Audittin' xalıq aralıq standartları” Joba : Xalıq aralıq auditorlik standartlarınıń mánisi Xalıq aralıq audit standartları quramı

“Audittin' xalıq aralıq standartları”


Joba :
1. Xalıq aralıq auditorlik standartlarınıń mánisi
2. Xalıq aralıq audit standartları quramı
3. Audittin’ etika kodeksi jáne onıń maqseti
A’debiyatlar

1. 
   Xalıq aralıq auditorlik standartlarınıń mánisi
   

Audit standartları - óziniń professional iskerligi dawamında hámme auditorlar ámel qılıwı kerek bolǵan birden-bir tiykar principler bolıp tabıladı.

Auditorlik standartlarına ámel qılıw audit sapası dárejesin hám audit nátiyjeleriniń isenimliligin támiyinleydi. Auditorlik standartları sudta auditorlarning shın islegenliginiń hasası bolıp xızmet etedi. Eger auditor standartdan sheginiw etken bolsa, óytkenin kórsetiwi kerek. Auditorlik standartlarınıń tómendegi tárepleri ámeldegi:

• 
  oǵan ámel qılıw arqalı auditorlik tekseriwdiń joqarı sapalı bolıwı támiyinlenedi;
  
• 
  auditorlik tekseriw ámeliyatında jańa ilimiy tabıslardı qóllaw múmkin;
  
• 
  arnawlı bir jaǵdaylarda auditorning hatti-háreketin anıqlaydı.
  

Pútkil dunya mámleketleri ortasında bolatuǵın sawda -ekonomikalıq hám basqa kórinistegi baylanıslar olar ortasında bolatuǵın esap -kitaplardı unifikaciyalawdı talap etpekte. Onıń ushın, milliy esap hám audit sistemaların pútin formaǵa keltiriw talap etiledi.
Jáhán mámleketleri ortasında milliy esap hám audit sistemaların pútin halǵa keltiriw ushın birden-bir qaǵıydalardı islep shıǵıw kerek edi. Bul qaǵıydalar auditorlik ámeliyatında auditning xalıq aralıq standartları mártebein aldı.
Auditorlik iskerliginde normativ hújjetler retinde auditning xalıq aralıq standartların islew boyınsha da málim dárejede urınıslar bolǵan. 1948-jılda Amerika antyod etken buxgalterlar institutı tárepinen «Ulıwmalastırılǵan audit standartları» islep shıǵıldı. Sol sıyaqlı mámlekette auditorlar institutı tárepinen «Ishki auditorlarning minnetlemeleri» daǵaza etildi. 1976-jılda maǵlıwmatqa elektron qayta islew auditi assotsiatsiyasi tuzilib, 1987 jılda «Informaciya sisteması boyınsha ulıwma qabıl etilgen audit standartları» islep shıǵıldı.
Dúnyanıń kópshilik mámleketlerinde milliy gúzetiw auditor-konsultant firma wákilxanaları ámeldegi bolıp, olardıń barlıǵı xalıq aralıq auditorlik standartları hám olarǵa sáykes keletuǵın normalardan keń paydalanadılar. Dúnyada auditorlar iskerliginde ulıwma standartlar isleniwine Amerika antyod etken buxgalterlar institutı (AICPA) úlken tásir hám ǵayrat kórsetip keledi.
AICPA tárepinen auditorlik kásipi, ulıwma alǵanda, auditorlik iskerligine tiyisli bir neshe standart islep shıǵıldı. Usı shólkem tárepinen islep shıǵılǵan standartlar 3 ke bólinedi:
Auditning ulıwma ilmiy tájriybe hám etika standartları :

• 
  Májburiy tayarlıq hám uqıplılıq. Auditor tekseriw ótkeriwde arnawlı texnikalıq tayarlıqqa hám auditorlarning professional qulıq sapalarına ıyelewi kerek (The examinition iyis tap be reformed by a person or persons having adequate technical training and proficience as an auditor).
  
