Аудитга кириш фанидан якуний назорат саволлари Аудитнинг моҳияти ва ахамияти: Audit atamasi lotin tilidan olingan bo’lib, «eshituvchi»
Audit Korxona moliyaviy hisobotlarinmg haqqoniy ma’lumotlami aks ettirayotgani yiizasidan fikr bildinsh, xizmat ko‘rsatish, mijoz bilan hamkorlik qilish
audit qora
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xususiyatiga kora Tadbirkorlik faoliyati
- O’zaro munosabatlar asoslari
- Boshqaruv aloqalariga kora
- Vertikal aloqalar, yuqori organ tarafidan tayinlanish va faqat shu organga hisobot berish
- Mijoz moliyaviy holatini yaxshilash, passivlami jalb etish, mijozga maslahat orqali yordam beish
- Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun; Audi tori lk faoliyatmmg standartlan Yuqori turuvchi organlar tomonidan ko‘rsatmalar, yoriqnomalar
- Shotlandiya Sertifikatlangan Buxgalterlar Instituti (Intitute of Certified Accountants in Scotland)
- Katta to‘rtlik” (Big four) auditorlik tashkilotlarining daromadlarining mintaqalar va audit xizmatlari bo‘yicha taqsimlanishi (mlrd. AQSh doll.) 1
| Audit Korxona moliyaviy hisobotlarinmg haqqoniy ma’lumotlami aks ettirayotgani yiizasidan fikr bildinsh, xizmat ko‘rsatish, mijoz bilan hamkorlik qilish
|
Taftish Kamchiliklami aniqlash va mas’ul shaxslami javobgarlikka tortish, yuqori turuvchi organlar buyruqlarmi bajarish | |||||||
|
| ||||||||
|
Xususiyatiga kora | ||||||||
|
Tadbirkorlik faoliyati |
Ijrochilik faoliyati |
| ||||||
|
O’zaro munosabatlar asoslari |
|
|
| |||||
|
Ixtiyoriylik, shartnomaga asosan amalga oshirliadi |
Majburiylik, yuqon turuvchi organlar talabiga ko‘ra amalga oshinladi |
| ||||||
|
Boshqaruv aloqalariga kora |
|
|
| |||||
|
Gorizontal aloqalar, mijoz bilan munosabatlarda teng huquqlilik, uning oldida hisobot bensh |
Vertikal aloqalar, yuqori organ tarafidan tayinlanish va faqat shu organga hisobot berish |
| ||||||
|
Amaliy masalalar boyicha |
|
|
| |||||
|
Mijoz moliyaviy holatini yaxshilash, passivlami jalb etish, mijozga maslahat orqali yordam beish |
Aktivlami saqlash. suiiste’molchilikning oldini olish |
| ||||||
|
Huquqiy asoslarga kora |
|
|
| |||||
|
Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun; Audi tori lk faoliyatmmg standartlan |
Yuqori turuvchi organlar tomonidan ko‘rsatmalar, yo'riqnomalar |
|
| |||||
Ўзбекистон республикасида аудиторлик фаолиятини сертификатлаш тизими: Auditorlik tashkilotlariga tadbirkorlik faoliyatining ushbu Qonun 32 va 33-moddalarida nazarda tutilgan turlaridan tashqari boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullanish taqiqlanadi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari, shuningdek qonunchilikka muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi taqiqlanadigan boshqa shaxslar auditorlik tashkilotining muassislari bo‘lishi mumkin emas. Auditorlik tashkiloti, basharti quyidagi majburiy shartlarga rioya etsa, qonunchilikda nazarda tutilgan istalgan tashkiliy-huquqiy shaklda, bundan aksiyadorlik jamiyati mustasno, tashkil etilishi va o‘z faoliyatini amalga oshirishi mumkin: auditorlik tashkiloti o‘zi uchun asosiy ish joyi bo‘lgan auditorlarning eng kam soni shtatdagi kamida to‘rt nafar auditordan iborat bo‘ladi; auditorlik tashkilotining ustav fondi (ustav kapitali) auditorlik tashkiloti o‘z faoliyatini amalga oshirishda bevosita foydalanadigan mol-mulkdan, shu jumladan pul mablag‘laridan shakllantiriladi; ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) auditorlarga (auditorga) tegishli bo‘lgan ulush kamida ellik bir foizni tashkil etishi kerak (bundan auditorlik tashkiloti — chet el auditorlik tashkilotining filiali yoki sho‘ba xo‘jalik jamiyati tashkil etilgan hollar mustasno); auditorlik tashkilotiga faqat o‘zi uchun mazkur auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi bo‘lgan auditor rahbar bo‘lishi kerak. Auditorlik tashkiloti boshqa auditorlik tashkilotining muassisi (ishtirokchisi) bo‘lishi mumkin emas. Ushbu moddaning oltinchi qismi talablariga muvofiq bo‘lmagan taqdirda auditorlik tashkiloti nomuvofiqlik yuzaga kelgan kundan e’tiboran besh kun muddatda vakolatli davlat organini bu haqda yozma yoki elektron shaklda xabardor qiladi va yuzaga kelgan nomuvofiqlikni ko‘rsatib o‘tilgan sanadan e’tiboran uch oydan ko‘p bo‘lmagan muddatda bartaraf etishi yoxud auditorlik faoliyatini tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilishi shart. Ushbu moddaning oltinchi qismi talablariga nomuvofiqlik bartaraf etilguniga qadar auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvlari o‘tkazish taqiqlanadi. Auditorlik tashkilotining filiali tashkil etilganda filial rahbari auditor bo‘lishi kerak. Auditorlik tashkilotining firma nomida “auditorlik tashkiloti” degan so‘z birikmasi bo‘lishi va bu nom boshqa auditorlik tashkilotlarining firma nomlari bilan adashtirib yuborish darajasida bir xil yoki ularga o‘xshash bo‘lgan belgilarni o‘z ichiga olmasligi kerak.O‘zi haqidagi ma’lumotlar Tadbirkorlik subyektlarining yagona davlat reyestriga kiritilgan sanadan e’tiboran uch oy davomida u to‘g‘risidagi ma’lumotlar Auditorlik tashkilotlarining reyestriga kiritilmagan tijorat tashkiloti o‘z nomida “auditorlik tashkiloti” degan so‘z birikmasidan foydalanishga haqli emas. Auditorlik tashkiloti Auditorlik tashkilotlarining reyestridan chiqarilgan taqdirda, auditorlik faoliyatini amalga oshirishga va firma nomida “auditorlik tashkiloti” degan so‘z birikmasidan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Аудиторларнинг турлари: Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvlari va turdosh xizmatlari turidagi auditorlik xizmatlarini ko‘rsatadi. Auditorlik xizmatlari auditorlik tashkiloti va auditorlik xizmatlari buyurtmachisi o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida ko‘rsatiladi. Auditorlik tashkilotlari quyidagi turdosh xizmatlarni ko‘rsatishi mumkin: buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, qayta tiklash, yuritish va moliyaviy hisobot tuzish, shu jumladan moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo‘yicha moliyaviy hisobot tuzish; yuridik shaxsning taftish komissiyasi (taftishchisi), investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi vazifalarini amalga oshirish; buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzish masalalari bo‘yicha maslahat berish; auditorlik tashkilotining shtatida soliq maslahatchisi mavjud bo‘lganda yoxud shartnoma shartlari asosida uni jalb etgan holda, soliqqa oid qonunchilikni qo‘llash, soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha hisob-kitoblar, deklaratsiyalar tuzish yuzasidan maslahatlar berish; moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish va moliyaviy rejalashtirish, shu jumladan biznes-rejalar tayyorlash, iqtisodiy, moliyaviy maslahat va boshqaruvga oid maslahat berish; buxgalteriya hisobi, audit va moliyaviy hisobot, soliq solish, moliya-xo‘jalik faoliyatini hamda moliyaviy rejalashtirishni tahlil qilishga doir seminarlar, konferensiyalar o‘tkazish; buxgalteriya hisobini yuritishni avtomatlashtirish va moliyaviy hisobot tuzish, moliyaviy axborotning axborot xavfsizligi bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyati standartlarida nazarda tutilgan boshqa turdosh xizmatlarni ham ko‘rsatishi mumkin.
Ўзбекистон Республикаси корхоналар аудити соҳасида аудиторларни сертификатлаш тизими: Respublikamizda umumiy audit soxasida faoliyat yuritish uchun auditor avvalo auditorlik malaka sertifikatiga ega bo’lishi lozim. Korxonalar auditi soxasida ixtisoslashgan auditorlar xizmat ko’rsatuvchi, savdo va ishlab chiqaruvchi korxonalarning moliyaviy xisobotlari auditini o’tkazadilar va ushbu xisobotlarning BXMSga asosan tuzilganini tekshiradilar yoki undan chetlanishlar bo’lgan holatlarni aniqlaydilar. Audit tekshiruvi yakunida auditorlik xulosasi tayyorlanadi. “Auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun”ning 21-moddasiga va “Аuditоrlik fаоliyatini аmаlgа оshirish uchun аuditоrlik tаshkitlоtlаrigа litsеnziya bеrish tаrtibi to’g’risidа Nizоm” ga asosan, O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyati maxsus litsenziya asosida amalga oshiriladi. Auditorlik firmalariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya maxsus vakolatli davlat organi (Moliya Vazirligi) tomonidan beriladi. Moliya Vazirligi: - аuditоrlik fаоliyatini tаrtibgа sоluvchi nоrmаtiv hujjаtlаrini, shu jumlаdаn аuditоrlik fаоliyatining milliy stаndаrtlаrini o’z vаkоlаtlаri dоirаsidа ishlаb chiqаdi vа tаsdiqlаydi; - litsеnziya shаrtnоmаsidа nаzаrdа tutilgаn litsеnziya tаlаblаri vа shаrtlаrigа аuditоrlik tаshkilоti tоmоnidаn riоya etilishini nаzоrаt qilаdi hаmdа uch yildа kаmidа bir mаrtа mаzkur mаsаlаlаr yuzаsidаn tеkshiruv o’tkаzаdi; - аuditоr mаlаkа sеrtifikаtini оlish uchun dа’vоgаrlаrgа mаlаkа tаlаblаrini bеlgilаydi; 67 - аuditоrlаrning rеspublikа jаmоаt birlаshmаsi bilаn kеlishgаn hоldа аuditоr mаlаkа sеrtifikаti оlish uchun o’quv dаsturlаrini vа mаlаkа imtihоnlаrini tоpshirish tаrtibini tаsdiqlаydi; - аuditоrlаrning rеspublikа jаmоаt birlаshmаsi ishtirоkidа аuditоr mаlаkа sеrtifikаtini оlish huquqigа dоir mаlаkа imtihоnini o’tkаzаdi; - аuditоrlik tаshkilоti rаhbаrini uch yildа bir mаrtа аttеstаtsiyadаn o’tkаzаdi.
Халқаро аудиторлик малака сертификатлари: Respublika auditorlar jamoat birlashmasi bilan kelishgan xolda Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan dastur asosida auditorlarni tayyorlash markazlarida maxsus tayyorgarlikdan o’tilishi “Sertifikatlangan buxgalteramaliyotchi” (CAP) yoki “Sertifikatlangan xalqaro professional buxgalter” (CIPA) sertifikatlash doirasida professional buxgalterlarni xalqaro sertifikatlash dasturi bo’yicha “Moliyaviy hisob” fanini muvaffaqiyatli topshirganligi to’g’risidagi xujjatning mavjud bo’lishi; - “Sertifikatlangan buxgalter-amaliyotchi” (CAP) yoki “Sertifikatlangan xalqaro professional buxgalter” (CIPA) sertifikatiga va O’zbekiston Respublikasi hududida iqtisodiy soxalarda kamida 5 yildan kam bo’lmagan ish stajiga ega bo’lgan da’vogarlarga auditorlarni tayyorlash markazlarida maxsus tayyorgarlikdan o’tmasdan malaka imtixonini topshirishga ruxsat beriladi.
Ўзбекистон Республикаси банк аудити соҳасида аудиторларни сертификатлаш тизими.: “O’zbekiston Respublikasi banklarida audit tekshiruvlarini o’tkazish to’g’risida nizom ” (yangi tahriri) (O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan 24.06.2000 y. № 403 son bilan tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 04.11.2000 y. № 982 son bilan ro’yxatga olingan), O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” va "Auditorlik faoliyati to’g’risida" (yangi tahrir) gi qonunlarga asosan tijorat banklari faoliyati xar yili O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining banklarda audit tekshiruvlarini o’tkazish huquqini beruvchi sertifikatiga ega bo’lgan auditorlik tashkilotlari tomonidan tekshirilishi shart. Bank muassasalarida tashqi auditning maqsadi banklarning Xalqaro buxgalteriya hisobi andozalariga (XBHS) xamda qonunchilikka mos ravishda tuzilgan moliyaviy xisobotlarning haqqoniyligiga nisbatan mustaqil auditorlarning xolisona fikrini bildirishdir. Auditni o’tkazish jarayonida auditorlar bank ichki nazoratidagi kamchiliklar haqida alohida xisobot tayyorlaydilar. Direktorlar kengashi Prezident Ta’lim bo’limi (CPA imtixoni bo’yicha mas’ul) Professional bo’lim Uzluksiz professional ta’lim bo’limi AICPA Bosh kengashi 82 Banklarda audit tekshiruvini o’tkazish uchun auditor maxsus malaka sertifikatiga ega bo’lishi talab etiladi. Biz 5.3. bo’limda ko’rib o’tgan korxonalarda audit tekshiruvini o’tkazish uchun malaka sertifikatini Moliya Vazirligi bersa, banklarda audit tekshiruvini o’tkazish uchun malaka sertifikatini Markaziy Bank beradi
Аудиторлик фирмаларининг тузилиши, : Yillik daromadiga ko’ra auditorlik firmalarini quyidagi uch guruxga bo’lish mumkin: • Yirik daromadli firmalar; • O’rta daromadli firmalar; Auditorlik firmasining partnyorlari Xavfsizlik xizmati Buxgalteriya bo’lim Umumiy masalalar bo’yicha o’rinbosari Bosh buxgalter Buxgalterlar Kassir Bo’limlar Tijorat Xo’jalik-boshqaruv Nashriyot Filiallar va Vakolatxonalar bilan aloqalar Audit metodologiyasi va qo’shimcha xizmat ko’rsatish masalalari bo’yicha o’rinbosar Bo’limlar Umumiy audit Bank auditi Sug’urta auditi Investitsion institutlar auditi Qo’shimcha xizmatlar I chki standartlarni ishlab chiqish
Аудиторлик фирмаларининг тузилиши гуруҳланиши: Xajm jixatdan auditorlik firmalarini quyidagi to’rt guruxga bo’lish mumkin: Mahalliy firmalar. Bu turdagi firmalar bir yoki ikki ofislariga, partnyor sifatida bir yoki ikki xodimga ega bo’ladilar va birgina shaxar yoki tumandagi mijozlarga xizmat ko’rsatadilar. Bu tur firmalarda audit xizmati ikkinchi darajali o’rinda turadi. Ular asosan konsalting, soliq va buxgalteriya soxasidagi 92 xizmatlarni ko’rsatadilar. Bu firmalarning mijozlari xam kichik biznes sub’ektlari xisoblanadi. Mintaqaviy firmalar. Ko’pgina mahalliy firmalar qo’shni shaxarlar va tumanlarda o’z ofislarini ochish va xodimlari sonini oshirish orqali mintaqaviy firmalarga aylanadi. Mintaqaviy firmaga aylanishning eng samarador usullaridan biri boshqa mahalliy firmalar bilan qo’shilishdir. Mintaqaviy firmalarda audit xizmati xajmi boshqa tur xizmatlarga nisbatan kattaroq bo’ladi. Milliy firmalar. Mamlakatning deyarli xar bir katta shaxrida o’z ofislariga ega bo’lgan firmalar milliy auditorlik firmalari deb nomlanadi. Bu firmalar qo’shni davlatlarda o’z ofislarini ochish yoki u erdagi firmalar bilan hamkorlik qilish orqali xam faoliyat yuritishlari mumkin. Katta to’rtlik. Jaxonda xalqaro miqyosda auditorlik faoliyatini yurituvchi to’rt nafar eng yirik firmalar mavjud. Ushbu firmalarning xar biri dunyoning deyarli barcha yirik shaxarlarida o’z ofislariga ega. LG, Samsung, Toyota kabi yirik korporatsiyalarni faqatgina katta resurslar va professional xodimlar shtabiga ega bo’lgan auditorlik firmalari tekshirish imkoniyatiga ega ekanliklari sababli, ularni faqatgina Katta to’rtlikka kiruvchi firmalar tekshirishi mumkin. Bu firmalar moliya, soliq, kompyuter texnologiyalari kabi soxalarda xam xizmat ko’rsatadilar. Ammo audit xizmati ular tomonidan ko’rsatiladigan xizmatning asosiy xajmini tashkil etadi. Katta to’rtlikka kiruvchi firmalar quyidagilar: 1. Deloitte & Touche; 2. Ernst & Young; 3. KPMG; 4. PriceWaterhouse Coopers. Ushbu firmalar xalqaro miqyosda faoliyat yuritadilar va Microsoft, Citi Bank, HSBC kabi dunyoning yirik korporatsiyalari hamda bank muassasalariga audit, soliq, korporativ moliya va menejment - konsalting, soxalarda xizmat ko’rsatadilar. Ushbu firmalarning yillik daromadi milliardlab AQSh dollarini tashkil etadi.
Аудиторлик фирмалари томонидан кўрсатиладиган хизматлар Auditorlik tashkilotlari quyidagi turdosh xizmatlarni ko‘rsatishi mumkin: buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, qayta tiklash, yuritish va moliyaviy hisobot tuzish, shu jumladan moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo‘yicha moliyaviy hisobot tuzish; yuridik shaxsning taftish komissiyasi (taftishchisi), investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi vazifalarini amalga oshirish; buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzish masalalari bo‘yicha maslahat berish; auditorlik tashkilotining shtatida soliq maslahatchisi mavjud bo‘lganda yoxud shartnoma shartlari asosida uni jalb etgan holda, soliqqa oid qonunchilikni qo‘llash, soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha hisob-kitoblar, deklaratsiyalar tuzish yuzasidan maslahatlar berish; moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish va moliyaviy rejalashtirish, shu jumladan biznes-rejalar tayyorlash, iqtisodiy, moliyaviy maslahat va boshqaruvga oid maslahat berish; buxgalteriya hisobi, audit va moliyaviy hisobot, soliq solish, moliya-xo‘jalik faoliyatini hamda moliyaviy rejalashtirishni tahlil qilishga doir seminarlar, konferensiyalar o‘tkazish; buxgalteriya hisobini yuritishni avtomatlashtirish va moliyaviy hisobot tuzish, moliyaviy axborotning axborot xavfsizligi bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyati standartlarida nazarda tutilgan boshqa turdosh xizmatlarni ham ko‘rsatishi mumkin. Xozirgi kunda auditorlik firmalari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlarni asosiy ikki guruxga ajratish mumkin: (1) audit xizmati; (2) professional xizmatlar. Buxgalteriya hisobi, huquqshunoslik, soliqqa tortish, moliya kabi soxalarda yuqori malakali mutaxassislar aynan auditorlik firmalarida faoliyat yuritishlari sabab, xalqaro va milliy auditorlik firmalari tomonidan ko’rsatiladigan professional xizmatlar soni, turi va xajmi yil sayin o’sib bormoqda atlarini ko’rsatishlari mumkin: - buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish; boshqaruv hisobini tashkil etish va yuritish; moliyaviy hisobni tashkil etish, tiklash va yuritish; buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish; buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, tiklash va yuritish bilan bog’liq boshqa xizmatlar; - moliyaviy xisobotni tuzish; - milliy moliyaviy xisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o’tkazish; - xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini taxlil qilish: moliyaviy xolat taxlili; likvidlik taxlili; to’lov qobiliyati taxlili; moliya-xo’jalik faolioyati taxlili bilan bog’liq boshqa xizmatlar; - buxgalteriya hisobi, soliqqa tortish, rejalashtirish, menejment va moliyaxo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati: texnik – iqtisodiy asoslanmalar tayyorlash, investitsion loyixalar va biznes rejalar ishlab chiqish va baxolash; buxgalteriya hisobi va va soliqqa tortish masalalari bo’yicha maslaxatlar; moliyaviy menejment bo’yicha maslaxatlar; marketing tadqiqotlarini o’tkazish; unumdorlik va samaradorlikni baxolash maqsadida xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyat yuritishining tamoillari va usullarini taxlil qilish; moliya-xo’jalik faoliyatida boshqa konsalting xizmatlari; - soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha xisob-kitoblar va deklaratsiyalarni tuzish: 220 soliq hisobini tashkil etish va yuritish; soliq organlarining tekshiruv dalolatnomalari bo’yicha e’tirozlar tayyorlash; soliq va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar va dekloratsiyalar tuzish; soliq hisobi va soliqqa tortish bilan bog’liq boshqa xizmatlar; - boshqa xizmatlar: auditorlik faoliyati bilan bog’liq soxada tadqiqotlar, seminarlar, anjumanlar, ishlanmalar o’tkazish va ularning natijalarini tarqatish; buxgalteriya hisobi, audit, moliya-xo’jalik faoliyati taxlili va soliqqa tortish bo’yicha belgilangan tartibda o’quv-qo’llanmalari, o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash.
Аудит текширувининг ташкилий асослари, Auditorlik sohasining iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan korxonalar, nodavlat va notijorat tashkilotlar bilan ish olib borishi auditor faqatgina o’z sohasi doirasida chegaralanib qolmagan holda, iqtisodiyot, siyosat, sport va boshqa bir qator sohlardagi so’nggi yangiliklardan xam doimiy xabardor bo’lib borishini taqazo etadi. Albatta, auditor uchun buxgalteriya, audit, soliq sohalarda yuqori malakali mutaxassis bo’lish doimo eng asosiy talab hisoblanadi. Ammo, auditor faoliyati birinchi navbatda tijorat faoliyatidir, ya’ni auditor daromad olish maqsadida ishlaydi. Daromadni esa mijoz keltiradi. Mijozlar soni cheklangan. Demak sohada kuchli raqobat mavjud. Raqobatda faqatgina yuqori sifatli xizmat ko’rsatuvchi firmalar emas, balki mijoz bilan yaqin munosabatlarni o’rnata olgan firmalar g’olib bo’ladi. Bu munosabatlarni o’rnatish uchun esa yuqorida keltirilgan sohalardan xabardor bo’lish katta axamiyatga ega bo’lishi mumkin. Yaxshi munosabatlar faqatgina yangi mijozni jalb etish uchun emas, balki u bilan keyinchalik xam munosabatlarni saqlab qolish va audit tekshiruvini o’tkazish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan munozaralarni samarali xal etish uchun xam xizmat qiladi. Auditorlar bo’lajak mijozni ko’r-ko’rona tanlab, tekshiruvni shu kunning o’zida boshlab yubormaydilar. Auditor dastlab korxona bilan yaqindan tanishadi va bu korxona bilan munosabat olib borish qanchalik maqsadga muvofiqligini aniqlaydi. Auditorlik firmasi mijozga xizmat ko’rsatish asosli degan xulosaga kelsa, audit tekshiruvni dastlab rejalashtirishdan boshlaydi.
Аудит стратегияси Audit strategiyasi – tekshiruvning yakuniy maqsadiga mijoz uchun eng kam xarajatga tushadigan, ammo xar taraflama sifatli tekshiruv o’tkazish orqali erishishdir. 127 Samarali va asosli audit strategiyasini ishlab chiqish auditordan, mijoz faoliyat yuritayotgan tarmoq bilan yaqindan tanish bo’lishni va audit sohasida chuqur malakaga ega bo’lishni talab etadi. Yirik mijoz uchun audit strategiyasi odatda auditorlik firmasi partnyori yoki menejeri tomonidan, o’rta yoki kichik mijoz uchun esa katta auditor tomonidan ishlab chiqilishi mumkin. So’nggi vaziyatda, katta auditor ishlagan strategiya menejer tomonidan o’rganiladi. Tekshiruv strategiyasida audit tekshiruvi uslubiyatlari to’g’risidagi ma’lumotlar xam yoritilishi mumkin. Ushbu uslubiyatlarni belgilash jarayonida auditorga, mijozning buxgalteriya ma’lumotlarini tizimlashtirilgan asosda xisobga olinishi juda qo’l keladi. Ma’lumotlarni tizimlashtirilgan xolda xisobga olishda (1) operatsiyalar boshlang’ich xisob xujjatlarida qayd etiladi; (2) bu xujjatlardagi ma’lumotlar jurnallarda umumlashtiriladi; (3) juranal ma’lumotlari tegishli schyotlar debiti va kreditiga kiritiladi; (4) yil yakunida schyotlar balansi asosida moliyaviy xisobotlar tayyorlanadi. Ushbu jarayonga e’tibor bilan qarasak, ma’lumotlarni tekshirish uchun aniq yo’nalish mavjud. Bu yo’nalish korxona ishtirokida yil davomida sodir bo’layotgan minglab operatsiyalarni yakuniy moliyaviy xisobotlar ko’rsatkichalari bilan bog’laydi. Auditor uchun bu yo’nalishdagi ma’lumotlar oqimini tekshirishning ikki xil uslubiyati mavjud: 1. auditor ma’lum operatsiyalarni dastlabki xisob xujjatlarida qayd etilishidan to moliyaviy xisobotlarga kiritilguniga qadar jarayonni o’rganib chiqishi mumkin. Buning natijasida auditor, barcha operatsiyalar to’g’ri va to’liq xisobga olinganiga ishonch hosil qiladi; 2. auditor yakuniy malumotlarni ularni dastlab aks ettirgan xisob xujjatlari yo’nalishi tomon o’rganib chiqishi mumkin. Bunda, moliyaviy xisobotlarning turli elementlarida keltirilgan ma’lumotlarni tekshirishda schyotlar, schyotlardan jurnallar, ulardan esa dastlabki xisob xujjatlari tomon yo’nalish tanlanishi mumkin. Shu asosada auditor, moliyaviy xisobotda keltirilgan ma’lumotlar asosli, xaqiqatdan xam sodir etilgan operatsiyalar natijasi ekanligiga ishonch hosil qiladi. Keltirilgan yo’nalishlarning xar ikkisi xam auditor uchun katta axamiyatga ega bo’lsada, ular auditorning moliyaviy xisobotlar yuzasidan o’z professional fikrini bildirishi uchun etarli asos bo’la olmaydi. Demak auditor boshqa uchinchi tarafdan xam daliliy xujjat va ma’lumotlarni to’plashi lozim.
