kurash bo’lganligi barchaga ma’lum. 
Qo’lida qurol ushlashga majoli qolmagan urganjliklar ilojsizlikdan taslim bo’ladi. Jarohatlangan 
shayx Najmiddin Kubro o’limi oldidan tug’ chutgan mo’g’ul sarboziga tashlanib halok bo’ladi.
Adabiyotlar:
1. Abulg’ozi Bahodurxon. SHajarai turk. -T., CHo’lpon, 1990.
2. Norqulov.N, Jo’rayev U. O’zbekiston tarixi. -T.,SHarq, 2000.

---

217