• 
  Ǵárezsizlik. Hár qanday wazıypanı orınlawda auditor yamasa auditorlar ǵárezsiz bolıwı shárt (Ín all matters relating tap the assignment an independence ın mental attitude iyis tap be maintained by the auditor or auditors).
  
• 
  Májburiy qaniygelik ziyreklik. Tekseriwdi ótkeriwde hám juwmaqtı
  

tayarlawda auditordan professional ziyreklik talap etiledi. (Due professional care iyis tap be exercised ın the performance of the examinition and the preparition of the report).
Obiektlerdiń jumıs standartları :

• 
  Tuwrı joybarlaw hám qadaǵalaw. Jumıstı auditorlik tekseriwi muwapıq halda rejelestiriliwi kerek, egerde auditorning járdemshileri ámeldegi bolsa, olardıń iskerligin qadaǵalaw etip barıw kerek (The work iyis tap be adequately planned and assistans, if any, are tap be properly supervised).
  
• 
  Ishki qadaǵalaw sistemasın túsiniwdiń etarliligi. Auditor auditorlik tekseriwiniń kólemi hám oǵan sarplanatuǵın waqtın tuwrı belgilew maqsetinde ishki qadaǵalaw sistemasına etarlicha ataq beriwi shárt (The auditor should obtain a sufficient understanding of the internal control structure tap plan the audit and tap determine the nature, timing, and extent of tests tap be performed).
  
• 
  Zárúr dálillerdiń etarli muǵdarı. Auditorlik esabatı haqqında pikir tayarlaw ushın tekseriw, soraw, baqlaw hám tastıyıq usılları arqalı etarli kólemde dáliller jıynaw (Sufficient competent evidentual matter iyis tap be obtained through inspection, observation, inquires and confirmations tap afford a reasonable basis for an opinion regarding the financial statements under examination).
  

Juwmaq standartları :

• 
  Esabattıń GAAP menen uyqas túsiwi. Juwmaqta finanslıq esabattıń buxgalteriya esabınıń ulıwmaqabıl etilgen principlerge sáykes keliwi haqqında maǵlıwmat keltirip ótiledi (The report shall state whether the financial statements are presented ın accordance with generally accepted accounting principles).
  
• 
  GAAP qaǵıydalarına ámel etińbeytuǵın jaǵdaylar. Juwmaqta ótken jıllar kózqarasınan esap beriw jılında názerde taza jaǵdaylar bar ekenligi anıqlanıwı kerek (The report shall identify those circumstances ın the current period ın relation tap the preceding period).
  
• 
  Maǵlıwmatlar menen kórsetip beriwdiń etarliligi. Finanslıq esabat daǵı informaciya tolıq adekvat halda kórsetip beriliwi kerek, egerde juwmaqta basqa jaǵdaylar názerde taza bolsa. (Informative disclosures ın the financial statements are tap be regarded as reasonably adequate unless otherwise stated ın the report).
  
• 
  Finanslıq esabat haqqında pikirdiń tolıq aytılıwı. Juwmaq finanslıq hisobotning tolıqlıǵı haqqında pikirdi yamasa pikirdiń joqlıǵı haqqında tastıyıqni óz ishine alıwı kerek. Egerde juwmaqlawshı juwmaq berilmegen bolsa, uyqas keliwshi principler menen inabatqa alıw kerek. Auditorning atı finanslıq esabat menen baylanıslı barlıq jaǵdaylarda juwmaqta auditorlik tekseriwiniń anıq forma daǵı túri bayanlainishi shárt, egerde bul názerde tutılǵan bolsa, sonıń menen birge, auditor óz moynına alatuǵın juwapkershiliktiń dárejesi haqqında pikir bildirip ótiwi kerek (The report shall either contain an expression of opinion regarding the financial statements, taken as a whole, or an assertion tap the effect that an opinion coannot be expressed. When an overall opinion cannot be expressed, the reasons therefore should be stated. Ín all cases where the auditor's name iyis assotiated with the financial statements, the report should contain a clearcut indication of the character of the auditor's examination, if any, and the degree of responsibility he iyis taking).
  