Аудитни режалаштиришнинг асослари Auditda rejalashtirsh - audit tekshiruvining maqsadini aniq belgilab ohsh va shu maqsadga ohb boruvchi yo‘Uarni ishlab chiqishdir. Rejalaslitirish jarayonida auditorlik tashkiloti tomonidan audit tekshiruvining vaqti, hajmi va tekshiruv ketma-kethgi belgilanadi. Samarali rejalashtirishni amalga oshlrish uchun auditor tekshiruvni o‘tkazishdan oldin, bo‘lajak mijoz korxonaning o‘zi bilan tanisliishi va uning faohyat turini o'rganishi lozim. Umumiy audit rejasi mijoz haqidagi dastlabki iqtisodiy — mohyaviy ma’lumotlarga asoslanadi. Umumiy audit rejasini ishlab chiqish jarayonida auditorlik firmasi mijozning ichki nazorat tiziminhig samaradorligini o‘rganadi va baholaydi. Ichki nazorat tizimi mijoz buxgalteriya tizhni noto‘g‘ri ma’lumot taqdim etayotganidan mijoz rahbariyatini o‘z vaqtida xabardor etgan va bu m a’lumotlami to‘g‘ri shaklda taqdim etilishini ta’minlagan taqdirda samarali hisoblanadi. Auditni rejalashtirish jarayonida muhimlik va audit riski ham muhhn rol o‘ynaydi
Аудит текшируви технологияси Auditorlik sohasining iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan korxonalar, nodavlat va notijorat tashkilotlar bilan ish olib borishi auditor faqatgina o‘z sohasi doirasida chegaralanib qolmagan holda, iqtisodiyot, siyosat, sport va boshqa bir qator sohlardagi so‘nggi yangiliklardan ham doimiy xabardor bo'lib borishini taqazo etadi. Albatta, auditor uchun buxgalteriya, audit, soliq sohalarida yuqori malakali mutaxassis bo‘lish doimo eng asosiy talab hisoblanadi. Ammo, auditor faoliyati birinchi navbatda tijorat faoliyatidir, ya’ni auditor daromad olish maqsadida ishlaydi. Daromadni esa mijoz keltiradi. Mijozlar soni cheklangan. Demak, sohada kuchli raqobat mavjud. Raqobatda faqatgina yuqori sifatli xizmat ko'rsatuvchi firmalar emas, balki mijoz bilan yaqin munosabatlami o‘rnata oigan firmalar g‘olib bo'ladi. Bu munosabatlami o‘rnatish uchun esa yuqorida keltirilgan sohalardan xabardor bo'lish katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Yaxshi munosabatlar faqatgina yangi mijozni jalb etish uchun emas, balki u bilan keyinchalik ham munosabatlami saqlab qolish va audit tekshiruvini o'tkazish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan munozaralami samarali hal etish uchun ham xizmat qiladi. Auditorlar bo‘lajak mijozni ko‘r-ko‘rona tanlab, tekshiruvni shu kunning o'zida boshlab yubormaydilar. Auditor dastlab korxona bilan yaqindan tanishadi va bu korxona bilan munosabat ohb borish qanchalik maqsadga muvofiqligini aniqlaydi. Auditorlik firmasi mijozga xizmat ko‘rsatish asosli degan xulosaga kelsa, audit tekshiruvni dastlab rejalashtirishdan boshlaydi.
Аудиторнинг мижоз олдидаги мажбурият хати Audit xizmati tashkiliy - huquqiy va mulkchilik shaklidan qat’iy nazar istalgan iqtisodiy subyektga va uning bo'limlari, uyushmalari, filiallariga ko'rsatilishi mumkin. Bu vaziyatda iqtisodiy subyektlar audit tekshiruvini o'tkazuvchi auditorhk firmasini mustaqil ravishda o'zlari tanlaydilar. Korxona o‘z talablariga javob benivchi auditorlik firmasini tanlagach. shu firma rahbariyati nomiga quyidagicha ko‘rinishdagi rasmiy taklif — xat yo‘llaydi. Ushbu takhfni olgach, auditorlik firmasi mijoz korxona rahbariyati yoki vakili bilan uchrashuv o‘tkazadi. Ushbu uchrashuv davomida amalga oshirilishi kutilayotgan audit tekshiruvining ko‘lami, turi, yo‘nalishi, mijoz xodimlari tomonidan bajarihshi lozim bo‘lgan ishlar ro‘yxati, tekshiruvni o‘tkazish uchun belgilangan vaqt va xizmat haqiga oid masalalar muhokama etiladi. Xizmat haqi masalasini muhokama qilishda auditor mijozni «cho‘chitib» yubormasligi lozim. Shundagina auditor — mijoz munosabatlar uzoq muddatli bo’ladi. Uchrashuv yakunida barcha tashkiliy masalalar mijoz va auditor o'rtasida ijobiy hal etilsa auditor tekshiruv o‘tkazishga roziligini majburiyat xati orqli rasmiy ravishda bildiradi. Bu xat mijoz rahbariyati nomiga yo'llanadi Majburiyat xatinhig bosh maqsadi tekshirilishi kutilayotgan korxona va auditorlik tashkilotining majburiyat va vazifalarini belgilab berishdan iborat. Majburiyat xati o‘zida quyidagi ma’lumotlarni aks ettirishi lozim: - audit tekshiruvining obyekti; - auditorga taqdim etilgan ma’lumotlarning to‘g‘ri bo‘lishi yuzasidan mijoz rahbariyatrning majburiyati; -mijoz faoliyaliga oid ma’lumotlanii tijorat siri sifatida saqlash yuzasidan auditor majburiyati; - auditor tomonidan qo'llaniladigan qonun — hujjatlar; - tekshiruv jarayonida xatoliklarning aniqlanmay qolishi mumkinligi. Auditor o‘z ixtiyoriga ko‘ra ushbu xatga qo'shimcha taizda quyidagi ma’lumotlarni kiritishi mumkin: - o‘tkaziladigan audit tekshiruvining qisqacha rejasi; - tekshiruv uchun zarur bo'lgan ma’lumotlami yozma tarzda taqdim etish bo‘yicha so'rov; - tekshiruv haqini to'lash tartibi va shakli; - zarural bo‘lganda tashqi ekspertlar xizinatidan foydalanish zarurligi; - avvalgi audit tekshiruvi ishchi qog‘ozlaridan foydalanish bo‘yicha maxsus kelishuv.
Аудит текширувини ўтказиш бўйича шартнома Majburiyat xati mijoz tomonidan qabul qilingach, audit tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha shartnoma tuziladi va bu shartnoma buyurtmachi korxona va auditorlik firmasi rahbarlari tomonidan imzolanadi. Shartnoma imzolnngan davrdan e’tiboran audit tekshiruviga be’vosita kirishiladi. Ushbu shartnomaga muvofiq ijrochi — auditor mijozga xizmat ko‘rsatish majburiyatini, mijoz esa bu xizmat uchun kelishilgan mablag‘ni to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Shartnomada tomonlarning huquqlari, vazifalari va majburiyatlari aniq bayon etilishi kerak. Amaliyotda mijoz auditordan doimo ijobiy xulosa olishni istaydi. Ammo ba’zi hollarda m ijozning buxgalteriya tizim i, moliyaviy ma’lumotlari talab darajasida ishonchli emasligi auditorga bunday xulosa berishga yo‘l qo‘ymaydi. Natijada, tekshiruv yakunida mijoz va auditor o‘rtasida tushunmovchiliklar, nizolar kelib chiqishi mumkin. Shuni e’tiborga oigan holda, auditor shartnomada qaysi hollarda ijobiy xulosa bera olmasligi yoki umuman xulosa berishning imkoni bo‘lamsligini aniq ko'rsatib o‘tishi kerak. Shartnoma tuzish davrida muhim masalalardan yana biri audit tekshiruvining haqini belgilash hisoblanadi. Buning uchun auditor tomonidan tekshiruv hajmi, zaruriy vaqt hajmi va audit riski holisona baholaiiishi kerak. Shu omillar asosida auditor xizmat haqqini belgilashi mumkin. Shartnomada xizmat haqi masalasi ko‘rilganda, shu bandga, tekshiruv xaqining Lamida 50% ini oldindan to‘lash shartining kiritilishi maqsadga muvofiq. Buning natijasida auditor tekshiruv jarayonida mijozdan mohyaviy jihatdan mustaqü bo‘ladi. Tekshiruv jarayonida auditorga mijoz faoliyatiga doir ko‘plab ma’himotlar kerak bo‘ladi. Shartnomada mijoz tomonidan bunday ma’lumotlar auditorga kerak bo‘]gan vaqtda to‘hq hajmda va tezkor tarzda yetkazib berüishi majburiyati mijoz rahbariyati zimmasiga yuklatilganligi to‘g‘risidagi ma’lumot ham aks ettirilishi kerak.
Мухимлик ҳақида тушунча Audit rejasini ishlab chiqish jarayonida auditor tomonidan e’tibor qaratilishi lozim bo'lgan yana bir muhim masala, muhimlik va audit riski darajasini belgilab olishdir. Muhimlikni sonda ifodalash auditor uchun tekshiruv ko‘lamini belgilashda yordam beradi. Buxgalteriya aniq hisob — kitobga asoslangan soha bo‘lsada, unda taxminlar, farazlar ko‘p qo'üaniladi. Misol uchun asosiy vositalarga eskirish hisoblash maqsadida shu asosiy vositaning iqtisodiy foyda keltiradigan davrini belgilashda ham shunday taxminlardan foydalaniladi. Bunhig natijasida buxgalteriyada ba’zi xatoliklar yuzaga kelishi, mohyaviy ma’lumotlar korxonada sodir etilgan operatsiyalar natijalarini to‘g‘ri aks ettirmayotgan bo'lishi, bir so‘z bilan aytganda, buxgalteriya ma’lumotlari xato bo‘lishi mumkin. Auditorlar bu xatoliMarni ikki gumliga bo‘ladilar: (1) muhim (katta) xatoliklar; (2) muhim bo‘hnagan (kichik) xatoliklar. Auditor tekshiruvni yuqori sifatli, shu bilan birga, mijoz uchun eng arzon qiymatda o'tkazish maqsadida xatoliklar ichidan faqatagina muhim hisoblanganlarini tanlab oladi va tekshiradi. «Jiddiylik va auditorlik riski» nomh № 9 AFMS1 ga asosan muhimlik — mohyaviy hisobotdagi xatoning ushbu hisobotdan malakali foydalanuvchi unga asosan to‘g‘ri xulosalar chiqarishi va to‘g‘ri qarorlar qabul qihshiga mone’lik qiladigan chegaradir.
Аудит риски Audit riski — auditor tomonidan, muhim xatoliklarga ega bo‘lgan moliyaviy hisobotlar yuzasidan, bilmagan holda noto‘g‘ri (teskari) xulosa berilishi riskidir. Boshqacha qilib aytg;uida, mohyaviy liisobotkuda muhim xatoliklar mavjud, ammo tekshiruv jarayonida auditor tomonidan ularning aniqlanmaslik xavfi. Audit rejasini ishlab chiqisli jarayoida auditor audit riskiga ta’sir etuvchi omiUarni aniqlashi lozim. Quyida mohyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar mavjud bo'lishi mumkinUgini ko‘rsatuvchi omilLar ro‘yxati keltuilgan. Xalqaro amaliyotda audit riskini baholashning quyidagi ikki usuLi mavjud: 1) intuitiv; 2) hisoblash. Intuitiv usluhda audit riski tekshiruvni rejalashtirish jarayonida auditorning tajribasi va mijoz faohyati bilan yaqindan tanishishi hamda mijoz rahbariyati va buxgalteriya xizmati xodimlari bilan og'zaki suhbat olib borish asosida umumiy moliyaviy hisobotlar yoki ularning asosiy guruhlari bo'yicha aniqlanadi. Ammo audit riskini baholash maqsadida intuitiv uslubni faqatgina kichik korxonalarga nisbatan qo'hash miunkin. Shu sabab ushbu uslub xalqaro amahyotda qo‘llanilmaydi. Hisohlash uslubida audit riski quyida keltirilgan nisbiy kattaliklaruing maxsus faktorli modeli asosida baholanadi: Audit riski = DR x NR x AR Ushbu modelda: D R — doimiy risk (Inherent risk); N R — nazorat riski (Control risk); AR — aniqlanmaslik riski (Detection risk). Doimiy risk — biror schyotga nisbatan hech qanday ichki nazorat tizimining o'matihnaganligi sababli shu schyotda muhim xatolikning yiizaga kelish riski. Nazorat riski — biror schyotga nisbatan ichki nazorat tizimi o’rnatilgan bo‘lsa hamki, shu nazorat tizimining sifatli ishlamaganligi sababli schyotda muhim xatolikning yuzaga keLishi riski. Aniqlanmaslik riski — auditor tekshiruvni o'tkazgach, aslida muhim xatoliklarga ega schyotlnrga nisbatan, bilmagan holda, ijobiy xulosa berib yuborishi riski.
Аудит стратегияси . Rejalshtirish jarayonida muhimhk ko‘rsatkichi va audit riskini baholashni amalga oshirgach auditor tekshiruv strategiyasini ishlab chiqishi lozim. Audit stratcgiyasi — tekshiring yakuniy maqsadiga mijoz uchun eng kam xarajatga tushadigan, ammo har taraflama sifatli tekshiruv o‘tkazish orqali erishishdir. Samarah va asosh audit strategiyasini ishlab chiqish auditordan, mijoz faohyat yuritayotgan tarmoq bilan yaqindan tanish bo‘lishni va audit sohasida chuqur malakaga ega bo‘lishni talab etadi. Yirik mijoz uchun audit strategiyasi, odatda, auditorlik firmasi partnyori yoki menejeri tomonidan, o‘rta yoki kichik mijoz uchun esa katta auditor tomonidan ishlab chiqilishi mumkin. So‘nggi vaziyatda, katta auditor ishLagan strategiya menejer tomonidan o‘rganiladi. Tekshiruv strategiyasida audit tekshiruvi uslubiyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham yoritilishi mumkin. Ushbu uslubiyatlami belgilash jarayonida auditorga, mijozning buxgalteriya ma’lumotlarini tizimlashtirilgan asosda hisobga olinishi juda qo‘l keladi. Ma’lumotlarni tizimlashtirilgan holda hisobga olishda (1) operatsiyalar boshlang‘ich hisob hujjatlarida qayd etiladi; (2) bu hujjatlardagi ma’lumotlar jurnallarda umumlashtiriladi; (3) juranal ma’lumotlari tegishli schyotlar debiti va kreditiga kiritiladi; (4) yil yakunida schyotlar balansi asosida moliyaviy hisobotlar tayyorlanadi. Ushbu jarayonga e’tibor bilan qarasak, ma’lumotlami tekshirish uchun aniq yo‘nalish mavjud. Bu yo‘nalish korxona ishthokida yil davomida sodir bo'layotgan rninglab operatsiyalarni yakuniy moliyaviy hisobotlar ko‘rsatkichalari bilan bog‘laydi
Аудит режаси, Audit rejasi - mijoz faoliyat tarmog'i va audit strategiyasi yuzasidan audit orning umumiy ma’lumotidir. «Auditni rejalshtirish” deb nomlangan № 3 AFMSga asosan audit rejasida auditorlik tashkiloti auditni o‘tkazish muddatlari, hisobot va xulosasinini tuzishni nazarda tutishi shart. Audit rejasida, odatda, quyidagilar to‘g‘risida batafsil ma’lumot keltirilganbo‘ladi: 1) mijoz, xaqida umumiy ma’lumot — uning tarkibiy tuzilishi, faoliyat tarmog‘i; 2) auditning maqsadi (aksiyadorlar taklifi bikm o‘tkaziladigan audit, maxsus maqsadlami ko‘zlagan audit va boshqalar); 3) audit xizmatiga qo‘shimcha iavishda boshqa turdagi xizmatlar (soliq, konsalting) ham ko'rsatilishi kutilayotgan bo‘lsa, uLirning tun va ko‘lami; 4) audit tekshimvini o'tkazish uchun zaniriy vaqt hajmi; 5) mijoz xodiinkm tomonidan amaiga oshirilishi lozim bo'lgan ishlar; 6) audit tekshimvida qatnashadigan xodimlarga nisbatan talablar; 7) audit riski va muhimlik darajasi bo‘yicha ma’lumot
Аудит дастури ва «Auditni rejalshtirish” deb nomlangan № 3 AFMSning 31 bandiga ko‘ra audit dasturi — audit rejasini rivojlantirish hisoblanadi va audit rejasini amalda ro'yobga chiqarish uchun zarur bo‘lgan auditorlik amaUar mazmunining batafsil ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Audit dasturi moliyaviy hisobotning har bir elementini tekshirish uchun amalga oshirilishi lozim bo'lgan ishlarni va buning uchun zaruruiy vaqt hajmini belgilagan holda, butun audit tekshiruvrning batafsil loyihasini ifodalydi. Tekshiruvning har bir bosqichi o‘z yakuniga yetgach, ish yakunlangan sana shu ishni nihoyasiga yetkazgan auditorning ismi sharifi va haqiqatda ketgan vaqt audit dasturida ko‘rsatilishi lozim. Shuuday qilib, audit dasturi audit rejasining yanada batafsil ko‘rinishi bo'lgan holda, tekshiruvni rcjalashtirish va uni nazorat qilishi uchun juda samarahvosita hisoblanadi. Audit dasturi tekshiruvni o'tkazish uchun kerakli xodimlarning zaruriy sonhii ko‘rsatadi va nazoratchilarga tekshiruvning har bir bosqichini nazorat qilish va yo‘ naltirishga xizmat qiladi. Dasturga audit tekshiruvi yuzasidan batafsil yo'riqnomalarni Idritish tekshiruvning zaruriy bosqichlari e’tibordan chetda qoüb ketishining oldini oladi. Batafsil yozma yo‘riqnomalarning keltirihshi nisbatan tajribasiz bo'lgan auditorlarga, katta auditorlarning ortiqcha yordamisiz ham o‘z ishini nihoyasiga yetkazishiga yordam beradi. Olz navbatida, katta auditorlar ham asosiy e’tibomi yuqori darajadagi tahlihy qobiliyat va chuqur mulohaza talab etuvchi bosqichlarga qaratishlariga imkon yuzaga keladi. Audit rejasi tekshiruvning yakuniy maqsadini ifodalaydi. Audit dasturi esa shu inaqsadlarga yetish uchun amalga oshirilishi lozim bo'lgan bosqichlarni ko‘rsatib beradi
Аудит вақт бюджети: Auditorlik firmalari, odatda, xizmat haqini vaqtbay asosda olishlari sabab, tekshiniv uchun sarflangan vaqtning doimiy hisobi yuritilishi lozim. Vaqt budjeti - audit tekshiruvining har bir bosqichida qatnashayotgan, tajribasiga asosan guruhlarga ajratilgan auditorlarning sarflagan vaqtini auditorlik firmasi tomonidan belgilangan tarif stavkasiga ko‘paytirish asosida ishlab chiqiladi. Vaqt budjeti faqatgina xizmat haqi summasini belgilash uchun xizmat qilmay, menejer yoki katta auditor tomonidan aloliida e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan nuqtalarni ko‘rsatadi va tekshiruv belgilangan maromda borayotganini kuzatish imkonini beradi. Audit tekshiruvini imkon darajasida oldindan belgilangan vaqt ichida yakunlash lozim. Shu sabab, har bir xodim tekshiruvni, o‘zi uchun ajratilgan vaqtni aniq bilgan holda, olib borishi kerak. Biror muammo, murakkabliklar yuzaga kelgan holda, ushbu vaziyat yuzasidan xodim katta auditorga zudlik bilan xabar berishi, buning natijasida vaqtning behuda sarflanishining oldini olishi kerak.
Аудит текшируви жараёни: Audit rejasini tuzish jarayoni mijoz xususiyatiga ko‘ra o'zgaruvchanbo‘lsada, umumiy ketma-ketlik quyidagi tartibda bo‘ladi: 1) audit tekshiruvini rejalashtirish maqsadida mijoz ichki nazorat tizimini o'rganish; 2) nazorai riskini baholash va qo‘shimcha nazorat testlarini ishlab chiqish; 3) qo‘shimcha nazorat testlarini o‘tkazish; 4) nazorat riskini qayta baholash va asoslovchi testlarni ishlab chiqish; 5) asoslovchi testlarni o‘tkazish va audit tekshiruvini yakunlash; 6) moliyaviy hisobotlar yuzasidan fikr hosil qilish va auditorlik xulosasini tayyorlash. 1. Audit tekshiruvini rejalashtirish maqsadida mijoz ichki nazorat tizimini o‘rganish, o’tkazilishi kutilayotgan audit tekshiruvining turi va ko'larni mijozning moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklarga yo‘l qo‘yilishining oldini olish sifatli ichki nazorat tizimiga egaligiga bog'liq. Auditorlar ichki nazorat tizimini baholashlari uchun: - uning qanday tuzilganini va qay tartibda ishlashini; - qaysi tarmoqlarda aynan qanday nazorat turlari mavjudligini; - turli xildagi operatsiyalar qay tartibda hisobga olinishini va ushbu jarayonda ichki nazorat tizimining rolini; - moliyaviy hisobotlardagi ma’lumotlarni asoslovchi qanday qo‘shimcha hujjatlar mavjudligini o'rganishlari lozim. Umuman aytganda, mijoz ichki nazorat tizimi xaqida tasavvur hosil qilish. mantiqiy nuqtayi nazardan, audit tekshiruvida birinchi qadam hisoblanadi. 2. Nazorat riskini baholash va qo‘shimcha nazorat testlarini ishlab chiqish. Ichki nazorat tizimining tuzilishini tahlil qilgach. auditorlar shu tizim qanchalik muhim xatoliklarning oldini olish darajasida sifatli tuzilganini o‘rganadilar. Audit riski formulasiga qo'yganda, auditorlar nazorat riski darajasini aniqlaydilar. Ichki nazorat tizimi sifatsiz deb topilsa (nazorat riski yuqori bo‘lsa) auditorlar asosiy e’tiborni asoslovchi testlarga qaratishlariga (aniqlay olmaslik riskini qisqartirishga) va shu asosda umumiy audit riski darajasini pasaytirishlariga to‘g‘ri keladi. Boshqa tarafdan, ichki nazorat tizimi muhim xatoliklarni aniqlash va to‘g‘rilayolish darajasida sifatli bo‘lsa, auditor bunga to‘liq ishonch hosil qilish uchun yana qanday turdagi qo'shimcha nazorat testlari o'tkaziiishi mumkinligini aniqlaydi. 3. Qo‘shimcha nazorat testlarini o’tkazish. Qo'shimcha nazorat testlari asosida auditor, mijozning ichki nazorat tizimi amalda qanchalik samarali ishlayotganini o‘rganadi. Nazorat testiga misol tariqasida, mijoz tomonidan sotilgan tovarlarni tegishli jurnal va schyotlarda qayd etishdan oldin, shu operatsiyalar yuzasidan tayyorlanishi lozim bo'lgan hujjatlarni keltirish mumkin. Bunda auditor nazorat testini o‘tkazish orqali, mijoz moliyaviy hisobotlarida aks ettirilgan daromad va sof foyda ko'rsatkichlari haqiqatdan ham sodir bo‘lgan operatsiyalar natijasi ekanligiga ishonch hosil qiladi. Buning uchun auditor yil davomida tovarlar sotuvi yuzasidan tayyorlangan hujjatlarning istalgan bh nechtasini tanlab, ularning moliiyati bilan tanishadi va shu hujjatlarda keltirilgan summalar tegishli jurnallar, shunhigdek, schyotlarda qayd etilganini tekshiradi. 4. Nazorat riskini qayta baholash va asoslovchi testlarni ishlah chiqish. Nazorat testlarini yakunlagach auditorlar nazorat riskini qayta baholaydilar va o‘tkazilgan testlar asosida audit tekshiruvini yakunlash uchun o'tkazilishi lozim bo‘lgan asoslovchi testlanüng turi, vaqti va ko’larnini belgilaydilar. Nazorat testlari avvalo ichki nazorat tizimining sifatini, ishlash samaradorlighii o‘rganish uchun zarur bo‘lsa, asoslovchi testlar moliyaviy hisobotlardagi aniq bir elementlarining to‘g‘ri va to‘liq ko‘rsatilganlighii asoslash uehuji zarurdir. Misol uchun mijoz buxgalteriya tizinuda aks ettirilgan debitorlik qarzlarining haqqoniy ekanligini teksliirish. 5. Asoslovchi testlarni o ‘tkazish va audit tekshiruvini yakunlash. Bu bosqichda auditor mijoz ichki nazorat tizimining sifatiga qarab ishlab chiqqan asoslovchi testlarni o‘tkazadi va moliyaviy hisobotlarning elementlarida ma’lumotlar to‘g‘ri va toiiq keltirilganiga yoki unday emasligiga ishonch hosil qiladi. 6. Moliyaviy hisobotlar yuzasidan fikr hosil qilish va auditorlik xulosasini tayyorlash. Audit tekshiruvi jarayonida so‘nggi audit protsedurasi qo‘llanilib o‘z nihoyasiga yetkazilgan kun audit tekshiruvining so‘nggi kuni deyiladi. Auditorlik xulosasiga audit tekshiruvining so‘nggi kuni sanasi qo‘yiladi. Ammo xulosa shu kunning o‘zida berilmaydi. Auditorlik xulosasi auditorlik firmasi zimmasiga katta javobgarlikni qo‘yishi sabab, xulosa berilishidan oldin firma partnyori barcha ishchi qog‘ozlar bilan tanishib chiqislii va faqat shundan so'nggina qanday turdagi auditorlik xulosasi berilishi mumkinligini hal qilishi lozim.
Ички назорат тизими : Ichki nazorat tizimiga ko‘p hollarda korxona rahbariyati tomonidan shu korxona xodimlari iiribgarliklarining oldini olish uchun amaiga oshiriladigan ishlar majmuyi sifatida qaraladi. Aslida, bu vazifa ichki nazorat tizimining ko'plab vazifalaridan faqatgina birini tashkil etadi. Umuman olganda, ichki nazorat tizimi korxonaning o ‘z oldiga qo‘ygan ma’lum maqsadlariga erishishini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan choratadbirlar majmuyidir. Korxonada ichki nazorat tizimini tashkil etishdan maqsad quyidagilar: 1) korxona egasida bo'lgan aktivlarning isrof bo‘lishi, suiste’mol qilinishining oldini olish; 2) buxgalteriya ma’lumotlarining to‘g‘ri va to'liq ishlab chiqilishini ta’minlash; 3) korxona xodimlari va bo'limla lining korxona siyosatiga mos ravishda ish ohb borishlarini ta ’minlash; 4) korxona xodimlari va bo'limlari faoliyatini samaradorlik nuqtayi nazaridan o'rganish. Bir so‘z bilan aytganda, ichki nazorat tizimi korxona rahbariyati uchun shu korxona ish faoliyati belgilangan rejaga, tartib-qoidaga mos ravishda borayotganini yoki rejadan chetlanishlar bo‘layotgan muammoli nuqtalarni aniqlash imkonini beradi. Ichki nazorat tizimi korxonaning faqatgina moliyaviy yoki buxgalteriya tizimini qamrab olmay, korxonaning barcha faohyat sohalarini o‘z ichiga oladi. Misol uchun: xarid qilish, ishlab chiqarish, saqlash, sotish, yetkazib berish. Ichki nazorat tizimi korxona rahbariyatiga korxona faohyatinmg har bir sohasi bo'yicha ishonchli, o‘z vaqtida va zaruriy yetkazib berilishini ta’minlaydi. Buning natijasida rahbariyat korxona faoliyati ustidan doimiy ravishda nazorat olib borish asosida korxona faoliyatini tartibga soladi va belgilangan maqsadlarga erishilishini ta’minlaydi. Yillik budjet, korxona ichki ishlab chiqarish standartlarining joriy etilishi, ishlab chiqarish va saqlash jarayoni ustidan nazoratni tashkil etish ham ichki nazorat tizimining bir ko'rinishidir. AQSH Kongressi tomonidan 1977-yilda qabul qilingan Xorijda Korrupsion Faoliyatga Qarshi Qonun bu ishga chek qo‘ydi. Xorijiy mamlakatlar bozorlarida o‘z o‘rnini mustahkamlab olish uchun shu davlatlar yuqori mansabdor shaxslariga mablag‘ ajratish qonun bilan qat’iyan ta’qiqlandi. Shu bilan birga, bu qonunga ko‘ra AQSH Qimmatli qog'ozlar va birja bo‘yicha komissiyasi (SEC)dan ro‘yxatdan o‘tgan va fond birjalarida sotiladigan aksiyalariga ega korporatsiyalarda har qanday operatsiya faqatgina yuqori rahbariyat qarori va roziligi bilan amalga oshirilishi lozim. Shuningdek, korporatsiya aktivlari doimiy ravishda buxgalteriya ma’lumotlari bilan taqqoslanishi, ya’ni inventarizatsiya o'tkazilishi shart. Bundan ko'zlangan maqsad korporatsiyalarda ya&hirin rezervlar tashkil etihshi va aktivlardan samarasiz foydalanilishining oldini olishdan iborat. Bu qonunga amal qilmaslik korporatsiya uchun 1 mln. AQSH dollari miqdoridagi jarima va mas’ul shaxslarning jinoiy javobgarlikka tortilishiga olib kelishi mumkin.
Ички назоратнинг аудитдаги роли: Audit tekshiruvini rejalashtirish va tekshiniv ko’lami va hajmini baholash uchun auditor albatta mijoz ichki nazorat tizimini o‘rganib chiqishi va baholashi lozim. Mijoz ichki nazorat tizimini o‘rganish asosida auditor tekshiruvni rejalashtirish bilan bir qatorda nazorat riskini baholashi mumkin bo‘ladi. Ichki nazorat tizimi xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining hajmi va xususiyatlariga muvofiq bo‘lishi lozim. Auditor auditorlik tekshiruvi jarayonida buxgalteriya hisobi tizimi tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektning xo‘jalik faoliyatini haqqoniy aks ettirishi to‘g‘risida yetarli darajada ishonchga ega bo‘lishi lozim. Agar auditor tegishli nazorat vositasiga tayanishi mumkinligi to‘g‘risida ishonch hosil qilsa, bunday holda u auditorlik amallarini chuqurlashmagan tarzda o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi, aks holda u ko‘proq (keng) tanlov asosida o‘tkazgan bo‘lar edi, shuningdek qo‘llanilayotgan auditorlik amallari mohiyatiga va ularni amalga oshirish uchun mo‘ljallanayotgan vaqt sarfiga o‘zgartirishlar kiritishi mumkin. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash amallari auditorlik tashkiloti tomonidan mazkur va boshqa auditorlik faoliyatining milliy standartlari talablarini hisobga olgan holda mustaqil ishlab chiqilgan usullar va yondashuvlar asosida amalga oshiriladi. Agar auditorlik tashkiloti ishonchlilikni tasdiqlash jarayonida ichki nazorat tizimi umuman va (yoki) ichki nazoratning alohida bir vositasi dastlabki baholash jarayonida olingan bahodan past degan xulosaga kelsa, bunday holda u o‘tkaziladigan auditorlik tekshiruvlari natijalari bo‘yicha o‘z xulosasining ishonchliligini oshirish maqsadida boshqa auditorlik amallarini amalga oshirish tartibini shunga mos ravishda tuzatishi lozim. Ichki nazorat tizimini baholashning barcha bosqichlari butun tizim yoki alohida nazorat vositasi ishonchliligining bahosini ko‘rsatgan holda tegishli tartibda batafsil hujjatlashtirilishi lozim.
Ички назорат тизимининг моҳияти ва зарурияти: ichki nazorat tizimi korxonaning o ‘z oldiga qo‘ygan ma’lum maqsadlariga erishishini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan choratadbirlar majmuyidir. Korxonada ichki nazorat tizimini tashkil etishdan maqsad quyidagilar: 1) korxona egahgida bo'lgan aktivlarning isrof bo’lishi, suiiste’mol qilinishining oldini olish; 2) buxgalteriya ma’lumotlarining to‘g‘ri va to'liq ishlab chiqilishini ta’minlash; 3) korxona xodimlari va bo'limla lining korxona siyosatiga mos ravishda ish ohb borishlarini ta ’minlash; 4) korxona xodimlari va bo'limlari faoliyatini samaradorlik nuqtayi nazaridan o'rganish. Bir so‘z bilan aytganda, ichki nazorat tizimi korxona rahbariyati uchun shu korxona ish faoliyati belgilangan rejaga, tartib-qoidaga mos ravishda borayotganini yoki rejadan chetlanishlar bo‘layotgan muarnnioli nuqtalarni aniqlash imkonini beradi. Ichki nazorat tizimining ahamiyati ayniqsa yirik, murakkab ishlab chiqarish tizimiga ega bo‘lgan korxonalar uchun katta ahamiyatga ega. Bir qator rivojlangan davlatlar, xususan AQSHda yirik korporatsiyalarda ichki nazorat tizimini tashkil etlsh Xorijda Korrupsion Faoliyatga Qarshi Qonun (Foreign Corrupt Practices Act) bilan belgilangan va inajburiydir. Bu qonunning qabul qilinishiga sabab, o‘tgan asrning 70-yiIlarida AQSHning bir qator yirik korporatsiyalari xorijiy davlatlar bozorlarida o‘z o‘rinlarini mustahkamlab olish maqsadida shu davlatlar yuqori mansabdor shaxslariga katta miqdordagi mablag'larni ajratganliklari ma’lum bo'ldi. Bu mablag'lar shu davlatlar qonunlariga ko'ra qonuniy, ammo AQSH qonunchiligiga ko‘ra pora berish hLsoblangan. Ba’zan bu mablag'lar shu korporatsiyalar bosh rahbarlariga hech qanday xabar bermasdan ajratilgan.
Ички назорат тизимининг таснифлари ва элементлари.: Xalqaro amaliyotda ichki nazorat tizimi quyidagi ikki tuiga bo‘linadi: 1. Ichki buxgalteriya nazorati tizimi. 2. Ichki boshqaruv nazorati tizimi. Ichki buxgalteriya nazorati tizimi buxgalteriya tizimi va moliyaviy hisobotlar ma'lumotlarining ishonchli bo‘lishini ta ’minlashi lozim bo‘lgan tizimdir. Misol uchun, korxona buxgalteriyasi tomonidan tayyorlangan pul mablag'lari bo‘yicha ma’lumotning shu korxonaning bank hisob raqami bo‘yicha bank tomonidan tayyorlangan hisoboti bilan shu korxonada bevosita pul mablag'lari bilan ishlamaydigan xodim tomonidan solishtirilishini keltirib o'tishimiz mumkin. Buning natijasida buxgalteriya tizimi va moliyaviy hisobotlardagi pul mablag'lari bo‘yicha ma’lumotlarning ishonchli bo‘lish ehtimoli ortadi.Bevosita buxgalteriya tizimi va moliyaviy hisobotlar ma’lumotlaribilan bog‘liq bo'lmagan boshqa barcha tur nazorat tizimlari ichki boshqaruv nazorati tizimi deyiladi. Ichki nazorat tizimining murakkabligi yoki soddaligi korxonaning tuzilishi, hajmi va faohyat turiga bog‘liq. Lekin liar qanday turdagi korxonada ichki nazorat tizimi quyida keltirilgan uch asosiy elementdan tashkil topgan: 1. Nazorat muhiti. 2. Buxgalteriya tizimi. 3. Nazorat amaliyotlari. Nazorat muhiti korxona o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalarga erishishi uchun amalga oshirishi lozim bo‘lgan chora-tadbirlar majmuyidir. Bu chora-tadbirlar majmuyi quyidagilardan iborat: 1. Korxonani boshqaruv uslubi. 2. Korxonaning mantiqiy to‘g‘ri ishlangan tashkiliy tuziimasi. 3. Xodimlarni boshqarishning samarali uslubiyati. 4. Prognozlash va budjet tizimi. 5. Ichki audit xizmati. 6. Samarali faoliyat yurituvchi audit qo'mitasi. Buxgalteriya ti/imi korxona icliki nazorat tizimi o‘z oldiga qo'ygan maqsadlarga erishishini ta’minlasliga xizmat qiluvchi muhim element hisoblanadi va uning vazifasi korxonada sodir etilayotgan operatsiyalarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri hisobga olish, qayta ishlash, umumlashtirish va foydalanuvchilarga yetkazib berishdan iborat. Korxona buxgalteriya tizimi jurnal order, memorial order kabi hujjatlar qatorida quyidagilarni ham qamrab olishi lozim: 1. Xodimlarda javobgarlikni shakllantirish uchim ichki hujjatlashtirish tizimi. 2. Korxonada ishlatiladigan schyotlar rejasi. 3. Operatsiyalarni hisobga olishniva korxona icliki hisob siyosatini tushuntiruvchi yo'riqnomalar. Nazorat amaliyotlari. Korxonalar samarali ichki nazorat tizimini joriy etish uchun nazorat muhiti va buxgalteriya tizimi bilan bir qatorda ma’him turdagi operatsiyalar va aktivlar ustidan boshqa turdagi nazoratni ham tashkil etishlari lozim. Bu nazorat quyidagilarni ta’minlashi kerak: 1) vazifalarning to‘g‘ri taqsimlaiiishi; 2) aktivlarga nisbatan javobgarlik.
Аудитор томонидан ички назорат тизимини ўрганиш ва баҳолаш асослари: Auditor tomonidan ichki nazorat tizimini o‘ rganish auditorga mijozning nazorat riskini baholasli imkonini beradi. Auditor tomonidan ichki nazorat tizimi sifatli deb topilsa, nazorat riski past deb baholanadi. Ichki nazorat tizimining sifati audit tekshiruvi ko'larnini belgüaydi. Ya’ni, ichki nazorat yetarli darajada siiatli bo‘lsa, audit tekshiruvi kam hajmda o‘tkazilishi va tckshiniv tez yakunlanishi mumkin. Aks holda, ya’ni ichki nazorat tizimi sifatsiz hisoblansa, tekshiruv ko'proq davr mobaynida, kengroq hajmda o‘tk;izihshi lozim. Auditor tomonidan mijoz ichki nazorat t izimini o‘rganishning eng samarali usuli shu tizimni uning asosiy operatsion sikllarga ajratib tekshirish hisoblanadi. Operatsion sikl korxonada sodir etilayotgan operatsiyalarni ma’lum ketma-ketlikda, bosqichlarga bo‘üb qayta ishlash hisoblanadi. Misol uchun, ishlab chiqarish sohasida ixtisoslashgan korxonada ichki nazorat tizimini quyidagi asosiy operatsion sikllarga ajratish mumkin: 1. Sotish va debitorlik qarzlarini qoplash sikh — bu siklda xaridorlardan buyurtmani olish va uni qayta ishlash, kreditga tovar sotishni amalga oshirish, tovami xaridorlarga ortib jo‘natish, to'lov talabnomasini tayyorlash, sotilgan tovarlarni va ular bo‘yicha daromad va pul tushumlarini hisobga olLsh, sotilgan tovarlar bo‘yicha pulning kelib tushishi bo‘yicha operatsiyalar. 2. Xarid sikli — materiallar va tovarlarning xarid qilinishi, xarid va kreditorlik qarzlarining hisobga olinishi, majburiyatlar yuzasidan to'lovni amalga oshirish va uni hisobda aks ettirish operatsiyalari. 3. Ishlab chiqarish sikli — material va ehtiyot qismlarni saqlash, ularni ishlab chiqarish jarayoniga jalb etish, materiallar xarid bahosini Lshlab chiqarilgan malisulotlar tannarxiga o‘tkazish va sotilgan tayyor mahsulot tannarxini hisoblash operatsiyalari. 4. Ish haqi yuzasidan hisob-kitob sikli — xodimlarni ishga qabul qilish, ishlangan vaqtni liisobga ohsh, uslilanmalarni hisoblash va ish haqini berish operatsiyalari. Sifatü ichki nazorat tizimi korxona tomonidan bu operatsiyalarning har biriga nisbatan o'matilishi kerak.
Аудит далиллари: Moliyaviy hisobotlar auditini o‘tkazayotganda auditor tekshirilayotgan moliyaviy hisobotlar BHMS ga mos kelishi yoki undan chetlanishlar bo‘lgan hollarni aniqlashi uchun zaruriy dalillarni to‘playdi. Shu dalillar asosida auditor moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri tuzilganini aniqlaydi. Bir so‘z bilan aytganda, dalillar audit tekshiruvining asl mohiyatini tashkil etadi. Auditor moliyaviy hisobotlar yuzasidan o‘z professional fikrini bildira olishi uchun yetarh miqdordagi va sifatli dalillar to‘planishi lozim. Shu o'rinda «dalil» atamasining mohiyatini yoritishni lozim topdik. Dalil — oldindan bildirilgan biror taxminning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini ko'rsatuvchi vosita. Audit da «Oldindan bildirilgan biror taxmin» moliyaviy hisobotlar BHMS ga mos tuzilgan degan farazdir. Dalillarning asosiy manbayi mijozning buxgalteriya tizimi hisoblanadi. Ammo bu tizim auditor uchun yetarli miqdordagi va sifatli dalillarni bermaydi va auditor ham bu dalillar bilan cheklanib qolmasligi lozim. Auditor zaruriy dalillarni aktivlarga nisbataii shaxsan o‘1kazgan kuzatuvlari orqali va tashqi manbalardan olishi zarur.
Аудит далилларининг мохияти,: Audit tekshiruvi davomida auditor qo‘lga kiritishi mumkin bo‘lgan dalillar turli ko'rinishda bo‘lishi mumkin. Misol uchun, aktivlarni shaxsan tekshirish. operatsiyalarning haqiqatdan ham sodir bo'lganini uchinchi tarafning tasdiqlashi, auditoming mijoz bilan o'zaro telefon orqali muloqoti natijasida olingan ma’lumotlar va boshqalar. Audit dalillari faqatgina yetarh miqdorda emas, balki yetarlicha sifatli, ishonchh bo'lishi darkor. Dalil sifatli bo‘lishi uchun esa u o‘z kuchini yo‘qotmagan va tekshirilayotgan obyektga aloqador bo’lishi lozim. To‘planishi lozim bo'lgan audit dalillarining miqdorini auditorning o‘zi professional mulohazasiga asoslangan holda belgilaydi. Audit dalillarining sifatiga esa bir qator omillar ta ’sir etishi mumkin. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: - dalillar mijoz korxonadan tashqari manbalardan olmganda ularning ishonchliligi yanada ortadi; - mijozning ichki nazorat tizlml korxonada tayyorlangan buxgalteriya ma’lumotlari sifatiga ta ’sir etadi; - auditor tomonidan daliliar bevosita olinganda bu dalillar bilvosita oiinganga qaragandagi ishonchliligi yuqori bo'ladi. Audit dalillarining yetarliligi, ularga asoslanib auditor moliyaviy hisobotlarga nisbatan biror fikr hosil qilishi uchun yetarli miqdorda bo'lishini nazarda tutadi. Dalillarning yetarliligini belgilash auditordan professional mulohazani talab etadi. Shu o‘rinda quyidagi omillar audit dalillarining yetarliligini belgilashda ahamiyat kasb etishi mumkin: - audit dalillarining miqdori ularning sifati bilan teskari bog‘lanishda bo‘ladi. Ya’ni, dalillar qanchalik sifatli bo‘lsa, ularni shuncha kamroq miqdorda to‘plash mumkin; - dalillarning miqdori muhimlikka ham bog'liq. Ya’ni tekshirilayotgan obyekt qanchalik muhim bo'Isa, to'planishi lozim bo'lgan audit dalillari ham shunchalik ko‘proq bo‘lishi lozim. Muhim bo‘lmagan obyektlarga nisbatan kam miqdordagi dalillar to'planishi yoki umuman to‘planmasligi ham mumkin.
Аудит далиллари турлари: Moliyaviy xisobotlar auditini o’tkazayotganda auditor tekshirilayotgan moliyaviy xisobotlar BXMSga mos kelishi yoki undan chetlanishlar bo’lgan xollarni aniqlashi uchun zaruriy dalillarni to’playdi. Shu dalillar asosida auditor moliyaviy xisobotlarning to’g’ri yoki noto’g’ri tuzilganini aniqlaydi. Bir so’z bilan aytganda, dalillar audit tekshiruvining asl mohiyatini tashkil etadi. Auditor moliyaviy xisobotlar yuzasidan o’z professional fikrini bildira olishi uchun etarli miqdordagi va sifatli dalillar to’planishi lozim. Shu o’rinda “dalil” atamasining mohiyatini yoritishni lozim topdik. Dalil –oldindan bildirilgan biror taxminning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini ko’rsatuvchi vosita. Auditda “oldindan bildirilgan biror taxmin” moliyaviy xisobotlar BXMSga mos tuzilgan degan farazdir. Dalillarning asosiy manbayi mijozning buxgalteriya tizimi xisoblanadi. Ammo bu tizim auditor uchun etarli miqdordagi va sifatli dalillarni bermaydi va auditor xam bu dalillar bilan cheklanib qolmasligi lozim. Auditor zaruriy dalillarni aktivlarga nisbatan shaxsan o’tkazgan kuzatuvlari orqali va tashqi manabaalardan olishi zarur. Audit tekshiruvi davomida auditor qo’lga kiritishi mumkin bo’lgan dalillar turli ko’rinishda bo’lishi mumkin. Misol uchun, aktivlarni shaxsan tekshirish, operatsiyalarning haqiqatdan xam sodir bo’lganini uchinchi tarafning tasdiqlashi, auditorning mijoz bilan o’zaro telefon orqali muloqoti natijasida olingan ma’lumotlar va boshqalar. Audit dalillari faqatgina etarli miqdorda emas, balki etarlicha sifatli, ishonchli bo’lishi darkor. Dalil sifatli bo’lishi uchun esa u o’z kuchini yo’qotmagan va tekshirilayotgan ob’ektga aloqador bo’lishi lozim.To’planishi lozim bo’lgan audit dalillarining miqdorini auditorning o’zi professional muloxazasiga asoslangan xolda belgilaydi. Audit dalillarining sifatiga esa bir qator omillar ta’sir etishi mumkin. Ular qatoriga quyidagilar kiradi: - dalillar mijoz korxonadan tashqari manbaalardan olinganda ularning ishonchliligi yanada ortadi; - mijozning ichki nazorat tizimi korxonada tayyorlangan buxgalteriya ma’lumotlari sifatiga ta’sir etadi; - auditor tomonidan dalillar be’vosita olinganda bu dalillar bilvosita olinganga qaragandagi ishonchliligi yuqori bo’ladi. Audit dalillarining etarliligi, ularga asoslanib auditor moliyaviy xisobotlarga nisbatan biror fikr hosil qilishi uchun etarli miqdorda bo’lishini nazarda tutadi. Dalillarning etarliligini belgilash auditordan professional muloxazani talab etadi. Shu o’rinda quyidagi omillar audit dalillarining etarliligini belgilashda axamiyat kasb etishi mumkin: - audit dalillarining miqdori ularning sifati bilan teskari bog’lanishda bo’ladi. Ya’ni, dalillar qanchalik sifatli bo’lsa, ularni shuncha kamroq miqdorda to’plash mumkin; dalillarning miqdori muximlikka xam bog’liq. Ya’ni tekshirilayotgan ob’ekt qanchalik muxim bo’lsa, to’planishi lozim bo’lgan audit dalillari xam shunchalik ko’proq bo’lishi lozim. Muxim bo’lmagan ob’ektlarga nisbatan kam miqdordagi dalillar to’planishi yoki umuman to’planmasligi xam mumkin. Audit tekshiruvini o’tkazayotganda auditor audit riskini kamaytirish uchun turli xildagi audit dalillarini to’playdi. Avvalgi boblarda ta’kidlaganimizdek, audit riski uch elementdan taskil topgan, ya’ni doimiy risk, nazorat riski va aniqlanmaslik riski. Bu risklarning xar biri uchun auditor to’plashi lozim bo’lgan dalillar turlichadir. Ammo, shuni ta’kidlash lozimki, auditor dalillarni avvalo aniqlanmaslik riskini kamaytirish uchun to’playdi. Chunki, aniqlanmaslik riski bevosita audit dalillariga bog’liq. Nazorat riski bilan bog’liq bo’lgan audit dalillari xar bir operatsiya yoki xujjatni tekshirishga emas, balki shu operatsiyalarga nisbatan ishlab chiqilgan ichki nazorat tizimining sifatini o’rganishga qaratilagan. Ichki nazorat tizimi qanchalik sifatli deb topilsa, audit dalillari xam shunchalik kam miqdorda to’planishi mumkin. Aniqlanmaslik riskini cheklashga qaratilgan audit dalillari quyidagilarga bo’linadi: 1. Inventarizatsiya; 2. Xujjatlar - Mijoz korxonadan tashqarida tayyorlangan va be’vosita auditorga taqdim etilgan xujjatlar; - Mijoz korxonadan tashqarida tayyorlangan ammo auditorga mijoz orqali etib kelgan xujjatlar; - Mijoz korxona tomonidan tayyorlab auditorga taqdim etilgan xujjatlar. 3. Buxgalteriya ma’lumotlari; 4. Taxliliy protseduralar; 5. Xisob-kitoblar; 6. Mutaxassislar tomonidan taqim etilgan dalillar; 7. Og’zaki dalillar.
Аудит далиллари манбаалари Dalil — oldindan bildirilgan biror taxminning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini ko'rsatuvchi vosita. Audit da «Oldindan bildirilgan biror taxmin» moliyaviy hisobotlar BHMS ga mos tuzilgan degan farazdir. Dalillarning asosiy manbayi mijozning buxgalteriya tizimi hisoblanadi. Ammo bu tizim auditor uchun yetarli miqdordagi va sifatli dalillami bermaydi va auditor ham bu dalillar bilan cheklanib qolmasligi lozim. Auditor zaruriy dalillami aktivlarga nisbataii shaxsan o‘1kazgan kuzatuvlari orqali va tashqi manbalardan olishi zamr. Audit dalillari faqatgina yetarh miqdorda emas, balki yetarlicha sifatli, ishonchh bo'lishi darkor. Dalil sifatli bo‘lishi uchun esa u o‘z kuchini yo‘qotmagan va tekshirilayotgan obyektga aloqador bo‘hshi lozim. Nazorat riski bilan bog‘liq bo'lgan audit dalillari har bir operatsiya yoki hujjatni tekshirishga emas, balki shu operatsiyalarga nisbatan ishlab chiqilgan ichki nazorat tizimining sifatini o'rganishga qaratilgan. Ichki nazorat tizimi qanchalik sifatli deb topilsa, audit dalillari ham shunchalik kam miqdorda to'planishi mumkin. Aniqlanmaslik riskini cheklashga qaratilgan audit dalillari quyidagilarga bo'linadi: 1. Inventarizatsiya. 2. Hujjatlar. - mijoz korxonadan tashqarida tayyorlangan va bevosita auditorga taqdim etilgan hujjatlar; - mijoz korxonadan tashqarida tayyorlangan ammo auditorga mijoz orqali yetib kelgan hujjatlar; -mijoz korxona tomonidan tayyorlab auditorga taqdim etilgan hujjatlar. 3. Buxgalteriya ma'lumotlari. 4. Talililiy protseduralar. 5. Hisob-kitoblar. 6. Mutaxassislar tomonidan taqim etilgan dalillar. 7. Og‘zaki dalillar.
Ички аудит хизмати маълумотларидан фойдаланиш: Ichki audit – buxgalteriya ma’lumotlarining to’g’ri bo’lishini ta’minlashga va korxonada samarali ichki nazorat tizimini tashkil etishga yo’naltirilgan faoliyat. Ichki audit tizimi: • korxona tomonidan mustaqil ravishda tashkil etiladi; • korxona rahbariyati manfaatlariga xizmat qiladi. Ichki audit faoliyatini yuritish uchun litsenziya yoki malaka sertifikati talab etilmaydi. Auditning bu turi korxona rahbariyatining samarali qaror qabul qilishi uchun asos bo’ladigan buxgalteriya ma’lumotlarining to’g’ri bo’lishini, korxona bo’lim va xodimlarining korxona siyosatiga, belgilangan rejaga mos ravishda faoliyat yuritishlarini ta’minlash va buni nazorat qilish, korxona ma’lum qonunhujjatlarga mos ravishda ishlashini ta’minlashga qaratilgan Audit tekshiruvi davomida ekspert xizmatidan foydalanish “Ekspert ishidan foydalanish” nomli № 16 AFMS (O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 03.09.1999 yil № 816 son bilan ro’yxatga olingan)ga asosan ekspert – auditorlik tashkiloti shtatida turmaydigan, buxgalteriya hisobi va auditdan farq qiluvchi sohalarda etarlicha bilim, tajriba va ko’nikmalarga ega bo’lgan mutaxassisdir. Ekspert sifatida auditorlik firmasi yuridik shaxs xisoblangan ixtisoslashgan firmani jalb etishi mumkin. Bu firmalar mol – mulkni baxolash, muhandislik, geologiya kabi soxalarda xizmat ko’rsatadilar. Audit tekshiruviga ekspert quyidagi hollarda jalb etilishi mumkin: 1. ma’lum mol – mulkni (er, bino, mashina va uskunalar va h.k.z.) baxolashda; 2. mulkning miqdori va holatini aniqlash uchun (foydali qazilmalarning zaxirasi, mashina va uskunalarning xizmat muddati); 3. bajarilgan ishlarning xajmini aniqlashda (qurilish, geologorazvedka); 4. shartnomalar, ta’sis xujjatlari, me’yoriy xujjatlarni yuridik baxolashda. Audit tekshiruvida ekspert xizmatidan foydalanish to’g’risidagi qarorni auditorlik firmasi raxbariyati mavjud shart – shroitning murakkabligi, muximligi kabi omillarni xisobga olgan xolda qabul qiladi. Audit tekshiruvida qatnashish uchun ekspert quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1. ekspert xizmat ko’rsatmoqchi bo’lgan soxada malakaga egaligini tasdiqlovchi xujjat (diplom, attestat, litsenziya); 2. ekspert xizmat ko’rsatmoqchi bo’lgan soxada ish tajribasi; 3. davlat muassasasi tomonidan shu tarmoqda ximat ko’rsatish huquqini beruvchi litsenziya.
Аудит текшируви давомида эксперт хизматидан фойдаланиш «Ekspert ishidan foydalariish» nomii № 16 AFMS1 ga asosan ekspert — auditorlik tashkiloti shtatida turmaydigan, buxgalteriya hisobi va audit dan farq qiluvchi sohalarda yetarlicha bilim, tajaba va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan mutaxassisdir. Ekspert sifatida auditorlik firmasi yuridik shaxs hisoblangan ixtisoslashgan firmani jalb etishi mumkin. Bu firmalar mol-mulkni baholash, muhandislik, geologiya kabi sohalarda xizmat ko‘rsatadilar. Audit tekshiruviga ekspert quyidagi hollarda jalb etilishi mumkin: 1) ma’lum mol-mulkni (yer, bino, mashina va uskunalar va h.k.z.) baholashda; 2) mulkning miqdori va holatini aniqlash uchun (foydali qazilmalaruing zaxirasi, mashina va uskunalarning xizmat muddati); 3) bajarilgan ishlarning hajmini aniqlashda (qurilish, geologorazvedka); 4) shartnomalar, ta’sis hujjatlari, me’yoriy hujjatlarni yuridik baholashda. Audit tekshiruvida ekspert xizmatidan foydalanish to‘g‘risidagi qarorni auditorlik firmasi rahbariyati mavjud shart-shioitning murakkabligi, muhimligi kabi omillarni hisobga oigan holda qabul qiladi. Audit tekshimvida qatnashish uchun ekspert quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1) ekspert xizmat ko'rsatmoqchi bo'lgan sohada malakaga egaügini tasdiqlovchi hujjat (diplom, attestat, litsenziya); 2) ekspert xizmat ko'rsatmoqchi bo‘lgan sohada ish tajribasi; 3) davlat muassasasi tomonidan shu tarmoqda ximat ko‘rsatish huquqini beruvchi litsenziya. Ekspert tekshiruvga obyeklivlik bilan yondoshishi kerak. Auditorlik firmasi quyidagi hollarda ekspert xizmatidan foydalanishi mumkin emas: - ekspert (jismoniy shaxs) audit tekshiruvidan o'tayotgan korxonaning ta’sischisi, ta’sLschilarning yaqin qarindoshi yoki korxonaning xodimi bo‘lgan hollarda; - ekspert (yuridik shaxs) audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxonaning ta’sischisi, kreditori, sug‘urtacliisi bo'lgan yoki ekspert firmasini tekshiruvdan o'tayotgan korxona tuzgan bo‘lsa.