AICPA tárepinen qabıl etilgen ulıwmaqabıl etilgen standartlar auditorlik iskerliginiń ulıwma principlerıni, auditorlik kásipiniń ulıwma baǵdarların hám auditor iskerliginiń tiykarǵı táreplerin belgilep berdi. Joqarıda sanap ótilgen standartlar tiykarında keyinirek xalıq aralıq auditorlik standartları islep shıǵıldı
Auditning barlıq standartları tómendegi bólimlerden dúziledi:

1. 
   Ulıwma qaǵıydalar ;
   
2. 
   Standartda paydalaniletuǵın tiykarǵı túsinik hám qaǵıydalar ;
   

3. Standarttıń mánisi;
4. Ámeliy qosımsha.
Ulıwma qaǵıydalarda tómendegiler sáwlelendiriledi:

• 
  usı standarttı islep shıǵıwdıń maqseti hám zárúrligi;
  
• 
  standartlastırılatuǵın ob'ekt;
  
• 
  standarttıń qo'lanilish (ámel qılıw ) tarawı ;
  
• 
  basqa standartlar menen óz-ara baylanısı.
  

Auditning Xalıq aralıq Standartları - AXS (International Standarts of Auduting -ISAs) Buxgalterlarning Xalıq aralıq Federatsiyasi BXF (International Federation Accountants - IFAC) quramındaǵı Auditorlik Ámeliyatı boyınsha Xalıq aralıq Komitet - AAXK (International Auditing Practice Committe) tárepinen islep shıǵıladı. IFAC 1977 jıl 7 oktyabrde shólkemlesken. Bul Federatsiyaga dúnyadaǵı 100 den artıq mámleketlerdiń, sonday-aq, Ózbekstannıń da, milliy buxgalterlik jámiyetlik shólkemleri aǵza bolıp kirgen.
Auditning Xalıq aralıq Standartlarına muwapıq auditorlik iskerliginiń tiykarǵı principleri tómendegilerden ibarat : hadallıq, shınlıq, ǵárezsizlik, jasırınlıq hám puqta bilimge iyelik (kompetentlilik).
Standartlastırılatuǵın hár bir ob'ekt boyınsha 100 dane nomer (pozitsiya) berilgen. Standartlaw ob'ektleri 11 bolǵanı ushın jámi 1100 standart islep shıǵilıwı múmkin. Ámeliyatda bunday muǵdardaǵı standartlar ushın mútajlik bolmaǵanlıǵı sebepli olardıń kóbisinen paydalanilmaydi. Mısalı, «Joybarlaw» (300-399 ) dep atalǵan standartlaw ob'ekti ush standartdan ibarat : 300-«Joybarlaw», 310 -«Biznesti biliw», 320 -«Auditda saldamlılik». Sonday eken, joybarlaw máseleleri boyınsha taǵı 7 standart qabıllaw múmkin. Bunnan tısqarı, hár bir standartqa 10 danege shekem substandart ashıw múmkin. Bizge málim bolǵan derekler tiykarında Auditning Xalıq aralıq Standartların hám olardıń qısqasha mazmunın tómendegi keste kórinisinde keltiremiz. Bul standartlar xalıq aralıq kólemde auditorlik iskerliginiń sapası hám poziciyasin asırıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul standartlar hám normalar bir qansha tarawlar boyınsha islep shıǵıladı :
a) audit boyınsha xalıq aralıq normalar ;
b) basqarıw esabınıń xalıq aralıq ámeliy qaǵıydaları ;
v) jámiyetlik sektorı boyınsha xalıq aralıq normalar.
IFAC esap hám auditga tiyisli barlıq iskerligin óziniń komitetleri arqalı quraydı hám ámelge asıradı. Házirgi waqıtta bular gápine: auditorlik ámeliyatı boyınsha komitet, oqıtıw boyınsha komitet, etika (etika ) boyınsha komitet, finanslıq esap hám basqarıw esabı boyınsha komitet, joybarlaw boyınsha komitet, jámiyetlik sektorı boyınsha komitet hám basqalar kiredi.
Dúnya auditorlari mazmunan uqsas jumıstı atqarsalarda, hár bir mámlekette auditorlik iskerligin shólkemlestiriw óziniń milliy qásiyetlerine ıyelewi múmkin. Auditorlik iskerliginiń xalıq aralıq standartları hám normaları bolsa ol yamasa bul mámlekettiń milliy standartları hám normaların biykar etpeydi.
Kóplegen mámleketler (Ózbekstan 1999 jıldan baslap ) ózleriniń milliy standartların hám basqa normativ hújjetlerin islep shıǵıp atırlar. Olar IFACning tiykarǵı talapların támiyinlew zárúrshiligine jóneltirilgen óz auditorlik stilistikaına iye.
Standartlar basqa normativ hújjetler sıyaqlı tómendegi rekvizitlardan dúziledi: standart nomeri, ámelge kiritilish sánesi, standarttıń qollanıw tarawı, mashqala analizi hám basqalar.

Auditorlik standartları 4 qıylı boladı :

1. Auditning ulıwma standartları ;
2. Auditning jumısshı standartları ;
3. Esabat standartları ;
4. Arnawlı standartlar.
Auditning ulıwma standartlarına tómendegiler kiredi:

• 
  Auditning tiykarǵı principlerı
  
• 
  Finanslıq esabatlar auditining maqseti hám kólemi
  
• 
  Auditni ótkeriwge razılıq haqqında auditorlik shólkeminiń xat-minnetlemesi bolıp tabıladı.
  

Auditning jumısshı standartlarına tómendegiler kiredi:

• 
  Auditni joybarlaw
  
• 
  Auditorlik tastıyıqlaw
  
• 
  Auditni hújjetlestiriw
  
• 
  Audit dawamında buxgalteriya esabı hám ishki qadaǵalaw sistemasın úyreniw hám bahalaw
  
• 
  Buxgalteriya esabatında ózgerisler bolǵanında auditorning hatti-háreketi
  
• 
  Ekspert xızmetinen paydalanıw
  
• 
  Auditorlik tańlaw
  
• 
  Audit ótkeriw nátiyjeleri boyınsha ekonomikalıq sub'ekt basshısına auditorning jazba informaciyası.
  
• 
  Esabat standartlarına tómendegiler kiredi:
  
• 
  Finanslıq esabattı tekserlıgi jóninde auditorlik esabatı
  
• 
  Buxgalteriya esabatı tuwrısında auditorlik juwmaǵın dúziw tártibi
  
• 
  Auditorlik juwmaǵın qol qoyıw sánesi hám buxgalteriya esabatı dúzilgen hám usınıs etilgennen keyingi sáneden júz beretuǵın waqıyalardı sáwlelendiriw.
  

Arnawlı standartlarǵa tómendegiler kiredi:

• 
  Bank auditi boyınsha arnawlı standartlar
  
• 
  Qamsızlandırıw iskerligi auditi boyınsha arnawlı standartlar
  
• 
  Bajıxana auditi boyınsha arnawlı standartlar.
  

Bul standartlarda auditorlik tekseriwin ótkeriw hám de auditorlik juwmaǵın dúziwdiń tiykarǵı qaǵıydaları ańlatpalanadı. Bular járdeminde auditor auditorlik tekseriwiniń kólemi hám kólemin, sonıń menen birge, arnawlı bir usılın tańlawı múmkin.
Usınıń menen birgelikte audit standartları auditorlik tekseriwi sapasın bahalaytuǵın kriterya bolıp xızmet etedi.