Ўзаро боғлиқ томонлар, кейинги воқеалар 0 ‘zaro bog‘liq tomonlar deb mijoz korxona va boshqa ikkinchi tomonning o‘zaro munosabatiga aytiladi va bu inunosabat jarayonida bir taraf ikkinchi taralga ta’sir o‘tkaza olishi mumkinhgi va buning natijasida tomonlardan biii o'zining shaxsiy daromad olishga yo‘naltirilgan manfaatidan ikkinchi taraf foydasiga voz kechishi tushuniladi. Bog‘liq taraflarga misol tariqasida mijoz korxona va lining rahbariyati, rahbariyat oiia a’zolari, shu’ba korxonalarini keltirish mumkin. 0 ‘zaro bog‘liq tomonlar o‘rtasidagi operatsiyalar yuqorida keltirib o‘tilgaii tomonlar va korxona o‘rtasida sodir etilgan va odatiy tusga ega bo‘lmagan operatsiyalami nazardatutadi. 0 ‘zaro bog‘liq tom onlar o‘rtasidagi operatsiyalami tekshirish jarayonida auditor muhim operatsiyalar yuzasidan lo'liq axborotlar moliyaviy hisobotlarga ilovalarda keltiritganligiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Xususan quyidagi ma’lumotlar bayoni ilovalarda o‘z aksini topgan bo‘lihi lozim: o‘zaro bog‘liq tomonlarning munosabati, operatsiyaning xususiyati, operatsiyaning summasi, yuzaga kelgan debitorlik va kreditorlik qarzlari va ushbu qaizlami qondirish shartlari hamda muddatlari to‘g‘risida ma’lumot. Agar auditor o‘zaro bog‘liq tomonlar o'rtasidagi operatsiyalar asossiz (muhim darajada yuqori yoki past) narxlarda va shartlarda amalga oshirilgan deb hisoblasa bu tur operatsiyalarning mohyaviy hisobotlarida ilova qilinishini talab etislii zarur. Bu borada yo'riqnoma vazilasini № 55 AFMS bajaradi. Ushbu AFMS ning maqsadi o‘zaro bog‘liq shaxslar bilan bog‘liq bitimlaini aniqlash maqsadlarida auditorlik tashkiloti tomonidan bajariladigan auditorlik amalarni aniqlash hisoblanadi. Mazkur standartning talablari auditorlik tekshirishlarini o‘tkazishda barcha auditorhk tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi.
Аудитда бошқа мутахассислар ишларидан фойдаланиш O’zaro bog’liq tomonlar bo’yicha audit tekshiruvini o’tkazish auditor uchun tekshiruvning eng nozik va kompleks soxalaridan birini tashkil etadi. Bu jarayonda auditorning asoiy e’tibori o’zaro bog’liq tomonlar o’rtasida sodir etilgan operatsiyalarning summasiga emas, balki shu operatsiyalarning xususiyatiga qaratilgan bo’ladi. O’zaro bog’liq tomonlar deb mijoz korxona va boshqa ikkinchi tomonning o’zaro munosabatiga aytiladi va bu munosabat jarayonida bir taraf ikkinchi tarafga ta’sir o’tkaza olishi mumkinligi va buning natijasida tomonlardan biri o’zining shaxsiy daromad olishga yo’naltirilgan manfaatidan ikkinchi taraf foydasiga vos kechishi tushuniladi. Bog’liq taraflarga misol tariqasida mijoz korxona va uning raxbariyati, raxbariyat oila a’zolari, sho’ba korxonalarini keltirish mumkin. O’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalar yuqorida keltirib o’tilgan tomonlar va korxona o’rtasida sodir etilgan va odatiy tusga ega bo’lmagan operatsiyalarni nazarda tutadi. O’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalarni tekshirish jarayonida auditor muxim operatsiyalar yuzasidan to’liq axborotlar moliyaviy xisobotlarga ilovalarda keltirilganligiga aloxida e’tibor qaratishi lozim. Xususan quyidagi ma’lumotlar bayoni ilovalarda o’z aksini topgan bo’lihi lozim: o‘zaro bog’liq tomonlarning munosabati, operatsiyaning xususiyati, operatsiyaning summasi, yuzaga kelgan debitorlik va kreditorlik qarzlari va ushbu qarzlarni qondirish shartlari hamda muddatlari to’g’risida ma’lumot. Agar auditor o’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalar asossiz (muxim darajada yuqori yoki past) narxlarda va shartlarda amalga oshirgan deb xisoblasa bu tur operatsiyalarning moliyaviy xisobotlarida ilova qilinishini talab etishi zarur. Bu borada yo’riqnoma vazifasini № 55 AFMS bajaradi. Ushbu AFMS ning maqsadi o’zaro bog’liq shaхslar bilan bog’liq bitimlarni aniqlash maqsadlarida auditorlik tashkiloti tomonidan bajariladigan auditorlik amalarni aniqlash hisoblanadi. Mazkur standartning talablari auditorlik tеkshirishlarini o’tkazishda barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Audit tekshiruvini o’tkazish jarayonida auditor o’zaro bog’liq
Ўзаро боғлиқ томонлар ўртасидаги операциялар моҳияти ва текшириш услубияти : O’zaro bog’liq tomonlar bo’yicha audit tekshiruvini o’tkazish auditor uchun tekshiruvning eng nozik va kompleks soxalaridan birini tashkil etadi. Bu jarayonda auditorning asoiy e’tibori o’zaro bog’liq tomonlar o’rtasida sodir etilgan operatsiyalarning summasiga emas, balki shu operatsiyalarning xususiyatiga qaratilgan bo’ladi. Misol uchun, korxona o’z raxbaridan bozor baxosidan ancha yuqori qiymatda er sotib oldi deylik. Bunday vaziyatda auditor qanday chorani qo’llashi lozim? Bu auditor uchun o’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalarning murakkab qirralaridan birini namoyon etadi. O’zaro bog’liq tomonlar deb mijoz korxona va boshqa ikkinchi tomonning o’zaro munosabatiga aytiladi va bu munosabat jarayonida bir taraf ikkinchi tarafga ta’sir o’tkaza olishi mumkinligi va buning natijasida tomonlardan biri o’zining shaxsiy daromad olishga yo’naltirilgan manfaatidan ikkinchi taraf foydasiga vos kechishi tushuniladi. Bog’liq taraflarga misol tariqasida mijoz korxona va uning raxbariyati, raxbariyat oila a’zolari, sho’ba korxonalarini keltirish mumkin. O’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalar yuqorida keltirib o’tilgan tomonlar va korxona o’rtasida sodir etilgan va odatiy tusga ega bo’lmagan operatsiyalarni nazarda tutadi. O’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalarni tekshirish jarayonida auditor muxim operatsiyalar yuzasidan to’liq axborotlar moliyaviy xisobotlarga ilovalarda keltirilganligiga aloxida e’tibor qaratishi lozim. Xususan quyidagi ma’lumotlar bayoni ilovalarda o’z aksini topgan bo’lihi lozim: o‘zaro bog’liq tomonlarning munosabati, operatsiyaning xususiyati, operatsiyaning summasi, yuzaga kelgan debitorlik va kreditorlik qarzlari va ushbu qarzlarni qondirish shartlari hamda muddatlari to’g’risida ma’lumot. Agar auditor o’zaro bog’liq tomonlar o’rtasidagi operatsiyalar asossiz (muxim darajada yuqori yoki past) narxlarda va shartlarda amalga oshirgan deb xisoblasa bu tur operatsiyalarning moliyaviy xisobotlarida ilova qilinishini talab etishi zarur. Bu borada yo’riqnoma vazifasini № 55 AFMS bajaradi. Ushbu AFMS ning maqsadi o’zaro bog’liq shaхslar bilan bog’liq bitimlarni aniqlash maqsadlarida auditorlik tashkiloti tomonidan bajariladigan auditorlik amalarni aniqlash hisoblanadi. Mazkur standartning talablari auditorlik tеkshirishlarini o’tkazishda barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Audit tekshiruvini o’tkazish jarayonida auditor o’zaro bog’liq munosabatlarni ko’rsatishi mumkin bo’lgan bitimlar bilan yaqindan tanishib chiqishi va audit tekshiruvida qatnashayotgan boshqa auditorlarga xam bu ma’lumotlarning o’z vaqtida etkazilishini ta’minlashi lozim. Audit tekshiruvi jarayonida quyidagi bitimlar shaхslarning o’zaro bog’liq munosabatlarini ko’rsatishi mumkin: a) foiz to’lamasdan qarz olishi va qarz bеrishi yoki to’lovning prеdmеti, sharti va muddatini bеlgilamasdan to’lash; b) o’ziga хos shartlarni ko’zda tutuvchi, o’ziga хos narхlarni ko’zda tutuvchi shartnomalar; v) mantiqiy sababsiz amalga oshirilgan opеratsiyalar; g) hisobga olinmagan opеratsiyalar, ya’ni bеpul tarzda olingan yoki ko’rsatilgan хizmatlar. O’zaro bog’liq shaхslar va ular o’rtasidagi bitimlarni aniqlash uchun auditor quyidagilarni amalga oshirishi kеrak bo’ladi: a) хo’jalik yurituvchi sub’еktning rahbaridan barcha o’zaro bog’liq shaхslarni aniqlashi, o’tgan davr mobaynida ushbu shaхslar bilan qandaydir bitimlar tuzilganmi, хo’jalik yurituvchi sub’еktda o’zaro bog’liq shaхslar bilan tuzilgan bitimlarning ro’yхatga olishni tеgishli usuli bormi va ushbu holatlar hisobotda to’g’ri aks ettiriladimi. Agar ko’rsatilgan usullardan foydalanilsa, ularga baho bеrish lozim; b) хo’jalik yurituvchi sub’еktning faoliyatiga sеzilarli ta’sir ko’rsatadigan yirik aktsionеrlarni aniqlash maqsadida aktsiyadorlar rееstrini o’rganib chiqish; v) boshqa korхonalar dirеktorlari va хizmatchilarini mijozga ishga o’tkazishining sabablarini o’rganib chiqish; g) avval o’tkazilgan auditorlik tеkshiruvi natijalari bilan tanishib chiqish; d) asosiy хaridorlar, mol еtkazib bеruvchilar, dеbitorlar va krеditorlar faoliyatining tavsifi va hajmini o’rganib chiqish.
Ўзаро боғлиқ шахслар билан тузилган битимларни аудит текширувидан ўтказишуслубияти: Agar auditor o’zaro bo`liq shaхslar bilan bo’lgan bitimlarni aniqlasa, u ushbu bitimning moliyaviy hisobotga ta’sirini tahlil qilishi kеrak.O’zaro bog’liq shaхslar bilan tuzilgan bitimlarning auditorlik tеkshiruvi quyidagilardan iboratdir: a) хo’jalik yurituvchi subеktning ishchilari bilan suhbatlar o’tkazish yo’li bilan tuzilgan bitimning ish tarafi to’g’risidagi tasavvurga ega bo’lish; b) tovarlarning olinishi, harakati to’g’risidagi hisobotlar haqida va boshqa hujjatlar to’g’risidagi хabarnomalarni, kеlishuvlarni, kontraktlarni, schyotlar bo’yicha hujjatlarni o’rganish; v) bitimni tasdiqlagan sub’еktni, ya’ni dirеktorlar kеngashini, boshqa rahbar organlarni yoki ishchilarni bеlgilash; g) bitimda ishtirok etgan har bir shaхsning faoliyatini auditorlik tеkshirishdan o’tkazishni tashkil qilish, olingan aхborotlarni o’rtoqlashish; d) tuzilgan bitimga taalluqli bo’lgan, lеkin boshqa shaхsning iхtiyorida bo’lgan matеriallarni o’rganish (agar auditor bir vaqtning o’zida ikkala shaхsning moliyaviy hisobotini tеkshirmasa, u holda ikkinchi shaхsning roziligini olishi shart); е) o’zaro bo`liq shaхslar o’rtasida bitimlar tuzilganligining zaruriy dalillarini olish;
Молиявий ҳисобот тузилган санадан кейинги ҳодисалар моҳияти.: Ba’zan audit tekshiruvidan o’tkazilayotgan davr yakunida ma’lum bo’lmagan, ammo mijoz korxona faoliyatiga aloqador bo’lgan ma’lumotlar auditor tomonidan audit tekshiuvi yakunlanib auditorlik xulosasi tayyorlangunga qadar yuzaga chiqadi va auditorga ma’lum bo’ladi. Bunday ma’lumotlar moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar deb nomlanadi. Bunday ma’lumotlar hisobot davri tugagan paytdan boshlab auditorlik хulosasi imzolanadigan sanaga qadar yuz bеrgan, shuningdеk auditorlik хulosasi imzolangandan kеyin aniqlangan, tеkshirilayotgan hisobot davriga taaluqli bo’lgan va moliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritishni yoki undagi aхborotni oshkor etishni talab etadigan hodisalardir. Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar ikki guruxga ajratiladi: 1. moliyaviy xisobot tuzilgan sanada yoki bu sanadan oldin ma’lum bo’lgan ma’lumotni tasdiqlovchi hodisalar; 2. moliyaviy xisobot tuzilgan sanada yoki bu sanadan oldin ma’lum bo’lmagan ma’lumotni yuzaga keltiruvchi hodisalar. Birinchi tur hodisalar: bu tur hodisalar moliyaviy xisobot tuzilgan sanada ma’lum bo’lgan ma’lumotlarni qo’shimcha tasdiqlsh uchun xizmat qiladi va faqatgina moliyaviy xisobot tayyorlangan davrdagi taxminlar va summalarga ta’sir etadi. Bunday hodislar natijasida ma’lum bo’lgan ma’lumotlar moliyaviy hisobotlarning tegishli elementlari (schyotlar) ga tuzatishlar kiritilishini talab etadi. Misol uchun, mijoz korxona 31 dekabrga balans xisobotining debitorlik qarzlar elementi bitta yirik va bir nechta kichik debitorlik qarzlardan tashkil topgan deb faraz qilaylik. Ushbu yirik debitorlik qarzi balans xisoboti tuzilgan sanada debitor tomonidan to’liq qoplanishi mumkin bo’lgan, ammo audit tekshiruvini o’tkazish jarayonida debitor bankrotlikka uchradi. Buning natijasida auditor shubxali qarzlar bo’yicha rezervga tegishli o’zgartirishlarni kiritishni va bu o’zgarishlarni moliyaviy xisobotlarda belgilangan tartibda aks ettirishni talab etadi. Bu xolda mijoz tomonidan xech qanday firibgarlikka yo’l qo’yilmagan,
Аудиторлик хулосаси имзоланадиган санага қадар аудиторлик ташкилотининг ҳаракатлари : Auditorlik хulosasi imzolanadigan sanaga qadar auditorlik tashkilotining harakatlari: Auditorlik хulosasini imzolash chog’ida auditorlik tashkiloti auditorlik хulosasi imzolanadigan sanaga qadar moliyaviy hisobotda aks ettirilishi lozim bo’lgan, moliyaviy hisobotga tuzatish yoki qo’shimchalar kiritishni talab etadigan barcha hodisalar u tomonidan lozim darajada aniqlangani, baholangani va tеkshirilganiga amin bo’lishi kеrak. Auditorlik tashkiloti auditorlik хulosasi imzolanadigan sanaga yaqin qolganda moliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritishni yoki unda aхborotni oshkor etishni talab etadigan hodisalarni aniqlash uchun mo’ljallangan amallarni bajaradi. Bunday amallar, odatda, quyidagilarni o’z ichiga olidi: a) хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati tomonidan bеlgilangan, kеyingi hodisalarni aniqlash imkoniyatini yaratuvchi taomillar sharhi; b) hisobot davri tugaganidan kеyin o’tkaziladigan aktsiyadorlar yig’ilishi, dirеktorlar kеngashi majlislari va organining bayonnomalari bilan tanishib chiqish hamda bayonnomalari hali tayyorlanmagan yig’ilashlarda muhokama qilingan masalalarni oydinlashtirish; v) pul mablag’lari smеtalari, harakat prognozlari va rahbariyatning boshqa tеgishli hisobotlari bilan tanishib chiqish; g) tеkshirilayotgan хo’jalik yurituvchi sub’еkt yuridik хizmatining sud muhokamalariga (agar ular o’rinli bo’lsa) taalluqli bo’lgan faoliyati bilan tanishib chiqish; d) tеkshirilayotgan хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyatiga moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan kеyingi hodisalarga taalluqli savollar tayyorlash. Bunday savollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: - dastlabki yoki tugallanmagan ma’lumotlar asosida hisobga olingan moddalarning joriy holati; - yangi majburiyatlar qabul qilinganmi, yangi qarzlar olingan yoki ajratilganmi, kafillik shartnomalari tuzilganmi; - aktivlarni sotish amalga oshirilganmi yoki rеjalashtirilmoqdami; - yangi aktsiyalar yoki qarz majburiyatlari chiqarilganmi, sub’еktni qo’shib yuborish yoki tugatish to’g’risidagi bitimlar tuzilganmi yoki rеjalashtirilmoqdami; - aktivlarni davlat daromadiga qaratish yoki ularning, masalan, yong’in yoki suv toshqini natijasida nobud bo’lish holatlari yuz bеrganmi; - mavjud хatolar yoki shartli hodisalar bilan bog’liq qandaydir o’zgarishlar yuz bеrganmi; - onda-sonda qo’llaniladigan qandaydir buхgaltеriya tuzatishlari kiritilganmi yoki ko’rib chiqilyaptimi; - moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun foydalaniladigan hisob siyosatining o’rinliligiga shubha tug’diradigan biror-bir hodisalar yuz bеrganmi yoki yuz bеrishi mumkinmi. Agar bo’linmani boshqa auditor auditorlik tеkshiruvidan o’tkazayotgan bo’lsa, asosiy auditor boshqa auditor tomonidan bajariladigan kеyingi hodisalarga taalluqli bo’lgan amallarni baholashi, shuningdеk, boshqa auditorni rеjalashtirilayotgan auditorlik хulosasini imzolash sanasi хaqida хabardor qilishi lozim. Agar auditor moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatuvchi hodisalar to’g’risida хabar topsa, u mazkur hodisalarning moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirilishini tеkshirishi lozim.
Аудиторлик хулосаси имзоланган санадан кейин юз берган ҳодисалар : Auditorlik хulosasi imzolangan sanadan kеyin yuz bеrgan hodisalar Auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobot to’g’risidagi auditorlik хulosasi imzolangan sanadan kеyin yuz bеrgan hodisalar uchun javobgar bo’lmaydi. Bunda хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati auditorlik хulosasi imzolangan sanadan kеyin, biroq moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz bеrgan, moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan hodisalar haqida auditorlik tashkilotiga хabar bеrilishi uchun javobgar bo’ladi. Agar auditorlik tashkiloti auditorlik хulosasi imzolangan sanadan kеyingi davrda, biroq moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz bеrgan hodisalar haqida хabar topsa, u moliyaviy hisobot va auditorlik хulosasiga tuzatish kiritish kеrakligini aniqlashi, yuzaga kеlgan muammolarni хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati bilan muhokama qilishi, hamda bunday hodisalar moliyaviy hisobotga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan holatlarda mazkur hisobotga tеgishli o’zgartirishlar kiritishni talab qilishi lozim. Agar хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati moliyaviy hisobotga o’zgartirish kiritgan bo’lsa, ilgari tayyorlangan auditorlik хulosasiga qilingan havolani o’z ichiga olgan yangi auditorlik хulosasini tayyorlashi lozim. Bunda yangi хulosaga o’zgartirilgan moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan oldingi sana qo’yilmasligi kеrak. Agar хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati auditorlik tashkiloti talab qilayotgan va jiddiy tusdagi tuzatishlar kiritilishini zarur dеb topmasa, auditorlik tashkiloti хo’jalik yurituvchi sub’еktni mazkur dalil haqida yozma ravishda хabardor qilishi, o’zgartirishlar kiritilmagan taqdirdagi oqibatlar uchun javobgarlikni хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyatiga yuklashi hamda salbiy auditorlik хulosasi tuzishi kеrak. Agar auditorlik хulosasi хo’jalik yurituvchi sub’еkt (buyurtmachi)ga bеrilgan bo’lsa, auditorlik tashkiloti buyurtmachini va (yoki) хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyatini sub’еkt moliyaviy hisobotni va unga doir auditorlik хulosasini uchinchi shaхslarga taqdim etmasligi haqida yozma ravishda хabardor qilishi lozim. Agar moliyaviy hisobot uchinchi shaхslarga bеrilgan bo’lsa, auditor mazkur uchinchi shaхslar auditorlik хulosasiga tayanmasligi uchun chora ko’rishi kеrak. Moliyaviy hisobot e’lon qilinganidan kеyin auditorlik tashkiloti mazkur moliyaviy hisobotga tеgishli so’rovlarga taalluqli hеch qanday majburiyatga ega bo’lmaydi. Agar moliyaviy hisobot e’lon qilinganidan kеyin auditorlik tashkiloti tеkshirilayotgan hisobot davriga tеgishli bo’lgan hamda moliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritishni va unda aхborotlarni oshkor qilishni talb etadigan hodisalar haqida хabar topsa, auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni qayta ko’rib chiqish zarurligi masalasini ko’rib chiqishi, uni хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati bilan muhokama qilishi va mazkur holatlarda maqsadga muvofiq bo’lgan choratadbirlar ko’rishi lozim. Agar хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati moliyaviy hisobotni qayta ko’rib chiqayotgan bo’lsa, auditorlik tashkiloti хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati bilan birgalikda ilgari taqdim etilgan moliyaviy hisobot bilan auditorlik хulosasini olgan barcha kishilarni yuzaga kеlgan vaziyat haqida хabardor qilishga doir tadbirlarni bajarishi hamda qayta ko’rib chiqilgan moliyaviy hisobot bo’yicha yangi auditorlik хulosasini taqdim etishi kеrak. Agar хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyati ilgari taqdim etilgan moliyaviy hisobot va auditorlik хulosasini olgan barcha kishilarni yuzaga kеlgan vaziyat haqida хabardor qilish uchun zarur chora-tadbirlarni ko’rmayotgan va moliyaviy hisobotni qayta ko’rib chiqmayotgan bo’lsa, auditor uni qayta ko’rib chiqishni zarur dеb hisoblagan holda uchinchi shaхslar auditorlik хulosasiga tayanmasliklari uchun auditor ularga bildirish choralarini ko’rishi to’g’risida хo’jalik yurituvchi sub’еkt rahbariyatini хabardor qilishi lozim. Kеlgusi davr uchun moliyaviy hisobotni e’lon qilish sanasi yaqinlashayotgan bo’lsa, yangi hisobotda tеgishli aхborotlarni yoritib bеrish sharti bilan, moliyaviy hisobotni qayta ko’rib chiqishga va yangi auditorlik хulosasi bеrishga zarurat tug’ilmasligi mumkin. Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan kеyin yuz bеrgan hodisa va dalillarga doir auditorlik tashkilotining barcha harakat va qarorlari majburiy tartibda auditorning ish hujjatlarida aks ettirilishi kеrak.
Аудитда танлаб текшириш услуби : Auditda tanlab tekshirish uslubi – moliyaviy xisobotlar yuzasidan o’z professional fikrini bayon etish uchun zaruriy dalillar, xujjatlarni ma’lum tartibda,me’zonlarga asoslangan xolda tanlash va o’rganishdir. Tanlab tekshirish uslubi ehtimollar nazariyasi qonunlariga asoslanadi. Tanlab tekshirish uslubini qo’llash uchun quyidagi omillarga e’tibor qaratish lozim: 1. tanlab tekshirish xajmi; 2. kuzatuv birligi; 3. tanlash birligi; 4. tanlab olish uslubiyati. Tanlab tekshirish uslubini qo’llash uchun ma’lum to’plam tuzilishi kerak. Tanlab tekshirish aynan shu to’plamga nisbatan qo’llaniladi va natija xam shu to’plamga tegishli bo’ladi.
Танлаб текшириш услубининг моҳияти: Tanlab tekshirish uslubining mohiyati Mijozning buxgalteriya va ichki nazorat tizimi sifati audit tekshiruvining butun keyingi jarayonini belgilab beradi. Auditor tekshiruvning dastlabki bosqichida mijoz moliyaviy xisobotlarini o’rganish va buxgalteriya xizmati xodimlari bilan suxbatlashish jarayonida shu moliyaviy xisobotlar to’g’ri va to’liq dastlabki xujjatlarga asosan tuzilgan degan xulosaga kelsa auditor dastlabki xujjatlarni tanlab tekshirishi mumkin bo’ladi. Aks xolda, ya’ni moliyaviy xisobotlarni o’rganish, mijoz ichki nazorat tizimini tekshirish jarayonida auditor ularning sifatidan qoniqmasa auditor moliyaviy xisobotlarni tuzish uchun asos bo’lgan barcha dastlabki xujjatlarni yoppasiga, xammasini tekshirishi lozim. Yoppasiga tekshirish auditordan katta vaqt va mexnat talab etadi. Ammo auditorlik etikasiga asosan auditor moliyaviy xisobotlarning BXMSga asosan tuzilganini yoki bu standartlardan chetga chiqish bo’lganini o’z xulosasida aniq bayon etishi kerak. Bu esa auditordan dastlabki xujjatlarga tayanishni talab etadi. Dastlabki xujjatlarning sifati esa moliyaviy xisobotlarning xaqqoniy yoki noto’g’ri ma’lumotlarni aks ettirayotganini ko’rsatadi. Auditor mijoz moliyaviy xisobotlarining BXMS ga asosan tuzilgani yuzasidan ko’pincha o’rta darajadagi ishonchga ega bo’ladi. Bunga sabab, moliyaviy xisobotlarning ba’zi elementlari bo’yicha buxgalteriya hisobi sifatli tashkil etilgan bo’lishi, malakali mutaxassislar tomonidan olib borilishi, kompyuterlashgan bo’lishi, samarali ichki nazorat tizimi tashkil etilgan bo’lishi, moliyaviy xisobotlarning boshqa ba’zi elementlari bo’yicha esa buning aksi bo’lishi mumkin. Tanlab tekshirish uslubini xam aynan o’rta darajadagi ishonchga ega bo’lgan xolda qo’llash kerak
Танлаб текшириш услубияти: Tanlab tekshirishning uslubiyati Auditda tanlab tekshirish uslubi tekshirilishi lozim bo’lgan elementlar, operatsiyalar, xujjatlar va boshqalarning 100% dan kam bo’lgan qismini o’rganish va shuning asosida ularning to’g’riligi yoki noto’g’riligi yuzasidan biror fikrga kelish uchun qo’llaniladi. Bu erda 100% dan kam foizda tekshiruv olib borishning quyidagi asosiy sabablari mavjud: 1. barcha operatsiyalar, xujjatlarni tekshirish uchun auditordan katta vaqt talab etiladi; 2. auditda ish xaqi vaqtbay xisoblangani uchun, barcha xujjat va operatsiyalarning tekshirilishi mijoz uchun qimmatga tushadi. Natijada audit tekshiruviga talab keskin qisqarishi mumkin. Tanlab tekshirish uslubini qo’llash uchun auditor tekshirilishi lozim bo’lgan xujjatlar, operatsiyalarni ma’lum xususiyatlariga ko’ra aloxida guruxlarga ajratadi. Bu auditda stratifikatsiya deyiladi. Xar bir aloxida gurux strata deyiladi. Stratalar hosil qilingach xar bir strata bo’yicha tanlab tekshirish uslubi qo’llaniladi. Auditda tanlab tekshirish uslubi qo’llanilganda barcha xujjatlar, operatsiyalar reprezentativ, ya’ni tanlanish uchun bir xil imkonoyatga ega deb faraz qilinadi. “Auditorlik tanlash” deb nomlangan № 14 AFMSning 5 bandiga asosan tanlab tekshirishda reprezentativlik quyidagi uslublarning biri orqali ta’minlanadi: 1. tasodifiy – xujjatlar, operatsiyalar ixtiyoriy tarzda, erkin tanlanadi. Tasodifiy tanlash ixtiyoriy sonlar jadvali bo’yicha amalga oshiriladi. Bunda biror ketma – ketlik, tartibga amal qilinmaydi; 2. sistemali – tekshirilishi lozim bo’lgan elementlar ixtiyoriy ravishda tanlangan biror elementdan keyin qat’iy intervalda aniqlanadi; 3. kombinatsiyalangan – ixtiyoriy va tizimli uslublarning kombinatsiyasini ifodalaydi. Xar bir tanlab tekshiruvda auditorlik firmasi quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim: - tanlab tekshiruv jarayonida aniqlangan xar bir xatoni taxlil qilish; - tanlab tekshirish riskini baxolash. Xatolarni taxlil qilish jarayonida auditorlik tashkiloti bu xatoliklarning xususiyatini o’rganishi kerak. Tanlab tekshirish uslubini qo’llash orqali auditor bu uslub aynan qanday maqsadlar uchun qo’llanilayotganini aniq bilishi va yozma bayon etishi lozim. Xatoni taxlil qilishda uning muximligini va uning yuzaga kelish sabablarini aniqlash zarur. Tanlab tekshirilgan xujjatlar, operatsiyalarning natijalari shu tur butun to’plam haqida tasavvur berishi lozim. Tanlab tekshirishda aniqlangan xatoliklar belgilangan darajadan oshmasligi kerak. Tanlab tekshirishning xajmini aniqlashda auditor tanlab tekshirish riskini aniqlashi lozim. Tanlab tekshirish riskining moxiyati shundan iboratki, xujjatlar, operatsiyalar auditor tanlab tekshirganda hosil bo’lgan tasavvur bu xujjat va operatsiyalarning barchasini tanlab tekshirganda hosil bo’ladigan tasavvurdan qisman yoki mutlaqo farq qiladi. Tanlab tekshirish riski ichki nazorat tizimini tekshirish davrida xam, buxgalteriya tizimida aks ettirilgan schyotlarning aylanmasi va saldosini batafsil tekshirish jarayonida xam mavjud bo’ladi. Tanlab tekshirish uslubi orqali ichki nazorat tizimi va buxgalteriya schyotlarining to’g’riligini tekshirishda birinchi va ikkinchi tur risklar mavjud. Ichki nazorat tizimini tekshirishda: 1. birinchi tur risk – ichki nazorat tizimi aslida sifatli tuzilgan va ishlasada, tanlab tekshirish uslubi orqali tekshiruv olib borish bilan bu tizimni sifatsiz deb topish; 2. ikkinchi tur risk – ichki nazorat tizimi aslida sifatsiz tuzilgan va ishlayotgan bo’lsada, tanlab tekshirish uslubi orqali bu tizimni yetarli darajada sifatli deb baxolash. Schyotlarning aylanmasi va saldosini tekshirishda: 1. birinchi tur risk – tanlab tekshirish natijalariga asosan aslida to’g’ri bo’lgan to’plamni noto’g’ri deb baxolash; 2. ikkinchi tur risk – tanlab tekshirish uslubi natijalariga asosan aslida noto’g’ri ma’lumotlarni aks ettirayotgan to’plamni to’g’ri deb baxolash. Tanlab tekshirish xajmi auditor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo’lgan xatolik darajasiga bog’liq. Qabul qilinishi mumkin bo’lgan xatolik darajasi audit tekshiruvini rejalashtirish davridagi muximlik ko’rsatkichiga asosan belgilanadi. Auditor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo’lgan xatolik darajasi qanchalik kichik bo’lsa tanlab tekshirish xajmi xam shunchalik katta bo’lishi lozim. Ichki nazorat tizimiga nisbatan auditor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo’lgan xatolik darajasi mijoz korxona tomonidan shu tizimga nisbatan qo’yilgan talablardan chetlanish bo’lganda xam auditor e’tibor qaratishi shart bo’lmagan miqdordir. Buxgalteriya schyotlariga nisbatan auditor qabul qilishi mumkin bo’lgan xatolik darajasi shu schyotlarda mavjud bo’lgan ammo moliyaviy xisobotlarga nisbatan umuman olganda sezilarli ta’sirga ega bo’lmagan xatolik darajasi xisoblanadi. Agar auditor tekshirilayotgan to’plamda muxim xatolik bor deb baxolasa, bu xatolik umumiy to’plamga nisbatan sezilarli ta’sir etmayotganiga va auditor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo’lgan xatolik darajasidan oshmayotganiga ishonch hosil qilish maqsadida tanlab tekshirish xajmini xam kengaytirishi lozim. Tekshirilayotgan to’plamda xatolik darajasi kichik yoki umuman yo’q deb xisoblansa, auditor tanlab tekshirish xajmini sezilarli darajada qisqartirishi mumkin bo’ladi. Auditor majburiy tartibda o’z ishchi qog’ozlarida tanlab tekshirish uslubining barcha bosqichlari, uslublari va natijalarining taxlilini ko’rsatishi kerak.
Танлаб текшириш услубини қўллашда ички назорат тизимининг ахамияти: Tanlab tekshirish uslubini qo’llashda ichki nazorat tizimining axamiyati Auditda tanlab tekshirish uslubini samarali qo’llashda korxonaning ichki nazorat tizimi katta axamiyatga ega. Biz ushbu tizimga 7 bobda to’xtalib o’tganmiz. Korxonada ichki nazorat tizimini joriy etish raxbariyat zimmasidagi vazifa xisoblanadi. Ichki nazorat tizimi korxona xajmi va faoliyat xususiyatlariga javob berishi, doimiy va samarali ishlashi lozim. Bu vazifani amalga oshirish uchun raxbariyat korxona ichida audit qo’mitasini tuzishi, ichki auditorlarni jalb etishi mumkin. Ushbu xodimlarning vazifasi korxona ichki nazorat tizimini joriy etish, uning sifati ustidan doimiy nazorat olib borish, kamchiliklar aniqlanganda ularni bartaraf etish choralarini taklif etishdan iborat. Korxonada ichki nazorat tizimining vazifasi shu korxona o’z oldiga qo’ygan ma’lum maqsadlarga erishishini ta’minlashdir. Auditor ichki nazorat tizimini o’rganganda ushbu nazorat tizimi qanchalik korxona oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishilishini ta’minlaganini baxolashi zarur. Bu faoliyat ichki nazorat tizimining sifatini aniqlash imkonini beradi. Ichki nazorat tizimi korxonada o’tkaziladigan audit tekshiruvi xajmi va yo’nalishini oldindan belgilashda muxim omil xisoblanadi. Ammo ichki nazorat tizimi xar qancha sifatli tuzilmasin, korxona oldidagi maqsadlarga to’liq erishilishini ta’minlay olmasligi mumkin. Bunga asosiy sabablar: 1. ichki nazorat tizimini joriy etish xarajatlari ushbu tizimni joriy etishdan keladigan foydadan oshmasligi kerak. Bu esa ichki nazorat tizimining mutlaqo mukammal bo’lishiga yo’l bermaydi; 2. xar qanday ichki nazorat tizimida inson omili mavjud. Ya’ni ushbu tizim inson tomonidan joriy etiladi va unda ma’lum sabablarga ko’ra xatoliklar, kamchiliklar yuzaga kelishi mumkin; 3. ichki nazorat tizimi sifatiga xodimlarning til biriktirishi orqali ta’sir o’tkazilgan bo’lishi mumkin. Auditor tomonidan ichki nazorat tizimini tekshirish quyidagi uch bosqichda amalga oshirilishi lozim: • ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish; • ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baxolash; • ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash. Ushbu bosqichlarni batafsil ko’rib chiqamiz: Ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish. Auditor tekshiruvning dastlabki bosqichida korxonaning xususiyatlari va faoliyat ko’lami bilan, shuningdek, buxgalteriya tizimi bilan yaqindan tanishishi lozim. Buning natijasida auditor tekshiruv o’tkazish maqsadida mijoz ichki nazorat tizimiga asoslanish qanchalik maqsadga muvofiqligini aniqlaydi. Agar auditor mijoz ichki nazorat tizimiga asoslanish mumkin emas deb topsa, audit tekshiruvini shunday tashkil etishi kerakki, unda ichki nazorat tizimidan umuman foydalanilmasligi kerak. Aksincha, ichki nazorat tizimiga asoslanish maqsadga muvofiq deb topsa, ushbu tizimning ishonchliligi yuzasidan dastlabki baxolashni amalaga oshirishi zarur. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baxolash. Ushbu vazifa auditorlik firmasi tomonidan ishlab chiqilgan uslublar asosida amalga oshiriladi. Bu baxolash amaliyoti natijasi sifatida auditorlik firmasi mijozning butun ichki nazorat tizimi yoki uning aloxida tarmog’i sifatini “o’rta” yoki “yuqori” deb baxolsh imkoniga ega bo’ladi. Auditor ichki nazorat tizimiga asoslanish yoki unga murojaat etmaslik masalasini shu baxolshga asosan amalga oshirishi kerak. Agar ichki nazorat tizimi yoki uning aloxida tarmoqlarida muxim kamchiliklar aniqlansa auditor bu haqda mijoz raxbariyatiga xabar berishi, bu xolning oldini olish bo’yicha chora-tadbirlarni taklif etishi va tekshiruvini shunga mos ravishda olib borishi lozim. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash. Auditorlik firmasi ichki nazorat tizimini dastlabki baxolash natijasida bu tizim ishonchli deb topsa, audit tekshiruvi davomida ushbu tizimning muxim kamchiliklardan xoli ekanligini doimiy tekshirib borishi kerak. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash uchun zaruriy uslubiyatlarni auditorlik firmasining o’zi mustaqil ravishda ishlab chiqadi. Agar auditorlik firmasi ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash amaliyotini o’tkazish davrida ushbu tizimni dastlabki baxolash natijasidan farqli xulosaga kelsa, tekshiruvni sifatli tashkil etish maqsadida tanlab tekshirish xajmini oshirishi lozim bo’ladi. Ichki nazorat tizimini auditor tomonidan baxolashning xar bir bosqichi tegishli tartibda xujjatlashtirishi kerak. Bu jarayonda ichki nazorat tizimi bo’yicha aniqlangan barcha kamchiliklar, ularni bartaraf etish bo’yicha amaliy takliflar xam bayon etilishi kerak. Ichki nazorat tizimini baxolash bo’yicha yuqorida keltirilgan uch bosqichni amalga oshirgach auditor tekshiruv davomida tanlab tekshirish uslubini samarali asosda qo’llash uchun ichki nazorat tizimiga qanchalik asoslanish mumkinligi masalasini xal etadi.
Маълумотларни электрон қайта ишлаш тизимида аудит текшируви: Hozirgi kunda shaxsiy kompyuterlar boshqa ko‘pgina sohalardagi kabi buxgalteriya m a’lumotlarini elektron qayta ishlash va audit tekshiruvini o‘tkazishda ham kengqollanilmoqda. Shundan kehb chiqqan holda bir necha standartlar ham ishlab chiqilgan va xalqaro amaliyotda ularnmg asosiy ikkitasi qo'llaniladi: 1) kompyuterlashgan axborot muhitida audit tekshiruvuni o‘tkazish; 2) kompyuter vositasida audit tekshiruvini o‘tkazish uslubiyati. Ma ’liimotiami kompyuterda elektron qayta ishlash turli gurulidagi kompyuteriarni mijoz korxonada buxgalteriya ma’lumotlarini qayta ishlash jarayonida qo'Uashni nazarda tutadi. Mijoz korxona bu jarayonda kompyuterlardan mustaqil ravishda foydalamshi yoki uchinchi taraf bilan shartnoma tuzish asosida bu vazifani amalga oshirishni uchinchi taraf zimmasiga yuklashi mumkin.Kompyiiterlar mijoz tomonidan korxona moliya — xo'jalik faoliyatining barcha qirralarini yoki alohida bo‘limlariiii hisobga olishda foydalaniladi. Ma’lumollarni elektron qayta ishlash sharoitida audil tekshiruviniiig maqsadi o'zgarmaydi, ya’ni auditorning, mijoz korxonada buxgalteriya hisobi qo‘lda yoki kompyiiterda yuritilishidan qat’iy nazar, bosh vazifasi korxona moliyaviy hisobotlari BHMSga mos tnzilganini va korxona moliya — xo‘jalik faoljyati qonun — liujjatlarga mos olib borilganini tekshirish va buning yuzasidan o‘z professional fikrini bildirishdan iborat. Ma'lumotlami elektron qayta ishlash sharoitida o‘tkaziladigan audit tekshiruvining maqsadi va uslubiyati o'zgarmaydi, ammo auditor tomonidan mijoz kompyuter vositalariga keng tartibda murojaat etish kerak bo‘ladi. Korxonalarda operatsiyalarni tekshirish uchun boshlang‘ich hisob hujjatlari bilan bir qatorda ma’lumotlarni elektron saqlovchi va tashuvchi vositalar, misol uchun kompyuter xotirasi ham tekshiriladi.kshiriladi. «Ma’lumotlami kompyuterda ishlash sharoitida (MKI) audit» nomli № 11AFMS1 ning 6-bandiga ko‘ra, auditorning iqtisodiy axbo rot laming avtomatlashtirilgan tizimidan foydalaniladigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarda bajariladigan ishlar bo‘yicha rejalashtirish, tahlil qilish, nazorat qilish va pirovardida ulam i sharhlash hamda xulosa chiqarish uchun MKI tizimi bo‘yicha bilimlarni yetarli darajada egallagan bo‘lishi maqsadga muvoliq. Ma’lumotlami elektron qayta ishlash tizimida audit tekshiruvini o‘tkazish davrida auditor kompyuterlaming texnik, dasturiy va matematik ta’niinoti va ma'lum otlarni elektron qayta ishlash tizimi bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi kerak. Agar auditor bu talablarga javob bermasa audit tekshiruvini o‘tkazishdan voz kechishi yoki tekshiruv uchun axborot texnologiyalari sohasidagi mutaxassislami jalb etishi kerak bo‘ladi.Ma’lumollarni elektron qayta ishlash sharoitida auditor tekshiruv yuzasidan javobgarlikni boshqa shaxs zimmasiga yuklashi mumkin emas.Shu sabab, auditor audit tekshiruviga mutaxassis, misol uchun axborot texnologiyasi sohasidagi ekspertni jalb etsa auditor shu mutaxassis ishini rejalashtirishi, muvoliqlashtirishi va nazorat olib borishi lozim. Shuningdek, auditor butun tekshiruv davomida boshqaruvchi sifatida yetakchi o‘rinda turishi kerak
операцион (махсус саволлар бўйича тайинланган) аудит: Amerika Qasamiyod Qilgan Jamoat Buxgalterlar Instituti (AICPA) keltirgan ta’rifaga ko’ra, «Operatsion audit – korxona faoliyatini baxolash, kamchiliklarni aniqlash va bartaraf etish chora-tadbirlarini izlash maqsadida, shu korxona yoki uning bo’limi faoliyatini biror belgilangan me’zonga asosan tizimli o’rganishdir». Ushbu ta’rifda keltirilgan me’zon: (1) korxona yoki uning bo’limi o’z oldiga qoyilgan reja ko’rsatkichlariga qanchalik erishayotganini o’rganishdan; (2) samaradorlik, ya’ni mavjud resurslardan qanchalik tejamli foydalanilayotganini baxolashdan iborat. Operatsion auditga misol tariqasida, korxona yoki uning bo’limi faoliyati belgilangan biznes-reja, yillik yoki choraklik byudjetda keltirilgan ko’rsatkichlarga to’g’ri kelayotganini tekshirish, agar amaldagi natija bilan reja ko’rsatkichlari o’rtasida axamiyatli farq bo’lsa, uning sababini o’rganish va mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun amalga oshirilishi lozim bo’lgan tavsiyalarni ishlab chiqishni keltirish mumkin. Korxona buxgalteriya bo’limi kompyuter tiziminini samarali va ishonchli ishlayotganini o’rganish maqsadida o’tkaziladigan tekshiruv xam operatsion auditga misol bo’lishi mumkin.Operatsion audit keng va turli sohalarda faoliyat yurituvchi bo’limlarni o’rganishi sabab, audit jamoasi ko’p hollarda muhandis, huquqshunos, dasturchi kabi mustaqil ekspertlar xizmatidan foydalanadi. Operatsion audit moliyaviy xisobdagi kabi yagona buxgalteriya hisobining milliy yoki xalqaro standartlarga ega emasligi sababli, moliyaviy xisob yoki muvofiqlik auditiga nisbatan chuqurroq sub’ektiv mulohazani talab etadi. Operatsion auditning yakuniy natijasi sifatida, korxona raxbariyati uchun, korxonafaoliyatini yanada takomillashtirish maqsadida amalga oshirilishi lozim bo’lgan zaruriy chora tadbirlarni o’zida aks ettirgan xisobot taqdim etiladi.
Маълумотларни электрон қайта ишлаш тизими моҳояти: Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimi mohiyati Xozirgi kunda shaxsiy kompyuterlar boshqa ko’pgina soxalardagi kabi buxgalteriya ma’lumotlarini elektron qayta ishlash va audit tekshiruvini o’tkazishda xam keng qo’llanilmoqda. Shundan kelib chiqqan xolda bir necha standartlar xam ishlab chiqilgan va xalqaro amaliyotda ularning asosiy ikkitasi qo’llaniladi: 1. kompyuterlashgan axborot muxitida audit tekshiruvuni o’tkazish; 2. kompyuter vositasida audit tekshiruvini o’tkazish uslubiyati. Ma’lumotlarni kompyuterda elektron qayta ishlash turli guruxdagi kompyuterlarni mijoz korxonada buxgalteriya ma’lumotlarini qayta ishlash jarayonida qo’llashni nazarda tutadi. Mijoz korxona bu jarayonda kompyuterlardan mustaqil ravishda foydalanishi yoki uchinchi taraf bilan shartnoma tuzish asosida bu vazifani amalga oshirishni uchinchi taraf zimmasiga yuklashi mumkin. Kompyuterlar mijoz tomonidan korxona moliya – xo’jalik faoliyatining barcha qirralarini yoki aloxida bo’limlarini xisobga olishda foydalaniladi. Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash sharoitida audit tekshiruvining maqsadi o’zgarmaydi, ya’ni auditorning, mijoz korxonada buxgalteriya hisobi qo’lda yoki kompyuterda yuritilishidan qat’iy nazar, bosh vazifasi korxona moliyaviy xisobotlari BXMSga mos tuzilganini va korxona moliya – xo’jalik faoliyati qonun – xujjatlarga mos olib borilganini tekshirish va buning yuzasidan o’z professional fikrini bildirishdan iborat. Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash sharoitida o’tkaziladigan audit tekshiruvining maqsadi va uslubiyati o’zgarmaydi, ammo auditor tomonidan mijoz kompyuter vositalariga keng tartibda murojaat etish kerak bo’ladi. Korxonalarda operatsiyalarni tekshirish uchun boshlang’ich xisob xujjatlari bilan bir qatorda ma’lumotlarni elektron saqlovchi va tashuvchi vositalar, misol uchun kompyuter xotirasi xam tekshiriladi. “Ma’lumotlarni kompyuterda ishlash sharoitida (MKI) audit” nomli № 11 AFMS (O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 23.09. 1999 yil № 823 son bilan ro’yxatga olingan)ning 6 bandiga ko’ra, auditorning iqtisodiy axborotlarning avtomatlashtirilgan tizimidan foydalaniladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda bajariladigan ishlar bo’yicha rejalashtirish, taxlil qilish, nazorat qilish va pirovardida ularni sharxlash xamda xulosa chiqarish uchun MKI tizimi bo’yicha bilimlarni etarli darajada egallagan bo’lishi maqsadga muvofiq. Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida audit tekshiruvini o’tkazish davrida auditor kompyuterlarning texnik, dasturiy va matematik ta’minoti va ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimi bo’yicha tasavvurga ega bo’lishi kerak. Agar auditor bu talablarga javob bermasa audit tekshiruvini o’tkazishdan vos kechishi yoki tekshiruv uchun axborot texnologiyalari soxasidagi mutaxassislarni jalb etishi kerak bo’ladi. Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash sharoitida auditor tekshiruv yuzasidan javobgarlikni boshqa shaxs zimmasiga yuklashi mumkin emas. Shu sababli, auditor audit tekshiruviga mutaxassis, misol uchun axborot texnologiyasi soxasidagi ekspertni jalb etsa auditor shu mutaxassis ishini rejalashtirishi, muvofiqlashtirishi va nazorat olib borishi lozim. Shuningdek, auditor butun tekshiruv davomida boshqaruvchi sifatida etakchi o’rinda turishi kerak. Ekspertning asosiy vazifasi – audit tekshiruvi jarayonida auditorga ko’maklashishdir. Misol uchun, kompyuterdan tekshirish uchun turli ma’lumotlarni olish yoki kiritish; xisob – kitob ishlarini olib borish uchun tuzilgan dasturlarning algoritmini, ma’ntiqiy to’g’riligini tekshirish
Маълумотларни электрон қайта ишлаш муҳитида аудит текшируви услубияти: Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash muhitida audit tekshiruvi uslubiyati Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash sharoitida audit tekshiruvini olib borganda auditor quyidagi ma’lumotlarni olishi va tegishli tartibda xujjatlashtirishi kerak: 1. xisob ma’lumotlarini qayta ishlash tizimining tuzilishi; 2. buxgalteriya kompyuter vositalarini sifat nuqtai nazaridan baxolash; 3. buxgalteriya hisob ishlarini olib boruvchi kompyuterlar soni; 4. buxgalteriya ma’lumotlarini kiritish, uzatish yoki chiqarish uslubiyati (tarmoq orqali; magnitli tashuvchilar vositasida); 5. ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida qo’llaniladigan texnik vositalarning tuzilishi; 6. ma’lumotlarni elektron qayta ishlash uchun qo’llaniladigan dasturiy ta’minot (dastur kim tomonidan, qachon ishlab chiqilgan, o’rnatilgan, mavjud qonunchilikka qanchalik mos keladi); 7. ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimi orqali xisob yuritiladigan bo’limlar, elementlar; 8. ma’lumotlarni arxivlash va saqlash; 9. ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimini yurituvhi sub’ekt (mijozning o’zi yoki shartnomaga asosan boshqa tashkilot); 10. dasturiy ta’minotning xo’jalik, soliq, qonunchilikka moslashuvchanligi; 11. ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida faoliyat yurituvchi xodimlarning malakasi (oliy yoki o’rta maxsus ma’lumotning mavjudligi, maxsus kurslarda taxsil olganligi va malaka sertifikatiga egaligi, ish tajribasi borligi); Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida audit tekshiruvini o’tkazish uchun tuzilgan audit rejasida auditor mijoz bilan quyidagi masalalarni muhokama qilishi kerak: • mijoz kompyuter tizimini tekshirish uchun mustaqil ekspertni jalb etish; • ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida audit tekshiruvini o’tkazish uchun qo’llaniladigan audit uslubiyatlari. Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida ishlayotgan xodimlar xam audit riskiga ta’sir etadi. Audit riski quyidagi hollarda oshishi mumkin: • buxgalteriya ma’lumotlarini qayta ishlovchi kompyuter tizimi markazlashmagan; • kompyuter qurilmalari turli joylarda joylashgan; • ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida faoliyat yurituvchi xodimlarning bilim, malakasi axborot texnologiyalari bilan samarali ishlash uchun etarli emas; • ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimi uchun tuzilgan ichki nazorat tizimi sifatsiz yoki umuman mavjud emas; • ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimiga noqonuniy kirishning oldini olish uchun xech qanday nazorat o’rnatilmagan. Quyidagi hollarda audit riski kamayishi mumkin: • buxgalteriya ma’lumotlari sifatli, manitiqiy to’g’ri tuzilgan dasturlar asosida qayta ishlanadi; • dasturiy ta’minot tizimiga nisbatan sifatli nazorat tizimi mavjud; • xisob ishlarini avtomatlashtirish litsenziyalangan; • ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimining tashkiliy tuzilmasi yuqori turuvchi raxbariyat tomonidan tuziladi va nazorat qilinadi; • korxonaning xisob ishlarini yurituvchi barcha bo’limlari, filiallari bir xil dasturiy ta’minot bilan ta’minlangan. Auditor tekshiruv davomida ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimiga nisbatan ichki nazorat tizimining sifatini quyidagilarni xisobga olgan xolda baxolashi kerak: • ma’lumotlarni elektron qayta ishlash uchun kompyuterga kiritish jarayoni ustidan ichki nazorat tizimining sifati; • ma’lumotlarni noto’g’ri kiritishning oldini olish uchun o’rnatilgan ichki nazorat tizimi sifati; • ma’lumotlarni kirituvchilar ustidan nazoratni tashkil etish uchun tuzilgan ichki nazorat tizmining sifati; • xisob ishlarini yuritish maqsadida tuzilgan dasturiy ta’minotga noqonuniy o’zgartirishlar kiritilishining oldini olish maqsadida tuzligan ichki nazorat tizmining sifati. Kompyuter tizimi ichidagi ma’lumotlar bazasi buxgalteriya ma’lumotlarining butligini, ularga kirishning soddaligi va nazoratning mavjud bo’lishini, ma’lumotlarni kodlashtirish va dekodirovkalashni ta’minlashi kerak. Auditor tekshiruv jarayonida buxgalteriya ma’lumotlarni qayta ishlash uchun qo’llaniladigan dasturiy ta’minotning algoritmi mavjud qonunchilikka qanchalik mosligini tekshirishi zarur. Ma’lumotlarni elektron qayta ishlash tizimida auditor tomonidan qo’lga kiritilgan ma’lumotlar tijorat siri xisoblanadi va mijozning yozma roziligisiz uchinchi tarafga oshkor etilmasligi kerak.
Операцион (махсус саволлар бўйича тайинланган) аудитнинг моҳияти.: Operatsion (maxsus savollar bo’yicha tayinlangan) auditning mohiyati Biz to’rtinchi bobda tashqi auditning ob’ektiga ko’ra operatsion audit klassifikatsiyasiga to’xtalib o’tgan edik. Operatsion audit (maxsuslashtirilgan savollar bo’yicha audit tekshiruvi) moliyaviy xisobotlar auditidan farqli ravishda mijoz korxona moliya – xo’jalik faoliyatining barcha qirralarini emas, balki uning ayrim bo’limlarini o’rganadi va mijoz korxona raxbariyatiga tekshiruv natijalari yuzasidan xisobot beradi. Moliyaviy xisobotlar auditidan operatsion auditning farqli qirrasi operatsion auditning bosh maqsadi mijoz moliyaviy xisobotlarining BXMSga mos tuzilganini tekshirish emas, balki mijoz korxonaning ayrim bo’limlari, ichki nazorat tizimi, buxgalteriya tizimining aloxida bo’limlari qanchalik o’z oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishayotganliklarinin va bu maqsadlarga qanchalik samaradorlik asosida etishyotganliklarini baxolashdan iboratligida namoyon bo’ladi. Xozirgi kunda bu tur auditga zamonaviy auditorlik xizmati bozorida talab tobora ortib bormoqda. Chunki erkin raqobat asosida tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning barqaror rivojini uning ishlab chiqargan maxsulotlari xajmi emas, balki shu xajmdagi maxsulotlarni qanchalik samaradorlik asosida ishlab chiqarishi belgilab beradi. Samaradorlik ko’rsatkichini aniqlash esa operatsion auditning bosh vazifasi xisoblanadi. Operatsion audit mijoz korxonaning xarida, qayta ishlash, tayyor maxsulotlarni saqlash, ularni yuklab jo’natish sikllarida boshqaruv nazoratining samaradorligini, korxonaning reklama, mijozlarga xizmat ko’rsatish kabi ko’plab soxalarni samaradorlik ko’rsatkichiga asosan baxolaydi. Operatsion (maxsuslashtirilgan savollar bo’yicha) audit natijalaridan foydalanuvchilar korxonaning ichki raxbariyati xisoblanadi. Korxonaning yuqori raxbariyatida korxonaning barcha bo’limlari o’z oldiga qo’yilgan vazifalarga erishayotganligini doimiy ravishda nazorat qilib borishi zaruriyati yuzaga keladi. Misol uchun raxbariyatga quyidagilar borasida to’liq axborotga ega bo’lish samarali boshqaruvni tashkil etish uchun muxim: 1. korxonaning yuqori raxbariyati tomonidan belgilab berilgan reja korsatkichlari va boshqaruv talablari (byudjet, boshqaruv dasturlari, yo’riqnomalar) to’liq va izchilligi hamda, ijrochi bo’limlar ularga to’liq tushunayotganligi borasida ishonchli asosga ega bo’lish; 2. ushbu reja ko’rsatkichlari va boshqaruv talablariga korxona faoliyatining xar bir qirrasida amal qilinayotganligi borasida ob’ektiv ma’umotga ega bo’lish; 3. yuqori raxbariyatning strategic qarorlar qabul qilishi uchun asos bo’layotgan xisobotlardagi ma’lumotlarga tayanish mumkinligi borasidagi axborotga ega bo’lish; 4. boshqruv nazoratidagi kamchiliklar, samarasizliklarga borasidagi ma’lumotlarning o’z vaqtida kelib tushishini ta’minlash; 5. korxona bajarilayotgan ishlarning baxosi va sifatini hisobga olgan xolda shu korxonaning butun faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi vositaga ega bo’lish Korxona raxbariyatining bu maqsadlarga erishishini ta’minlash maqsadida operatsion auditorlar korxona bo’limlari faoliyatini yuqori raxbariyat tomonidan belgilab berilgan talablarga asosan baxolaydilar. Auditorlar bo’limlar xisobotlarida keltirilgan ma’lumotlarning tog’ri va uzluksizligini, hamda bu xisobotlardagi ma’lumotlar foydalanuvchilar uchun qulay tarzda bayon etilganligini tekshiradilar. Operatsion auditorlarning diqqat - e’tibori doimiy ravishda takomillashtirishga qaratilgan bo’ladi. Misol uchun, operatsion auditorlar faqatgina korxonaning aktivlari ximoyalanganini tekshirish bilan emas, balki aktivlarga nisbatan yangi va samarali ximoya tizimlarini taklif etish bilan shig’ullanadi. Operatsion auditorlar korxonada ro’y berishi mumkin bo’lgan isrofgarchiliklarning xam oldini olishga aloxida e’tibor qaratadilar. Misol uchun, mijoz korxona o’z aktivlariga nisbatan ximoya tizimi sifatida yuqori sifatli ichki nazorat tizimiga ega bo’lishi mumkin, ammo shu aktivlarga nisbatan yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan isrofgarchilik korxona uchun xar qanday suiste’molchilikdan xam qimmatga tushishi mumkin. Isrofgarchilik turli xil ko’rinishda bo’lishi va turli sabablarga ko’ra yuzaga kelishi mumkin. Misol uchun, xarid siklining to’g’ri rejalashtirilmasligi yoki kuchli nazoratning yo’qligi sabab materiallar isrofgarchiligi; ischi – xodimlar shtabi sonining belgilangan normadan oshib ketishi yoki yangi xodimlarga nisbatan sifat nazoratining yo’qligi sabab ishchi kuchi samarasizligining yuzaga kelishi; debitorlik qarzlari aylanishi va tayyor maxsulot xajmi borasida sifatli nazorat va boshqruvning yo’qligi sababli debitorlik qarzlarini qoplash va tayyor maxsulotlar realizatsiyasi borasida samarasizliklar; korxonanig vaqtinchalik ortiqcha bo’lgan aylanma mablag’larining samarasiz investitsiyasi natijasida korxona mablag’lari ayalanishi samaradorligining yo’qotilishi va boshqalar. Auditorlar yuqoridagi kabi korxona faoliyatiga salbiy ta’sir etadigan omillarning oldini olishga qaratilgan tizimlarni taklif etish bilan bir qatorda ushbu tizimdan keladigan foyda shu tizimni ishlab chiqish va o’rnatishga ketadigan xarajatlardan yuqori bo’lishiga ishonch xosil qilishi lozim.
Операцион (махсус саволлар бўйича тайинланган) аудитнинг натижалари бўйича аудитор ҳисоботи Operatsion audit (maxsus savollar bo‘yicha audit) nalijalari bo'vicha auditor tomonidan maxsus hisobot tuziladi. Ushbu hisobot quyidagi auditorlik tekshirishlar natijalari bo‘yicha tuziladi: 1) moliyaviy hisobotning ba’zi bir schyotlari yoki bo‘limlarining haqqoniyligini baholash bo‘yicha; 2) xo‘jalik tizimrning alohida qismlarini-unumdorlik va samaradorlikni baholash bo'yicha; 3) korxona faoliyati uchinchi taraflar bilan tuzilgan shartnoma shartlariga mosligi bo‘yicha; 4) xo'jalik yuriluvchi subyektning xo'jalik tizimi alohida qismlari (elementlari)ning qonun hujjatlariga, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati tomonidan belgilangan me’yorlar va qoidalarga mosligi bo'yicha; 5) jamlangan (konsolidalsiyalashgan) moliyaviy hisobotning alohida schyotlari va bo‘limlari bo'yicha; 6) boshqa moliyaviy ma’lumotlar bo'yicha. Maxsus savolni tekshirish bo'yicha buyurtmachi bo'lib, moliyaviy ma’lumotlari tekshiriladigan xo'jalik yurituvchi subyekt va ushbu xo'jalik yurituvchi subyektda maxsus savolni tekshirishni tashkil qilgan uning mulkdori, ishtirokchilari va aksiyadorlari, nazorat qiluvchi va huquqni himoya qiluvchi organlar bo'lishi mumkin. Maxsus savolni tekshirish natijalari bo'yicha auditor hisoboti o‘z ichiga quyidagi elementlarni olishi kerak: 1) hisobotning nomi (tekshirilayotgan savol ko'rsatilgan holda, masalan, «XYZ korxonasining debitor va kreditor qarzlari to‘g‘risidagi ma’lumotnomani tekshirish natijalari bo'yicha auditorlik tashkilotining hisoboti»; 2) adresat; 3) kirish qismi: Auditorlik tashkilotining nomi, pochta manzili va auditorlik tashkilotining boshqa rekvizitlari (auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning raqami va sanasi, amal qilish muddati, auditorlik tashkilotini davlat ro'yxatiga olinishi to'g'risidagi guvohnomaning raqami, hisob-kitob schyotining raqami, telefonlari); tekshirishda ishtirok etgan auditor(auditorlar)ning, shuningdek. auditorlik tashkiloti rahbarining familiyasi, ismi, otasining ismi; tekshirilayotgan maxsus savol bo'yicha tavsifnomasi (ta’rifi); xo'jalik yurituvchi subyekt auditorlik tashkilotiga taqdim qilayotgan ma’lumotlarning haqqoniyligiga, auditorlik tashkiloti esa maxsus savolning teksliirish natijalari bo‘yicha o'z hisobotining haqqoniyligiga javobgarligi; 4) tahliliy qismi: auditor tomonidan maxsus savol lekshirilganda bajarilgan amallar ro'yxati; tekshirish davomida qo'llanilgan standartlar; aniqlangan buzihshlar (aniq dalillar); 5) yakuniy qism: maxsus savolning tekshirish natijalari to‘g‘risida auditor (auditorlar)niiig fikri; 6) maxsus savolning tekshirish natijalari bo‘yicha auditor hisoboti berilgan sana; 7) auditorning (auditorlarning) imzosi. Maxsus savolning tekshirish natijalari bo'yicha auditor hisobotining har bir beti maxsus savolni tekshirgan auditor tomonidan imzolangan bo‘lishi shart.
Аудитда ҳужжатлаштириш ва аудит ишчи ҳужжатлари Ishchi qog'ozlar — mijozning buxgalteriya yozuvlari, hujjatlari va auditorning xulosasi o'rtasidagi bog'lovchi vosita hisoblanadi. Ushbu qog‘ozlarda auditorlar tomonidan bajarilgan barcha ishlar aks ettiriladi va audit xulosasi uchun asos hisoblanadi. Avvalgi boblarda ko‘rib o‘tganimizdek, auditor moliyaviy hisobotlar yuzasidan o‘z xulosasini berishi uchun yetarli miqdorda va sifatli audit dalillarini to‘plashi lozim. Bu dalillar esa audit ishchi qog‘ozlarida ko‘rsatilishi kerak.Ishchi halans mijoz buxgalteriyasi avvalgi va joriy yillarda qo‘llagan schyotlarni ularning aylamnasi va saldosini ko‘rsatgan va auditor uchun tegishli o‘zgartirishlar kiritishga alohida ustun keltirilgan ishchi qog‘oz hisoblanadi. Ishchi balans qolgan barcha ishchi qog‘ozlariiing asosini tashkil etadi. lining asosida qolgan ishchi qog'ozlar nazorat qilinadi va umumlashtiriladi. Ushbu ishchi qog‘ozning uchinchi ustunida schyotning avvalgi yil saldosi ko'rsatiladi, to'rtinchi ustunda esa joriy yil saldosi aks cttiriladi. Buning natijasida auditor tekshirilayotgan schyotning joriy va avvalgi yil saldolarini qulay tartibda solishtirish imkoniga ega boiadi. Solishtirish natijasid'i katta farq aniqlansa bataisil tekshirilishi lozim bo'lgan schyotlar, operatsiyalar aniqlanadi. Shuningdek, avvalgi yil schyotlar saldosining ko‘rsatilislii shu schyot bo‘yicha joriy yil davomida olib borilgan hisob-kitob to‘g‘ri bo'lganligini tekshirish imkonini beradi. Hisob-kitob ishchi qog‘ozlari. Auditor schyotlami tekshirish uchun qo‘llaydigan uslublardan biri tekshirlishi lozim bo‘lgan schyotlarning to‘g‘riligini mustaqil hisob — kitob qilish va natijani mijoz buxgalteriya tizimi ma’lumotlari bilan solishtirishdan iborat. Hisob-kitob orqali tekshirilishi mumkin bo‘lgan ma’lum otlar qatoriga foiz ko'rinLshidagi xarajatlar, amortizatsiya, hisoblangan daromad solig‘i kabilami kiritishimiz mumkin.
Аудит ишчи ҳужжатларининг моҳияти ва ахамияти Audit amaliyotida ishchi qog'ozlammg ahamiyati nihoyatda katta. Biz ushbu hobda ishchi qog'ozlaniing asosiy xususiyati va ularning audit tekshiruvi jarayonidagi roli bilan tanishamiz. «Auditni hujjatlashtirish» deb nomlangan № 6 AFMS1 ga asosan auditorlik tashkiloti tomonidan o‘tkaziladigan audit natijalari ushbu standartga muvofiq rasmiylashtirilgan ish hujjatlarida aks ettirilishi lozim. Ba’zi auditorlik firmalari o‘zlarining yangi xodimlarini firmrining ishchi qog‘ozlami tayyorlash «ushibiyatini» o‘rganishlari uchun maxsus kurslar tashkil eladilar. Albalta, ishchi qog‘ozlarning yagona shakh yo‘q. Chunki auditorlar yangi mijozga xizmat ko‘rsatganda avvalgi mijozdan mutlaqo farqlanuvclii operatsiyalar, biixgalteriya yozuvlari va ichki nazoial tizimiga duch keladilar. Bundan, auditor har bir lekshiruvda aynan shu tekshiruv uchun mos keluvchi ishchi qog‘ozlarni ishlab chiqishi lozim degan xidosa kelib chiqadi Audit ishchi qog‘ozlari auditor uchun quyidagi tarzda ahamiyat kasb etadi: 1) ishchi qog'ozlar auditor uchun tekshiruvni taqsimlash va muvofiqlashtirish imkonini beradi; 2) partnyor, menejer va katta auditorlar uchun assistentlar ishini doimiy nazorat qilib boiishga zamin yaratadi; 3) auditor xulosasi uchun asos bo‘ladi; 4) ushbu mijozda kelgusida audit tekshiruvini rejalashtirish va o‘tkazishda yordam beradi.
Аудит ишчи ҳужжатларининг турлари Audit ishchi qog‘ozlarida auditor tom onidan to'plangan turli ma’lumotlar aks etganligi sababli bu ishchi qog‘ozlar turli ko‘rinishda bo’lishi mumkin. Ammo bu hujjatlarni quyidagi umumiy guruhlarga ajratish mumkin: 1) audit ma’muriy ishchi qog‘ozlari; 2) ishchi balans; 3) tuzatuvchi provodkalar va guruhlashtirishlar aks etgan ishchi qog'ozlar; 4) tahiiliy, taqqoslash, hisob-kitob bo'yicha tuzilgan ishchi qog‘ozlar. Audit ma’muriy ishchi qog‘ozlari. Audit tekshiruvi rejalashtirish, nazorat qilish, muvofiqlashtirishni talab etadigan murakkab faoliyatdir. Ba’zi ishchi qog'ozlar audit tekshiruvini rejalashtirish va boshqarish maqsadida tuziladi. Ular qatoriga audit rejasi va dasturi, ichki nazorat tizimi bo‘yicha tuzilgan savolnoma va bu tizimni tasvirlovchi blok — sxema, auditorning mijoz oldidagi majburiyat xatini keltirishimiz mumkin. Ishchi halans mijoz buxgalteriyasi avvalgi va joriy yillarda qo‘llagan schyotlarni ularning aylamnasi va saldosini ko‘rsatgan va auditor uchun tegishli o‘zgartirishlar kiritishga alohida ustun keltirilgan ishchi qog‘oz hisoblanadi. Ishchi balans qolgan barcha ishchi qog‘ozlariiing asosini tashkil etadi. lining asosida qolgan ishchi qog'ozlar nazorat qilinadi va umumlashtiriladi. Ishchi balans 12. 1-chizma ko‘rinishda bo‘ladi. Tuzatuvchi provodkalar va guruhlashtirishlar aks elgan ishchi qog‘ozlar. Audit tekshiruvi davomida auditorlar mijoz moliyaviy hisobotlari va buxgalteriya yozuvlarida tiirli xatoliklami aniqlashl mumkin. Bu xatoliklar summasi katta yoki kichik bo'lishi mumkin. Bunga sabab, ba’zi operatsiyalar hisobga olinmaganligi yoki noto‘g‘ri siumnalar ishJatilganligida boiishi mumkin. Bu xatoliklarga, odatda, bilmagan holda yo‘l qo‘yiladi. Ammo ba’zan ular atayin qilingan bo‘lishi ham mumkin. Moliyaviy hisobotlar va buxgaletriya yozuvlarida aniqlangan muhim xatoliklarni to‘g‘rilash uchun auditor tuzatuvchi provodkalami tayyorlaydi va mijozdan ularni moliyaviy hisobotlarga kiritishni so'raydi. Shuningdek, auditorlar mijozning buxgalteriya hisobida to‘g‘ri hisobga olingan ammo noto‘g‘ri guruhlashtirilgan elementlar bo'yicha tuzatuvchi guruhlashtirishlarni ham o‘z ishchi qog‘ozlarida ko‘rsatadilar Schyotlar tahlili bo‘yicha tuzilgan ishchi qog‘ozlar. Ushbu hujjat audit tekshiruvi qamragan davr davomida aktiv, majburiyat, xususiy kapital, daromad va xarajat schyotlaridagi barcha o‘zgarishlami bir joyda aks ettirishga mo‘ljallangan. Taqqoslash bo‘yicha tuzilgan ishchi qog‘ozlar. Auditorlar tekshiruv davomida, ko'pincha, turli manbalardan kelgan ma’lumotlami o‘zaro taqqoslaydilar. Bu jarayonda auditorlar taqqoslash ishchi qog‘ozlarini tuzadiiar. Bu hujjatlar turli ma'lumotlarning, shu jumladan, mijozning pul mablag‘lari, debitorlik va kreditorlik qarzlarining to‘g‘riligini tekshirish imkonini beradi. Hisob-kitob ishchi qog‘ozlari. Auditor schyotlami tekshirish uchun qo‘llaydigan uslublardan biri tekshirlishi lozim bo‘lgan schyotlarning to‘g‘riligini mustaqil hisob — kitob qilish va natijani mijoz buxgalteriya tizimi ma’lumotlari bilan solishtirishdan iborat.
Аудит ишчи ҳужжатларининг тузилиши Auditorlar, odatda, har bir mijoz uchun quyidagi ikki turdagi fayllarni yuritadilar: 1) har bir tugallangan ishchi qog‘ozlar uchun joriy fayl; 2) nisbatan o‘zgarmas ma’lumotlarni aks etliruvchi ishchi qog‘ozlar uchun doimiy fayllar. Korxonaning joriy yil moliyaviy hisobotlarini tekshirish jarayonida tuzilgan ishchi qog‘ozlar joriy fayllarda saqlanadi. Shu korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tganligini tasdiqlovchi hujjatlar, litsenziyalar nusxalari doimiy fayllarda saqlanadi. Chunki bu hujjatlar nisbatan o‘zgarmas hisoblanadi va keyingi yil audit tekshiruvida kerak bo’ladi. Joriy fayl. Auditorning korxona tomonidan biror yil uchun tuzilgan moliyaviy hisobotlari yuzasidan o‘z fikrini bildirishi uchun joriy fayldagi ishchi qog‘ozlar asos bo‘ladi. Ushbu fayldagi har bir hujjat tegishli tartibda raqamlanadi. Buning natijasida ushbu hujjatlami tez topish, ularga boshqa hujjatlarda murojaat etish mumkin bo‘ladi. Doimiy fayl. Doimiy fayllar quyidagi uch maqsadga xizmat qiladi: 1) bir necha yillar davomida o‘zgarmaydigan ma’lumotlami auditorning yodiga solish; 2) auditorlik firmasining yangi xodimlariga mijoz korxona haqida umumiy ma’lumot berish; 3) keyingi yillardagi audit tekshiruvida nisbatan o‘zgarmas hujjatlarning qayta tayyorlanishining oldini olish. Doimiy fayllarda saqlanadigan ma’lumotlarning asosiy qismi dastlabki audit tekshiruvi davomida to‘planadi. Umuman olganda, doimiy fayl audit tekshiruvi vaqtini qisqartirishning samarali vositasi hisoblanadi.
Аудит ишчи ҳужжатларини текшириш асослари Ishchi qog‘ozlar auditoriik firmasining har bir boshqaruv darajasida ko‘rib chiqiladi. Katta auditor assistentlar tayyorlagan ishchi qog'ozlar bilan tanishadi. Menejer assistentlar va katta auditor tom onidan tayyorlangan ishchi qog‘ozlami tekshiradi. Firmaning partnyori esa barcha ishchi qog‘ozIarni tekshirib chiqadi. Ba’zi firmalarda ishchi qog'ozlar ikkinchi partnyor tomonidan ham ko‘rib chiqiladi. Ishchi qog‘ozlar menejer va partnyor tomonidan audit tekshiruvi o‘z yakunga yeta boshlagan davrda tekshiriladi. Bundan maqsad, bir vaqtning o‘zida barcha ishchi qog‘ozlami tekshirish mumkin bo‘ladi. Ishchi qog‘ozlarni menejer va partnyor tekshirganda ularning asosiy maqsadi audit tekshiruvi AFMS ga mos ravishda o‘tkazilganligiga va bu ishchi qog‘ozlar moliyaviy hisobotlar yuzasidan tayyorlanadigan auditor xulosasiga asos bo‘la olishiga ishonch hosil qilishdan iborat. Barcha ishchi qog‘ozlami bir vaqtda tekshirishning o‘ziga xos afzalliklari bor. Xususan, tekshiruvchi bir ishchi qog‘ozdagi ma’lumotlar ikkinchi ishchi qog‘ozga to‘g‘ri ko‘chirilganiga ishonch hosil qilishi mumkin. Auditorlik firmasi rahbariyati ishchi qog‘ozlarni tekshirish jarayoniga tanqidiy yondoshishi, aniqlangan har qanday kamchiliklar o‘z vaqtida bartaraf etilishini nazorat qilishi kerak. Aks holda, e’tiborsizlik bilan tayyorlangan ishchi qog‘ozlar sudda jabrlanuvchi tomonidan auditorlik firmasiga qarshi dalil sifatida ishlatilishi mumkin.
Аудит текширувининг якунловчи босқичи Moliyaviy hisobotlardagi xatoliklar - buxgalteriya ma’lumotlarini belgilangan qonun-qoidalar, standartlami buzgan holda moliyaviy hisobotlarda noto‘g‘ri shaklda aks ettirishdir. Xatoliklar ikki xil ko'rinishda bo‘lishi mumkin: 1) bilmagan holda qilingan xatolik; 2) atayin qilingan xatolik (liribgarlik). Moliyaviy hisobotlarda bilmagan holda qilingan xatolik audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxona xodimlarining bilmagan holda amalga oshirgan yoki amalga oshirmagan xatti-harakatlarining natijasi hisoblanadi. Bunday xatolikning yuzaga kelishiga sabab xodimlaniing buxgalteriya hisobini yuritishda bilmagan holda arifmetik, mantiqiy xatoliklarga yo‘l qo'yishida, hujjatlami to‘liq o‘ rganmaganligida, xo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya tizimida to ‘liq aks ettirmaganligida bo‘lishi mumkin. Moliyaviy hisobotlarda atayin qílingan xatolik (firíbgarlik) audit tekshiruvidan o'tayotgan korxona xodimlarining bilib turib amalga oshirgan yoki amalga oshirmagan xatti-harakatlari oqibatida yuzaga keladi. Bunga sabab, xodimlar o‘zlarining shaxsiy maqsadlarini ko'zlagan holda buxgalteriya ma’lumotlaridan foydalanuvchilarning e ’tiborini chalg‘itishdan iborat bo‘lishi mumkin. Moliyaviy hisobotlardagi bilmagan holda yoki atayin qilingan xatoliklar muhim (ushbu hisobotlardan foydalanuvchilarning qaroriga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan darajadagi xatolik) bo‘lishi yoki muhim bo‘masligi mumkin.
Аудит ҳисоботи ва Auditorlik firmasi o‘tkazilgan tekshiruv natijasi yuzasidan mijozga yozma ko‘rinishdagi hisobot taqdim etadi. Tekshiruvni o‘tkazish jarayonida esa auditorlik firmasi oraliq hisobotlarni yozma yoki og‘zaki ko‘rinishda rahbariyatga berishi ham mumkin. Bu ishchi qog‘ozlar auditorlik hisoboti deb nomlanadi. «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to‘g‘risidagi auditorlik xulosasi» nomli № 70 AFMS (O'zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 10. 03. 2001 yil № 1016 son bilan ro'yxatga olingan) ning 3 bandiga ko‘ra auditorlik hisoboti — xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari, mulkdori, ishtirokchilari (aksiyadorlari) umumiy yig‘ilishiga taqdim etiladigan, auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartiblardan chetga chiqilgan hollari, moliyaviy hisobotlardagi qoidabuzarliklar to‘g‘risida batafsil ma’lum otlar, shuningdek, auditorlik tekshiruvini o‘tkazish natijasida olingan va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos hisoblangan boshqa axborotlardim iborat bo‘lgan hujjat. Auditor hisobotidagi ma’lumotlar mijoz rahbariyati uchun buxgalteriya hujjatlarida, ichki nazorat tizimida mavjud bo'lgan va moliyaviy hisobotlarda noto‘g‘ri ma’lumotlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi kamchiliklarni o‘rganish imkonini beradi. Shuningdek, hisobotda korxonaning buxgalteriya va ichki nazorat tizimida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan amaliy takliflar ham keltiriladi. Auditorlik hisobotida quyidagi ma’lumotlar aks ettiriladi: a) nomi («Auditorlik hisoboti» yoki «Auditorlik tashkilotining hisoboti»: ikkala nom bir xil kuchga ega); b) adresat nomi; v) kirish qismi; g) tahliliy qism; d) yakuniy qism. Auditorlik hisobotining har bir sahifasiga moliyaviy hisobotning auditorlik tekshiruvini amalga oshirgan auditor (auditorlar) imzo chekishi shart. Auditorlik hisoboti buyurtmachining barcha zaruriy rekvizitlari ko‘rsatilgan holda auditorlik tekshiruvi buyurtmachisiga yuboriladi. Auditor mijoz moliyaviy hisobotida muhim kamchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin bo'lgan yoki keltirgan barcha xatoliklar, kamchiliklarni mijoz rahbariyatiga to‘liq bayon etishi lozim. Ammo auditor hisoboti mijoz korxonaning buxgalteriya tizimidagi barcha xatoliklarni aks ettirmaydi Bu hisobotda faqatgina auditor tomonidan tekshiruv davomida aniqlangan xatolildargina ko‘rsatiladi. Auditorning tekshiruv davomida barcha uslublarni samarali qo'llamaganligi sababli ba’zi kamchiliklar, xatoliklar aniqlanmay qolgan bo‘lishi mumkin. Auditorlik hisoboti quyidagi qismlardan iborat boiadi: - kirish qism; - tahliliy qism; - yakuniy qism.
Аудит хулосаси: Auditor tomonidan audit tekshiruvini o’tkazishdan bosh maqsad – korxona moliyaviy hisobotlari moliyaviy ma’lumotlarni to’g’ri va to’liq aks ettirshi yuzasidan o’z professional fikrini bildirishdan iborat. Bu fikr auditorlik xulosasining asosini tashkil etadi. Auditorlik xulosasi barcha auditorlik firmalari tomonidan yagona, standart shaklda tayyorlanadi. O’z navbatida, moliyaviy xisobotlar BXMS asosida tuzilgani, barcha aktivlar o’z qiymatida ko’rsatilgani, xech bir majburiyat berkitilmagani, daromadlar oshirib, xarajatlar esa kamaytirib ko’rsatilmagani to’g’risidagi ma’lumotni auditor moliyaviy xisobotlardan tashqi foydalanuvchilarga o’z auditorlik xulosasi asosida ma’lum qiladi. Amaliyotda auditor xulosasi quyidagi to’rt xil ko’rinishda bo’lishi mumkin: 1. Ijobiy xulosa. Ushbu ko’rinishdagi xulosa auditor tomonidan, tekshirilgan korxona moliyaviy xisobotlari to’liq BXMSga asosan tuzilgan, ushbu standartlarni buzish xollari ro’y bermagan, aktivlar va passivlar, daromad va xarajatlar to’g’ri va to’liq aks ettirilgan bo’lsa tuziladi. 2. Shartli ijobiy xulosa. Bu turdagi xulosa, tekshirilgan korxona moliyaviy xisobotlari, uning ba’zi bir elementlarini xisobga olmaganda, BXMSga asosan tuzilgan bo’lsa beriladi. Ushbu vaziyatda, moliyaviy xisobtlarda BXMSning ba’zi standartlarini buzish xollari ro’y bergan bo’ladi, ammo bu xolat salbiy xulosa berish darajasida muxim xisoblanmaydi. 3. Salbiy xulosa. Korxona taqdim etgan moliyaviy xisobot BXMS standartlarini to’liq yoki asosan buzib tayyorlangan hollarda tekshiruv o’tkazgan auditor tomonidan salbiy xulosa beriladi. Bu xolatda moliyaviy xisobotlarda o’ta muxim xatoliklarga yo’l qo’yilgan bo’ladiki, bu xisobotlardan foydalanish tashqi foydalanuvchilar uchun mutlaqo asossiz xisoblanadi. 4. Xulosa berishdan bosh tortish. Yuqorida ta’kidlanganidek, auditor moliyaviy xisobotlar tekshiruvni shu xisobotlarga doir dalillarni to’plash asosida olib boradi. Ushbu dalillar asosida u moliyaviy xisobotlar yuzasidan o’z fikrini shakllantiradi. Ammo, ba’zi hollarda tekshirilayotgan mijoz qaysidir sabablarga ko’ra auditorga shu turdagi dalillarni berishdan bosh tortishi, zaruriy xujjatlarni to’liq bermasligi yoki mutlaqo yashirishi mumkin. Bunday hollarda auditor moliyaviy xisobotlar yuzasidan o’z fikrini berishdan bosh tortadi. Chunki fikr bildirish uchun asos yo’q. Ammo bunday vaziyatda auditor o’z fikrini bildira olmasligini, buning sabablarini ko’rsatgan xolda, yozma tarzda ma’lum etishi lozim. Bu ko’rinishdagi yozma xujjat auditorning xulosa berishdan bosh tortishinima’lum etishi kerak.
Молиявий ҳисоботларда аниқланган камчилик ва қонунбузарликлар юзасидан аудитор хатти – ҳаракати: Ba’zan auditor o’z tekshiruvini yakunlab audit xulosasini taqdim etgandan so’ng uning moliyaviy xisobotlar yuzasidan fikrini o’zgartiradgan dalillar yuzaga kelishi mumkin. Ya’ni, moliyaviy xisobotlarda muxim xatoliklar bo’lgan ammo auditor ularni aniqlay olmagan. Bunday vaziyatda auditor bu dalillarning haqiqatdan xam moliyaviy hisobotlarga nisbatan muxim ekanligiga va ularning audit tekshiruvi davrida mavjud bo’lganligiga ishoch hosil qilishi zarur. Agar bu xolatlar o’z tasdig’ini topsa auditor mijozdan auditor xulosasi va mijoz moliyaviy xisobotlaridan foydalanayotgan yoki foydalanishi mumkin bo’lgan shaxslarga bu haqda xabar berilishini so’rashi kerak. Agar mijoz bundan bosh tortsa auditor bu haqda mijoz direktorlar kengashining xar bir a’zosiga, tegishli yuridik tashkilotlar (sud) va mijoz moliyaviy xisobotlaridan foydalanayotgan shaxslarga auditor xulosasidan endilikda foydalanib bo’lamsligi to’g’risida o’zi xabar berishi kerak
Аудиторлик ҳисоботининг моҳияти: Auditorlik firmasi o’tkazilgan tekshiruv natijasi yuzasidan mijozga yozma ko’rinishdagi xisobot taqdim etadi. Tekshiruvni o’tkazish jarayonida esa auditorlik firmasi oraliq xisobotlarni yozma yoki og’zaki ko’rinishda raxbariyatga berishi xam mumkin. Bu ishchi qog’ozlar auditorlik xisoboti deb nomlanadi. “Auditorlik xisoboti va moliyaviy xisobot to’g’risidagi auditorlik xulosasi”
nomli № 70 AFMS (O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 10.03.2001 yil № 1016 son bilan ro’yxatga olingan) ning 3 bandiga ko’ra auditorlik xisoboti – xo’jalik yurituvchi sub’ekt raxbari, mulkdori, ishtirokchilari (aktsiyadorlari) umumiy yig’ilishiga taqdim etiladigan, auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartiblardan chetga chiqilgan xollari, moliyaviy xisobotlardagi qoidabuzarliklar to’g’risida batafsil ma’lumotlar, shuningdek, auditorlik tekshiruvini o’tkazish natijasida olingan va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos xisoblangan boshqa axborotlardan iborat bo’lgan xujjat.
Auditor xisobotidagi ma’lumotlar mijoz raxbariyati uchun buxgalteriya xujjatlarida, ichki nazorat tizimida mavjud bo’lgan va moliyaviy xisobotlarda noto’g’ri ma’lumotlarning yuzaga kelishiga sabab bo’luvchi kamchiliklarni o’rganish imkonini beradi. Shuningdek, xisobotda korxonaning buxgalteriya va ichki nazorat tizimida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan amaliy takliflar xam keltiriladi.
Аудиторлик хулосасининг моҳияти, турлари ва тузилиши: Auditor tomonidan audit tekshiruvini o’tkazishdan bosh maqsad – korxona moliyaviy hisobotlari moliyaviy ma’lumotlarni to’g’ri va to’liq aks ettirshi yuzasidan o’z professional fikrini bildirishdan iborat. Bu fikr auditorlik xulosasining asosini tashkil etadi. Auditorlik xulosasi barcha auditorlik firmalari tomonidan yagona, standart shaklda tayyorlanadi. O’z navbatida, moliyaviy xisobotlar BXMS asosida tuzilgani, barcha aktivlar o’z qiymatida ko’rsatilgani, xech bir majburiyat berkitilmagani, daromadlar oshirib, xarajatlar esa kamaytirib ko’rsatilmagani to’g’risidagi ma’lumotni auditor moliyaviy xisobotlardan tashqi foydalanuvchilarga o’z auditorlik xulosasi asosida ma’lum qiladi. Amaliyotda auditor xulosasi quyidagi to’rt xil ko’rinishda bo’lishi mumkin: 1. Ijobiy xulosa. Ushbu ko’rinishdagi xulosa auditor tomonidan, tekshirilgan korxona moliyaviy xisobotlari to’liq BXMSga asosan tuzilgan, ushbu standartlarni buzish xollari ro’y bermagan, aktivlar va passivlar, daromad va xarajatlar to’g’ri va to’liq aks ettirilgan bo’lsa tuziladi. 2. Shartli ijobiy xulosa. Bu turdagi xulosa, tekshirilgan korxona moliyaviy xisobotlari, uning ba’zi bir elementlarini xisobga olmaganda, BXMSga asosan tuzilgan bo’lsa beriladi. Ushbu vaziyatda, moliyaviy xisobtlarda BXMSning ba’zi standartlarini buzish xollari ro’y bergan bo’ladi, ammo bu xolat salbiy xulosa berish darajasida muxim xisoblanmaydi. 3. Salbiy xulosa. Korxona taqdim etgan moliyaviy xisobot BXMS standartlarini to’liq yoki asosan buzib tayyorlangan hollarda tekshiruv o’tkazgan auditor tomonidan salbiy xulosa beriladi. Bu xolatda moliyaviy xisobotlarda o’ta muxim xatoliklarga yo’l qo’yilgan bo’ladiki, bu xisobotlardan foydalanish tashqi foydalanuvchilar uchun mutlaqo asossiz xisoblanadi. 4. Xulosa berishdan bosh tortish. Yuqorida ta’kidlanganidek, auditor moliyaviy xisobotlar tekshiruvni shu xisobotlarga doir dalillarni to’plash asosida olib boradi. Ushbu dalillar asosida u moliyaviy xisobotlar yuzasidan o’z fikrini shakllantiradi. Ammo, ba’zi hollarda tekshirilayotgan mijoz qaysidir sabablarga ko’ra auditorga shu turdagi dalillarni berishdan bosh tortishi, zaruriy xujjatlarni to’liq bermasligi yoki mutlaqo yashirishi mumkin. Bunday hollarda auditor moliyaviy xisobotlar yuzasidan o’z fikrini berishdan bosh tortadi. Chunki fikr bildirish uchun asos yo’q. Ammo bunday vaziyatda auditor o’z fikrini bildira olmasligini, buning sabablarini ko’rsatgan xolda, yozma tarzda ma’lum etishi lozim. Bu ko’rinishdagi yozma xujjat auditorning xulosa berishdan bosh tortishinima’lum etishi kerak.
Аудиторлик фирмаларининг профессионал хизматлари: Auditorning professional malakasi. Auditor mijozga xizmat ko’rsatishda yuqori darajadagi malakaga ega bo’lishi lozim. Yangi mijoz bilan munosabat o’rnatishdan oldin auditor shu mijoz uchun audit amaliyotining yangi uslubiyatlarini qo’llash, eng so’nggi qonunchilikka amal qilgan holda yuqori darajali xizmat ko’rsatishni kafolatlashi zarur. Auditor o’z malakasi doirasidan tashqari bo’lgan soxalarda xizmat ko’rsatishi, tavsiya berishi mumkin emas. Tekshiruv davomida bunday hollarga duch kelinsa, auditor mustaqil ekspert xizmatidan foydalanishi shart. Auditorning malakasi uning oliy ma’lumoti, malaka sertifikatiga ega ekanligi va audit soxasidagi uzluksiz ish tajribasi bilan belgilanadi. Bundan tashqari, auditor ish faoliyati davomida doimiy ravishda buxgalteriya, audit, soliq, xalqaro va milliy buxgalteriya va audit standartlari, fuqarolik huquqi, axborot texnologiyalari kabi soxalarda o’z malakasini oshirish maqsadida ishlashi lozim. Auditorlik firmasi rahbariyati esa bu jarayon ustidan doimiy nazorat olib borishi kerak.
Профессионал хизматларнинг моҳияти: Xozirgi kunda auditorlik firmalari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlarni asosiy ikki guruxga ajratish mumkin: (1) audit xizmati; (2) professional xizmatlar. Buxgalteriya hisobi, huquqshunoslik, soliqqa tortish, moliya kabi soxalarda yuqori malakali mutaxassislar aynan auditorlik firmalarida faoliyat yuritishlari sabab, xalqaro va milliy auditorlik firmalari tomonidan ko’rsatiladigan professional xizmatlar soni, turi va xajmi yil sayin o’sib bormoqda. Xozirda Respublikamizda professional xizmatlarning tashkiliy – huquqiy asoslarini belgilab beruvchi va tartibga soluvchi bir qator me’yoriy xujjatlar xam qabul qilingan. Xususan, O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati tog’risidagi qonun” (09.12.1992 y. № 734-XII / keyingi tahrirlar bilan) ning 17- moddasi va O’zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyatining milliy satdartlari (AFMS) № 90 ning 8 bandiga asosan auditorlik tashkilotlari quyidagi professional xizmatlarini ko’rsatishlari mumkin: - buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, qayta tiklash va yuritish; boshqaruv hisobini tashkil etish va yuritish; moliyaviy hisobni tashkil etish, tiklash va yuritish; buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish; buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, tiklash va yuritish bilan bog’liq boshqa xizmatlar; - moliyaviy xisobotni tuzish; - milliy moliyaviy xisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga o’tkazish; - xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini taxlil qilish: moliyaviy xolat taxlili; likvidlik taxlili; to’lov qobiliyati taxlili; moliya-xo’jalik faolioyati taxlili bilan bog’liq boshqa xizmatlar; - buxgalteriya hisobi, soliqqa tortish, rejalashtirish, menejment va moliyaxo’jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati: texnik – iqtisodiy asoslanmalar tayyorlash, investitsion loyixalar va biznes rejalar ishlab chiqish va baxolash; buxgalteriya hisobi va va soliqqa tortish masalalari bo’yicha maslaxatlar; moliyaviy menejment bo’yicha maslaxatlar; marketing tadqiqotlarini o’tkazish;
unumdorlik va samaradorlikni baxolash maqsadida xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyat yuritishining tamoillari va usullarini taxlil qilish; moliya-xo’jalik faoliyatida boshqa konsalting xizmatlari; - soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha xisob-kitoblar va deklaratsiyalarni tuzish: soliq hisobini tashkil etish va yuritish; soliq organlarining tekshiruv dalolatnomalari bo’yicha e’tirozlar tayyorlash; auditorlik faoliyati bilan bog’liq soxada tadqiqotlar, seminarlar, anjumanlar, ishlanmalar o’tkazish va ularning natijalarini tarqatish; buxgalteriya hisobi, audit, moliya-xo’jalik faoliyati taxlili va soliqqa tortish bo’yicha belgilangan tartibda o’quv-qo’llanmalari, o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash.
Профессионал хизматларни кўрсатиш учун талаблар: Professional xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan auditorlar ob’ektivlik, professional malaka, e’tiborlilik, etika va auditorlik standartlariga rioya etish, mijozga oid ma’lumotlarning sir saqlanishini ta’minlash kabi talablarni bajarishi lozim. Professional xizmat ko’rsatish jarayonida auditor mavjud qonunchilikka amal qilinishi, ma’lumotlarning to’liq va yuridik jixatdan to’g’ri rasmiylashtirilishi, mijozga taqdim etilayotgan ma’lumotlarning aniq va ishonchliligi uchun to’liq javobgar xisoblanadi. Auditorlik tashkiloti professional xizmatlarning sifatli bo’lishini ta’minlash va shartnoma shartlariga ko’ra o’z vaqtida yakunlash vazifasini o’z zimasiga oladi. Auditorlik tashkiloti professional xizmatlarning sifatli bo’lishi va o’z vaqtida yakunlanishi uchun javobgarlikni faqatgina mijoz tomonidan zaruriy ma’lumotlar etkazilmasa, noto’g’ri ma’lumotlar berilsa yoki kech etkazilgan xoldagina olishi mumkin. Professional xizmatlarni ko’rsatish uchun auditorlik tashkilotidan quyidagilar talab etiladi: - mijoz bilan shartnomada kelishilgan vazifalar, topshiriqlar doirasida ishlash. Shartnomada ko’rsatilayotgan professional xizmat turi, qayta ishlash uchun ma’lumotlar manbayi, professional xizmat ko’rsatish va yakunlash jarayonida tayyorlanishi lozim bo’lgan xujjat to’g’risidagi ma’lumotlar aks etirlishi lozim; - professional xizmat ko’rsatish ketma-ketligi, tartibini rejalashtirish;
- xizmat ko’rsatish jarayonida qo’lga kiritilgan ma’lumotlar, ishlab chiqilgan tavsiyalarni xujjatlashtirish; - auditorlik firmasi tarkibiga kirmaydigan ekspertlar xizmatidan foydalanganda auditlorlik firmasi va ekspert zimmasidagi majburiyat va javobgalikni aniq chegaralash; - professional xizmat ko’rsatish jarayonida ish va xodimlar ustidan doimiy nazorat olib borish; - bajarilgan ishlar yuzasidan kamchiliklar va amaliy tavsiyalar aks etgan xisobotni tayyorlash; Umumiy xisobotga qo’shimcha tarzida auditorlik tashkiloti mijoz korxona raxbariyatiga qo’shimcha ma’lumotnoma-xat tayyorlashi xam mumkin. Professional xizmat ko’rsatayotganda auditorlik tashkiloti xodimlari etarli darajadagi tajriba va malakaga ega bo’lishlari lozim. Professional xizmat
ko’rsatish jarayonida auditorlik tashkiloti mustaqil ekspertlarni xam jalb etishi mumkin. Bu qarorga auditorlik tashkiloti raxbariyati quyidagi xolatlardan kelib chiqqan xolda keladi: - o’rganilishi lozim bo’lgan masalalarning murakkabligi; - ko’rsatiladigan professional xizmatning sifatsiz o’tishi, noto’g’ri tavsiyalar ishlab chiqlishi riskining yuqori bo’lishi. Professional xizmat ko’rsatish jarayonida ekspert xizmatidan foydalanish auditorlik firmasi zimmasidan ishni sifatli o’tkazish va o’z vaqtida yakunlash majburiyatini olmaydi.
Давлат аудитнинг моҳияти ва ахамияти: Auditor o’z mamlakati yoki xorijiy davlatda xizmat ko’rsatishidan qat’iy nazar auditorlik etika tamoillari o’zgarmaydi va auditor ularga bir xilda amal qilishi shart. Auditor xorijiy davlatlarda faoliyat yuritish jarayonida auditorlik etikasi borasida quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim: - agar xorijiy davlat auditorlik etikasi talablari auditorning o’z davlatida qabul qilingan etika tamoillari talablariga nisbatan yumshoq xususiyatga ega bo’lsa, auditor o’z davlati etika talablariga amal qilishi kerak; - agar xorijiy davlat auditorlik etikasi talablari auditorning o’z davlatida qabul qilingan etika tamoillari talablariga nisbatan qattiq bo’lsa, auditor xorijiy davlat etika talablariga rioya etishi zarur.
Ривожланган мамлакатларда давлат аудитнинг ривожланиш босқичлари: Iqtisodiy rivojlаngаn Yevropа mаmlаkаtlаridа аuditorlik fаoliyati ko‘p аsrlik tаjribаgа egа. Bozor munosаbаtlаrini o‘rnаtish jаrаyonidа kаpitаl bozori unsurlаrining pаydo bo‘lishi, kredit munosаbаtlаrining rivojlаnishi vа bu kаbi jаrаyonlаr iqtisodiy omillаr bilаn bog‘liq holdа аudit rivojlаnishigа yangi turtki berdi. Hisobot mа’lumotlаrining hаqqoniyligini tekshirish аuditning аsosiy tаrkibigа аylаndi. Buyuk Britаniyaning dаvlаt moliyasi nаzorаti tizimidаgi eng muhim o‘zgаrishlаr XX аsrning 80-yillаridа sodir bo‘ldi. 1983 yildаn boshlаb Milliy audit boshqаrmаsi (National Audit Office) Buyuk Britаniya vа Shimoliy Irlаndiya Birlаshgаn Qirolligining Oliy dаvlаt аuditorlik orgаni etib tаyinlаndi. Idorаning vаzifаsi pаrlаment аuditi nаtijаlаri xаqidа hisobot berishdаn iborаt bo‘lib, bu dаvlаt orgаnlаrigа dаvlаt mаblаg‘lаridаn qаndаy foydаlаngаnlik vа soliq to‘lovchilаrning mаnfааtlаrini himoya qilish mаs’uliyatini yuklаydi. Bundаn tаshqаri Mustаqil pаrlаment orgаni mаqomigа egа bo‘lgаn idorаning fаoliyati dаvlаt boshqаruvi ko‘lаmi vа sаmаrаdorligini oshirishni tа’minlаydi. Milliy audit muаssаsаsining (National Audit Office) bosh qаrorgohi Londondа joylаshgаn.
Россияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Rossiyada zamonaviy ma'noda auditorlik kasbining shakllanishi 1987-1993 yillarga to'g'ri keladi, o'shanda Rossiya bozorni rivojlantirish yo'liga o'tgan va auditorlik tashkilotlari to'g'ridan-to'g'ri tuzila boshlagan (1987 yil - birinchi "Interaudit" auditorlik tashkilotining tashkil etilishi), va keyin 1993 yilda audit qonuni qabul qilindi. Shundan so'ng, auditni rivojlantirishning yana ikkita bosqichi ajratiladi, ular ham normativ-huquqiy hujjatlarni - audit to'g'risidagi keyingi qonunlarni qabul qilish bilan bog'liq. Dastlab, rus auditi "audit" komponenti bilan tavsiflangan va bu klassik ma'noda auditdan o'ziga xos xususiyat edi. Qarama-qarshilik yuzaga keldi - hujjatlar auditini o'tkazish bo'yicha tashkilotlarga pullik xizmatlar ko'rsatishda, bir tomondan, ular tekshirilayotgan shaxslarni javobgarlikka tortishga majbur bo'ldilar - boshqa tomondan. Audit tushunchasi va uning rolini oydinlashtiradigan yangi qonun qabul qilinishi bilan bu qarama-qarshilik bartaraf etildi. Zamonaviy auditorlik kasbini shakllantirishning birinchi bosqichida, vaqtinchalik qoidalarda ko'rsatilganidek, auditning maqsadi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining ishonchliligini va ularning moliyaviy va xo'jalik operatsiyalarining muvofiqligini aniqlash edi. Rossiya Federatsiyasida amaldagi qoidalar bilan. Ikkinchi bosqichda, 2001 yil 7 avgustdagi 119-ФЗ-sonli Federal qonunida auditning maqsadi o'zgartirildi va tekshirilayotgan sub'ektlarning moliyaviy (buxgalteriya) hisobotlarining ishonchliligi va muvofiqligi to'g'risida fikrni aniqlashni va Rossiya Federatsiyasi qonunchiligiga muvofiq buxgalteriya hisobini yuritish tartibini. o'z ichiga oldi. Auditorlik faoliyatini rivojlantirishning uchinchi bosqichi (2009 yil yanvar - hozirgi kungacha) - 2008 yil 30 dekabrdagi N 307-ФЗ "Auditorlik faoliyati to'g'risida" Federal qonunining qabul qilinishi bosqichma-bosqich o'tishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui bilan tavsiflanadi: auditorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishdan o'z-o'zini tartibga solishgacha. Shu bilan birga, auditning ta'rifi avvalgi qonunda bo'lgani kabi saqlanib qoldi - moliyaviy hisobotning ishonchliligi to'g'risida fikr bildirish. ROSSIYADА АUDITORLIK FАOLIYATINI ME’YORIY-HUQUQIY TАRTIBGА SOLISH TIZIMI: 1-daraja Hujjatlar: Federаl qonunlаr, kodekslаr, fаrmonlаr Qabul qiluvchi organlar: Federаl yig‘in, RF hukumаti, Dаvlаt Dumаsi, RF Prezidenti. 2-daraja: Hujjatlar: Qаrorlаr, buyruqlаr, аuditorlik fаoliyatining federаl stаndаrtlаri, аuditorlik fаoliyati stаndаrtlаri, аuditorlаr kаsbiy odob аxloqi kodeksi Qabul qiluvchi organlar: RF hukumаti, Rossiya Moliya vаzirligi, Dаvlаt moliyaviy nаzorаtini, аuditorlik fаoliyatini, buxgаlteriya hisobi vа hisobotini tаrtibgа solish depаrtаmenti.3-daraja: Hujjatlar: Jаmoаt tаshkilotlаri kаsbiy odob аxloq kodekslаri, jаmoаt tаshkilotlаri stаndаrtlаri, jаmoаt tаshkilotlаrining o‘z vаkolаtlаri doirаsidаgi uslubiy qo‘llаnmа vа nizomlаri Qabul qiluvchi organlar: O‘zini o‘zi boshqаrish tаshkilotlаri. 4-daraja: Hujjatlar: Firmа ichki stаndаrtlаri, sifаt nаzorаtini аmаlgа oshirish qoidаlаri Qabul qiluvchi organlar: Аuditorlik tаshkilotlаri, yakkа tаrtibdаgi аuditorlаr
Францияда аудиторлик фаолияти шаклланиши : Fransiyada mamlakatda auditorlik faoliyatini boshqaradigan ikkita asosiy tashkilot - buxgalterlar va sertifikatlangan buxgalterlar palatasi va Hisob komissarlari jamiyati mavjud. Ekspert buxgalterlardan buxgalteriya hisobi bo‘yicha komissarlarning asosiy farqlari shundan iboratki, buxgalteriya hisobi va hisobotini tekshirishni o‘tkazish uchun ekspert buxgalterlar taklif qilinadi, buxgalteriya hisobi bo‘yicha komissarlar esa aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq majburiy asosda tayinlanadi. Har bir aktsiyadorlik jamiyatida buxgalteriya hisobi bo'yicha tayinlangan komissar bo'lishi kerak va agar ushbu jamiyat konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotni e'lon qilishi kerak bo'lsa, unda kamida ikkita komissar bo'lishi kerak. Hisob komissarlari aktsiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy hisobotlarini tekshiradi va hisobotlarga ularning ishonchliligi va asosliligini buxgalteriya yozuvlari bilan tasdiqlovchi guvohnomalar qo'yadi. Shuning uchun buxgalterlar faoliyati 1945 yil 19 sentyabrdagi farmoyish bilan qat'iy tartibga solinadi. Ekspert buxgalterning faoliyati davlat tomonidan unchalik qattiq tartibga solinmaydi. Asosan, ular buxgalteriya hisobi, menejment va huquqiy masalalar bo'yicha joriy maslahatlashuvlar bilan shug'ullanadilar, qo'shimcha ravishda ular buxgalteriya hisobini yo'lga qo'yish, ichki nazorat tizimini yaratish bilan shug'ullanadilar. Hisob-kitoblar bo'yicha komissarlarning funktsiyalari faqat konsalting xizmatlari ko'rsatilgan yoki buxgalteriya hisobi tashkil etilgan yoki takomillashtirilgan kompaniyadan boshqa kompaniyadagi ekspert-buxgalterlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan boshqa mamlakatlarda bo'lgani kabi, auditning rivojlanishi ixtisosliklarning ajratilishiga olib keldi - auditorlar orasidan an'anaviy ravishda ekspert-buxgalterlar, soliq, yuridik maslahat va menejment bo'yicha mutaxassislar paydo bo'ldi. Ekspert buxgalterlar va sertifikatlangan buxgalterlar palatasi milliy va mintaqaviy darajadagi auditorlik institutlari va individual auditorlarni birlashtiradi. Fransiyada faoliyat yuritayotgan barcha auditorlik tashkilotlarining xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarida rasman vakillik qiladi. Audit sohasidagi ilmiy-uslubiy va tashkiliy ishlarni buxgalteriya hisobi va audit muammolarini yorituvchi jurnal nashr etuvchi Parij shahrida joylashgan Frantsiya ekspert buxgalterlar instituti amalga oshiradi. Iqtisodiyot va moliya vazirining maslahatchi organi bo'lgan Milliy Hisoblar kengashi Frantsiyada buxgalteriya hisobini yo'lga qo'yishda hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Uning 80 nafar a’zosi bo‘lib, ularning ko‘pchiligi buxgalterlar, buxgalterlar, korxonalarning bosh buxgalterlaridir. Fransiyada auditni davlat tomonidan tartibga solish ancha kuchli (buni aktsiyadorlik jamiyatlarida buxgalteriya hisobi bo'yicha komissarlarni tayinlash misolida ham qayd etish mumkin), davlat auditorlik xodimlarining shakllanishi, ularning kasbiy tayyorgarligi va joriy faoliyati ustidan bevosita nazoratni amalga oshiradi. Fransiyada auditorlik faoliyati 12.08.69 yildagi qaroriga va hukumatning 24.01.94 yildagi qaroriga muvofiq amalga oshiriladi.Bu yoʻnalishdagi asosiy ishlarni professional tashkilot – Hisob komissarlari milliy kompaniyasi amalga oshiradi. Hukumat qarorida kasbga yaroqlilik ekspertizasini o‘tkazish nazarda tutilgan. Imtihonga kirish shartlari quyidagilardan iborat: oliy ma’lumot to‘g‘risidagi diplom, korxonada kamida 15 yil ishlagan va moliyaviy, buxgalteriya hisobi va huquqiy bilimlar miqdori (Adliya vazirligi bilan kelishilgan holda). Imtihonga kirish Fransiya Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi, ariza beruvchiga Milliy kompaniyadan hujjatlar taqdim etilgandan so'ng, imtihon yozma va og'zaki qismlardan iborat. Yozma imtihon davomida abituriyent quyidagi mavzular bo'yicha savollarga javob beradi: auditning alohida holatlari, yurisprudensiya, soliq, moliya va dastur mavzusi. Og'zaki imtihonga yozma qismdan so'ng qabul qilingan taqdirda, huquqshunoslik, buxgalteriya hisobi, moliya va soliq fanlari bo'yicha so'rov o'tkaziladi, matnni sharhlash va umumiy suhbat bo'yicha topshiriq bajariladi. Muvaffaqiyatli imtihondan so'ng sertifikat berishdan oldin, talabnoma beruvchining uch yillik amaliyoti tashkil etiladi. U hududiy kengash tomonidan tayinlangan nazoratchi-revizor (auditor) rahbarligida amalga oshiriladi. Amaliyot rahbarining ma’ruzasi va stajirovka rahbarining yozma izohlari taqdim etilgandan so‘ng hududiy kengash raisi tomonidan sertifikat beriladi. Kasbiy axloq kodeksiga muvofiq, Milliy va hududiy kengashlar auditorlar va ularning xodimlarining muayyan dasturlar bo‘yicha malakasini oshirish bo‘yicha seminarlar tashkil etadi (yiliga kamida 40 soat). Nazorat sifatida auditor hamkasblari tomonidan yillik kasbiy mahorat imtihonlari o'tkaziladi. Fransiyada audit amaliyotida auditorga bevosita taalluqli bo'lgan ma'lum standartlar mavjud (mustaqillik, kasbiy kompetentsiya); baholash va o'rganish, auditni tayyorlash va rejalashtirish, ishlarni nazorat qilish, ish hujjatlari, audit natijalari bo'yicha hujjatlar; auditorlik hisobotini tayyorlash uchun.
Италияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Italiya auditni davlat tomonidan tartibga solish yuqori darajada rivojlangan mamlakatlardan biridir. Iqtisodiyotda auditning alohida faoliyat turi sifatida paydo bo'lishi korxonani boshqarishda bevosita ishtirok etuvchilar (ma'muriyat, boshqaruv) va uning faoliyatiga mablag 'kirituvchi shaxslar (mulkdorlar, aktsiyadorlar, mulkdorlar, aktsiyadorlar va boshqalar) manfaatlarini ajratish bilan bog'liq. investorlar). Moliyaviy ma'lumotlarning ishonchliligi muammosi va uni muntazam ravishda tekshirish zarurati biznesning barqaror rivojlanishini himoya qilish muammosidir. XX asrda jahon iqtisodiyotining jadal o'sishi. auditorlik xizmatlari sohasining teng darajada faol rivojlanishi bilan birga. Korxonalarning tez-tez bankrot bo'lishi, yollanma ma'muriyat tomonidan egalarni aldash moliyaviy investitsiyalar xavfini sezilarli darajada oshirdi. Aksiyadorlar o‘zlarini aldanmaganiga, ma’muriyat tomonidan taqdim etilgan hisobotlar korxonaning haqiqiy moliyaviy holatini to‘liq aks ettirganiga ishonch hosil qilishni istashdi. Moliyaviy ma'lumotlarning to'g'riligini tekshirish va moliyaviy hisobotlarni tasdiqlash uchun aktsiyadorlarning fikriga ko'ra ishonchli bo'lishi mumkin bo'lgan odamlar taklif qilindi. Auditorlarga qo'yiladigan asosiy talablar ularning benuqson obro'si va mustaqilligi edi. Tarixchilarning fikricha, birinchi audit hisoboti prototipini tuzish Yaqin Sharqning qadimgi sivilizatsiyalariga borib taqaladi. Ingliz tilida so'zlashadigan mamlakatlarda bizgacha etib kelgan eng qadimiy buxgalteriya yozuvlari, auditga oid hujjatlar va ma'lumotnomalar Angliya va Shotlandiya g'aznachiligi arxiviga kiritilgan. XIII asrning bir qator hujjatlarida. Italiyada va 14-asrning birinchi yarmida auditorlarga havolalar mavjud. (1330) Genuya va Shimoliy Italiyaning boshqa shaharlarida tashrif buyuruvchilar deb ataladigan odamlar paydo bo'ladi - savdogarlarning savdo kitoblarini tekshirish vazifasi yuklangan shaxslar. Auditorlarning birinchi professional tashkiloti Venetsiyada "Colleggio di Ragionati" nomi bilan tashkil etilgan. U malaka imtihonini topshirish orqali kiritilishi mumkin edi. Buxgalteriya hisobining birinchi nazariyotchilari Benedetto Kotrugli (1458) - Dubrovniklik gumanist savdogar va Luka Paсholi (1494) - mashhur matematik, shuningdek, ularning izdoshlari edi. Ushbu ilk yozuvchilardan buxgalteriya hisobi sohasida ikkita asosiy nazariy yo'nalish kelib chiqadi. Turli mualliflar buxgalteriya hisobining tabiati haqidagi masalani qanday hal qilgan bo'lishidan qat'i nazar, ularning barchasi o'z oldilarida paydo bo'lgan amaliy va nazariy muammolarni hal qilishga ma'lum hissa qo'shgan. Ilmiy yo'nalishning rivojlanishi buxgalteriya hisobi oldida turgan maqsadlarni qayta ko'rib chiqishga olib keldi. Agar ilgari yagona maqsad qadriyatlar xavfsizligi ustidan nazoratni ta'minlash bo'lsa, 19-asr boshlarida. yangi maqsad shakllana boshlaydi - iqtisodiy jarayonlarning samaradorligini aniqlash. Buxgalteriya hisobi nazorat va boshqaruv vositasi sifatida tushunila boshlandi. Ma'lumki, buxgalteriya hisobi bo'yicha birinchi ilmiy kitobni taniqli italyan matematigi Luka Pacholi yozgan (1445 -1515). 1494 yilda uning "Hisob va yozuvlar haqida risola" asari nashr etildi. Bu mantiqiyroq asosli: buxgalteriya hisobini audit bilan bo'lishish mumkin emas. Shunday qilib, ch.da. 23-sonli “Siz o‘zingiz yuritadigan yoki boshqalarga ishonib topshirilgan do‘kon hisobini yuritish tartibi va usuli to‘g‘risida, ushbu hisob egasining asosiy kitoblarida va do‘kon kitoblarida qanday qilib alohida yuritilishi to‘g‘risida” deyiladi. do'kon bu erda kompaniyalararo hisob-kitoblar yozuvlari saqlanadigan savdo kompaniyasining filialini anglatadi. 1494 yilda Pacioli o'z kitobida shunday deb yozgan edi: "... hisob-kitoblarning mohiyati savdogarning o'zi tomonidan o'rnatilgan to'g'ri tartibdan boshqa narsa emas, uni muvaffaqiyatli qo'llash orqali u barcha ishlar haqida ma'lumot oladi va uning ishlari yaxshi ketyaptimi yoki yo'qmi? yo'q." Va bundan keyin: "... Ehtiyojga qarab, ushbu vositaga murojaat qiling - hisob-kitoblarni tartibga solish va har doim hisoblar sonini ko'paytirish yoki kamaytirish mumkinligini unutmang." Shunday qilib, XV asrning oxiriga kelib. hisoblar ustidan nazoratni iqtisodiy qadriyatlar dunyosiga olib keladigan ba'zi konventsiya yaratilgan. Italiyada auditning rivojlanishi buxgalteriya hisobi fanining shakllanishi bilan uzviy bog'liqdir. Bu sohadagi eng yorqin nazariyotchilardan biri F.Villa (1801-- 1884), buxgalteriya hisobidagi eng mashhur uchta italyan ilmiy yoʻnalishlaridan biri, yaʼni Lombard yaratuvchisidir. F.Vil buxgalteriya hisobining uchta komponentini taqsimlash krediti hisoblanadi: Buxgalteriya hisobi nazariyalari (iqtisodiy va boshqaruv munosabatlari sohalari); registrlarni yuritish va ulardan amaliy foydalanish qoidalari; boshqaruv tashkiloti, shu jumladan hisoblar auditi. Italiya auditni davlat tomonidan tartibga solish yuqori darajada rivojlangan mamlakatlardan biridir. Italiyalik olim D.Massa (1850-1918) uning uchun buxgalteriya hisobi shunchaki boshqaruv fani emas, balki odamlarni boshqarish haqidagi fan ekanligini ta’kidlagan. Massning fikriga ko'ra, "buxgalteriya hisobining maqsad va vazifalari iqtisodiy faoliyat natijalarini aniqlashni, iqtisodiyotning barcha ishlarini nazorat qilishni o'z ichiga oladi, bu esa ushbu iqtisodiyotning faoliyati olingan ko'rsatmalarga muvofiq davom etishi uchun amalga oshiriladi. boshqaruv organi." D. Massa nazorat organi - buxgalteriya hisobining ma'muriyatdan to'liq mustaqilligi haqida batafsil gapirdi. U shunday deb yozgan edi: «Nazorat haqiqiy bo'lishi uchun bir tomondan har bir akt va hujjat haqida ma'lumotga ega bo'lgan, ikkinchi tomondan, o'z faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan mustaqillikka ega bo'lgan shunday organga tegishli bo'lishi kerak. erkin harakat qilish. Agar nazorat qaramog'idagi shaxslarga tegishli bo'lsa, ma'muriyat ularga bosim o'tkazishi yoki undan ham yomoni - ularga qarshi repressiyalar qo'llashi mumkin bo'lsa, unda uning normal ishlashiga kafolat bo'lmaydi. Mantiq shuni ko'rsatadiki, u "mustaqil nazorat" deganda auditorlarni nazarda tutgan. 1874 yilda D. Massa Italiyada o'ttiz yil davomida nashr etilgan birinchi buxgalteriya jurnalini nashr eta boshladi. Boshqa italiyalik olim - Fabio Besta (1845-1923) baholash buxgalteriya hisobining maqsadi, qadriyatlar esa uning predmeti deb hisoblagan. Buxgalteriya hisobining o'zi nazorat fanidir. Iqtisodiyot jamiyatning bir qismi bo'lib, unda band bo'lgan shaxslarning manfaatlariga qarab ham bo'linadi. F. Besta har bir xo‘jalikda uch xil funksiyani payqagan. U shunday deb yozgan edi: «Iqtisodiy nazorat korxonada ishlayotgan har bir kishini, hatto xohishga qarshi bo'lsa ham, halol bo'lishga majbur qilishi kerak. Buxgalteriya hisobi iqtisodiy nazorat fani bo'lishi kerak va boshqa narsa emas. Buxgalteriya hisobini iqtisodiy nazorat bilan birlashtirib, u nazoratni dastlabki, joriy va keyingi deb hisobladi. Italiya olimlari, garchi ular asosan buxgalteriya hisobini rivojlantirish bilan shug'ullangan bo'lsalar ham, lekin ularning bayonotlarida auditning rivojlanishi haqida ma'lum fikrlar mavjud. 1600-1800 yillardagi iqtisodiy o'zgarishlar shaharlar, fabrikalarning o'sishi, savdoning kengayishi bilan tavsiflanadi, buxgalteriya hisobiga yangi yondashuvlarni keltirib chiqardi. Ular mulkka egalik huquqini va so'zning iqtisodiy ma'nosida foyda va zararni hisoblashni birinchi o'ringa qo'yadilar. Audit, shuningdek, tinglash jarayonidan yozma hujjatlarni batafsil ko'rib chiqish va tasdiqlovchi dalillarni tekshirishgacha rivojlana boshladi. Boshqa mualliflarning yozishicha, “Auditorlik tarixi 18-asrga borib taqaladi, maʼlum bir Jorj Uotson Shotlandiya savdogarlariga moliyaviy hisobotlarni tekshirishni tavsiya qilgan. Sinov natijasi shunchalik yuqori bo‘lganki, boshqa britaniyaliklarning mashhur fikriga ko‘ra, “qo‘ng‘iroq, ziqna va pedantik” shotlandlar bunday testlarning afzalliklarini tan olishgan va shu vaqtdan buyon ularni qo‘llashmoqda.
Хитойда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Taxminlarga ko'ra, Xitoy dunyoda birinchi bo'lib audit tizimini yaratgan. Shunday qilib, V. Xanning "Chju Yuanchhangning tarjimai holi" kitobiga ko'ra, Yuan sulolasi davrida reviziya tsenzura tomonidan amalga oshirilgan. 15-yilda (1382) Chju Yuanchhang uni bosh auditor (revizor) palatasiga aylantirdi. Unda katta komandirlar bosh tsenzuraning chap va oʻng oʻrtoqlari, bosh senzuraning chap va oʻng yordamchilari, bosh tsenzuraning chap va oʻng oʻrtoqlari boʻlgan. Ulardan pastda 110 nafar senzor-auditorlar hokimliklarda o‘z vazifalarini bajarganlar. Ular barcha muassasalardagi qonunbuzarliklarni fosh etishlari, nohaq ayblovlarni aniqlashlari va nomaqbul bo‘lib chiqqan, o‘zboshimchalik qilib, ma’muriyatga tartibsizlik olib kelgan yirik amaldorlarni yoki oqsoqollarni hurmat qilmaydigan, ochko‘zlik ko‘rsatuvchi, jinoyat sodir etgan amaldorlarni darhol rasmiy jinoyatlarda ayblashlari kerak edi. suiiste'mol qilish va ajdodlar o'rnatgan tizimni buzish. Tsenzor-revizorlar darajalari bo'yicha okrug boshliqlari bilan teng edilar, lekin ko'proq hokimiyatga ega edilar. Imperator ulardan foydalanib, yirik amaldorlarni o‘z nazoratida ushlab turdi, kattalarni kichiklar yordamida, chekka hududlarni esa poytaxt yordamida boshqardi. U ularga oʻzlari xohlagan narsani aytish, har qanday takliflar kiritish va shahzodalargacha boʻlgan yirik amaldorlar haqida xabar berish huquqini berdi. Sudda senzor-revizorlar butun byurokratik apparatni tekshirgan, joylarga borganlarida esa u yerdagi muassasalarni tekshirishgan, armiyani tozalashgan, maktablarni tekshirishgan, choy va ot bozorlarini tekshirishgan, qoʻshinlarni tekshirishgan va boshqa vazifalarni bajarishgan. 1367-yildayoq Chju Yuanchjan senzura va markaziy hukumat amaldorlariga oddiy va qat’iy qonunlar o‘rnatish to‘g‘risida ko‘rsatma berdi. U qonunlarni ishlab chiqish uchun qonunni yaxshi biladigan olimlarni tanladi. Ehtiyotkorlik bilan olib borilgan izlanishlar va muhokamalar natijasida Buyuk Ming qonunlari tuzildi, ular ustida ishlagan o‘ttiz yil davomida to‘rt-besh marta o‘zgartirildi va qisqartirildi. Ular Xitoy hukumati tarixidagi eng muhim kodni ifodalaydi. Qonunlar to'plamini tuzish ishini tugatgandan so'ng, Chju Yuanchhang amaldorlarga uning xalq hayotiga taalluqli qismlarini og'zaki tilga tarjima qilishni buyurdi. Tarjima “so‘zma-so‘z talqin” deb nomlanib, barcha viloyat va tumanlarga jo‘natilgan. Bularning barchasi oddiy odamlar qonunlarni tushunishlari va ularga rioya qilishlari uchun qilingan. Uning qonunlari va farmoyishlari nihoyatda murakkab bo‘lib, ba’zan tog‘lar arxiv materiallari to‘planib qolgan. Mansabdor shaxslar ofis ishini sun'iy ravishda oshirib, aniqlab bo'lmaydigan qonunbuzarliklarga yo'l qo'ygan. Bundan tashqari, idoralarda ishlash va davlat hujjatlarini yozish maxsus bilimlarni talab qila boshladi, chunki rasmiy hujjatlarni tuzish qoidalari juda ko'p mayda-chuydalarni nazarda tutgan. Muhrga mas'ul mansabdor shaxs (katta mansabdor shaxs) belgilangan muddatga tayinlangan. U ofis ishida nimanidir tushuna boshlagan zahoti uni boshqa joyga ko'chirishdi va kotiblar, qoida tariqasida, butun umrlarini bir joyda xizmat qilishdi. Natijada davlat va xalqni amaldorlar emas, amaldorlar boshqara boshladilar. 1982 yilda Butunxitoy xalq vakillari kongressi (XHK) yangi Xitoy Konstitutsiyasini e'lon qildi, unga ko'ra hukumat audit idorasini tashkil etishni talab qiladi. 1983 yil sentyabr oyida 3 mingdan ortiq auditorlik tashkiloti ro'yxatga olingan bo'lib, ularda 30 mingdan ortiq to'liq kunlik a'zolar ishlagan. Shunday qilib, Konstitutsiya auditorlik boshqaruvining mustaqilligini kafolatlaydi. Konstitutsiyada majburiyat va huquqlarning umumiy tamoyillari belgilab qo'yilgan bo'lsa-da, audit vazifalarining ko'p tafsilotlari ishlab chiqilmagan. Shu bois hukumat qonun loyihasini ishlab chiqdi, unda auditorlik ma'muriyatining huquq va majburiyatlari hamda qonunbuzarliklar aniqlanganda ko'rishi lozim bo'lgan choralar belgilandi. E’lon qilingan “Auditorlik ishining vaqtinchalik qoidalari” audit ma’muriyatining asosiy vazifalarini belgilab berdi. Auditorlik ma'muriyati aksariyat davlat korxonalarida moliyaviy va buxgalteriya nazorati o'ta zaif deb topilganligi sababli, qoidalarga barcha davlat organlari, shuningdek, yirik va o'rta korxonalarni o'z ichiga oladi. ularning tashkilotlarida ichki audit tizimi. 90-yillarning oxiriga kelib. Respublikada 21 ming ichki audit tashkiloti va 32 ming ichki auditor faoliyat yuritdi. Xitoy hukumati buxgalterlar orasida CPA (Sertifikatli Public Accountants - Chartered Public Accountants) sonini ko'paytirishni rag'batlantiradi. Aksariyat CPA firmalari xorijiy investitsiyalarga asoslangan qo'shma korxonalarga xizmatlar ko'rsatadi. Biroq, ular o'sib borishi bilan, ko'plab CPA firmalari boshqa firmalarga xizmat ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'ladi. Ba'zi CPA firmalari allaqachon jamoaviy va individual korxonalar uchun buni qilmoqda. CPA firmalari, shuningdek, korxonalar uchun ichki nazorat, xodimlarni o'qitish va buxgalteriya hisobini ishlab chiqishlari mumkin. Ularning xizmatlari audit ma'muriyati tomonidan tekshirilmagan ko'plab korxonalar ustidan nazoratni kuchaytirishga yordam beradi. CPA to'g'ri rivojlanishiga yordam berish uchun hukumat bunday firmalar uchun CPA maqomini olish uchun zarur shartlarni belgilab beruvchi yangi qoidalarni o'rnatdi. Yangi CPA imtihonlari ham mavjud va birinchi marta qoidalar CPA firmalariga hukumatlar va korxonalarga audit xizmatlarini ko'rsatishga imkon beradi. Xitoyda kollejni tamomlagandan so‘ng mutaxassisga bakalavr darajasi beriladi, fan magistri darajasini olish uchun esa ikki yillik o‘qish va uchinchi yil davomida ilmiy izlanishlarni yakunlash kerak. 1986 yildan boshlab zavod rahbarlarining buxgalteriya hisobi kitoblarini tekshirishdan oldin ketishining oldini olish uchun yangi qoida qabul qilindi: korxonaning barcha rahbarlari rahbariyat tomonidan tekshirishdan oldin iste'foga chiqa olmaydi yoki o'z ishlarini tark eta olmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, Xitoyda iqtisodiy tiklanish va bozorni barqarorlashtirish jarayonlarida auditorlik xizmatlari katta rol o'ynadi. 1990-1992 yillar uchun Xitoy audit tizimini rivojlantirishda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Xitoy iqtisodiyoti bozorga ko'proq tayanganligi sababli, biznes sektori ustidan ko'proq nazorat va moliyaviy nazorat talab etiladi. Jahon iqtisodiyoti, biznes va savdoni yanada xalqarolashtirish tendentsiyasi kuzatilayotganligi munosabati bilan xalqaro buxgalteriya hisobi va hisobotining hajmi va ahamiyati sezilarli darajada oshib bormoqda, buxgalterlarning xalqaro professional tashkilotlari tashkil etilmoqda, xususan: xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar. buxgalteriya hisobi va audit standartlarining izchilligi jarayonida o'z vakolatlari doirasida.
АҚШда аудиторлик фаолияти шаклланиши AQSHda auditorlik biznesi Britaniya audit amaliyoti ta’sirida vujudga kelgan. 20-asr boshlariga qadar AQShda audit ingliz modeliga asoslangan bo'lib, buxgalteriya balansi bilan bog'liq ma'lumotlarni batafsil tekshirishni o'z ichiga olgan. 1886-yilda AQSHda ustav buxgalterlar toʻgʻrisidagi birinchi qonun qabul qilindi, bu esa auditorlik firmalarining shakllanishiga asos boʻldi. 1887 yilda Amerika Auditorlar Assotsiatsiyasi tuzildi va 1896 yilda Nyu-York shtatida auditorlik faoliyati qonun bilan tartibga solindi - xususan, auditorlik lavozimini muvaffaqiyatli topshirgan sertifikatlangan buxgalter egallashi mumkin edi. Nyu-York universitetida mutaxassislik imtihonini topshirdi va auditorlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqiga maxsus litsenziya oldi. Biroq, Qo'shma Shtatlardagi biznesni rivojlantirish sur'ati inglizlardan keskin farq qildi, Amerika uchun ingliz usullarini tekshirishning Britaniya uslubi juda ko'p vaqt va pul talab qilishi sababli qabul qilinishi mumkin emas edi. Amerika auditi, 19-asrning oxiri - 20-asrning boshlarida Amerika biznesining o'ta tez o'sishining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, tekshirishlarning tez sur'atlarini va shunga mos ravishda ilg'or audit texnologiyalarini talab qildi. Amerikalik auditorlar operatsiyalarni tekshirish uchun biznes sheriklaridan kompaniya faoliyati to'g'risida dalillar to'plash orqali "test auditi" dan foydalanishni mashq qila boshladilar. Ular investorlarning manfaatlarini hisobga olishni, aktiv va passivlarni baholashga tobora ko'proq e'tibor berishni boshladilar va ingliz maktabida keng tarqalgan bo'lgan batafsil tekshirishdan uzoqlashdilar. Kreditorlar, asosan, banklar tomonidan talab auditorlik vazifalarining kengayishiga va auditning yangi usullari va standartlashtirish yondashuvlarining rivojlanishiga olib keldi. Qo'shma Shtatlarda 1929 yildagi Uoll-stritdagi halokatdan keyin 1934 yilda tashkil etilgan Qimmatli qog'ozlar va birja komissiyasi tomonidan ro'yxatga olingan kompaniyalar uchun audit talab qilinadi. 1933 yildagi Qimmatli qog'ozlar to'g'risidagi qonun va 1934 yilgi Birja qonuni ro'yxatdan o'tgan kompaniyalardan moliyaviy hisobotlarning tegishli shakllarini tayyorlashni talab qildi. AQShda professional va nodavlat auditorlik tashkilotlarining ikki turi mavjud. Ulardan biri milliy, federal darajada taqdim etilgan va Amerika Chartered Public Accountants Instituti (AICPA) deb ataladi. Bu institut 1887 yilda vujudga kelgan va shundan buyon auditorlik xodimlarini shakllantirishda yetakchi rol o‘ynab kelmoqda. U tegishli imtihonlarni topshirgan va buxgalter-auditor diplomini olgan talabgorning malakasini tasdiqlaydi. Institut AQShda ilmiy va uslubiy ishlarga rahbarlik qiladi, monografiyalar nashr etadi va bir qator audit jurnallarini nashr etadi, ular orasida Buxgalteriya jurnali eng mashhur hisoblanadi. Umummilliy institutdan tashqari, davlat darajasida professional auditorlik tashkilotlari ham mavjud bo'lib, ular sertifikatlangan buxgalterlar jamiyatlari deb ataladi. Ushbu jamiyatlarning a'zolari o'z shtatlarida audit o'tkazish va maslahat berish huquqiga ega. Buxgalter-auditorlar o'z faoliyatini xususiy amaliyotda amalga oshirishlari yoki auditorlik firmalarining xodimlari bo'lishlari mumkin. Eng malakali auditorlar universitet va kollejlarda dars beradi. Faol standartlashtirish jarayoni 1939 yilda, AICPA Audit tartib-qoidalari qo'mitasini tashkil qilgandan so'ng boshlandi va u birinchi Audit tartib-qoidalarini chiqardi. 1939 yildan boshlab AICPA tadqiqot byulletenlari va audit protseduralari bo'yicha hisobotlarni, auditni standartlashtirish bo'yicha institutning birinchi original maqolalarini nashr qilishni boshladi. Auditorlik tartib-qoidalari bo'yicha birinchi hisobotda auditorlik kasbining shakllanishiga asos bo'lgan 7 ta asosiy qoida berilgan. Hisobotda inventarizatsiyani o'rganish va debitorlik qarzlarini tasdiqlash majburiy audit tartib-qoidalari sifatida e'tirof etiladi, mustaqil auditorlarni Direktorlar kengashi (jamiyat aktsiyadorlari) tomonidan saylanishi tavsiya etiladi va kompaniyalar ichki audit va buxgalteriya hisobi tartib-qoidalarini nazorat qilish uchun mustaqil audit komissiyalarini tuzish, namunani shakllantirish. taqdim etilgan moliyaviy ma'lumotlar bo'yicha auditorlik hisobotlari. AQSHda 1970-1980-yillar auditorlarning texnik topshiriqlari va ishiga jamoatchilik qiziqishining ortishi bilan ajralib turdi. Sud jarayoniga olib kelgan bir qator muvaffaqiyatsiz tekshiruvlarning natijasi Kongressdagi tinglovlar, auditorning roli va mas'uliyatini aniqlash uchun maxsus komissiyalar tuzish edi. Natijada jamiyat (va shuning uchun mijozlar) nuqtai nazaridan audit bo'lishi kerak bo'lgan narsa va ma'lum chegaralar (birinchi navbatda, audit vaqtlari) bilan cheklangan haqiqiy audit jarayonining imkoniyatlari o'rtasidagi nomuvofiqlik to'g'risida xulosa chiqarildi. ushbu bo'shliqni kamaytirish va yanada bartaraf etish maqsadida Kengashning audit standartlari faoliyatini kuchaytirish zarur. AQShdagi turli tashkilotlar tomonidan auditga ta'riflar turlicha. Shunday qilib, masalan, Amerika Buxgalterlar Instituti auditni “vakolatli mustaqil shaxsning ma'lum bir biznes tizimiga oid miqdoriy ma'lumotlarga oid dalillarni to'plash va baholash jarayoni, deb ta'riflaydi va o'z xulosasida o'z xulosasida ifoda etadi. Bu ma'lumotlar belgilangan mezonlarga javob beradi" va Amerika Buxgalterlar Assotsiatsiyasining Buxgalteriya hisobining asosiy kontseptsiyalari qo'mitasi auditga quyidagicha ta'rif berdi: "Audit - bu iqtisodiy faoliyat to'g'risida ob'ektiv ma'lumotlarni olish va baholash, ularning ma'lum mezonlarga muvofiqlik darajasini aniqlash va natijalarni qiziqqan foydalanuvchilarga taqdim etishning tizimli jarayoni "Qo'shma Shtatlardagi eng yirik buxgalteriya firmalari quyidagilar bo’lgan: Artur Andersen & Co, Arthur Young & Co, Taupers & Lay Brand, Delot, Haskinsand Sells, Earns & Whippy, Pit Marwick, Mitchell & Co, Price Water House & Co., Touche Ross. & Co.
Канада аудиторлик фаолияти шаклланиши: 1877 yilda Kanadada Bosh auditorlik idorasi tashkil etildi. Dastlab Bosh auditor ham qonun chiqaruvchi, ham ijro etuvchi hokimiyat vakili edi. O'sha paytlarda bitta odam bosh auditor va, masalan, Moliya vazirining o'rinbosari lavozimini birlashtirishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin. 1878-yilda Kanada qonunchiligiga oʻzgartirishlar kiritilib, Bosh auditorga ijro hokimiyatidan mustaqil maqom berildi va davlat xarajatlari ustidan parlament moliyaviy nazoratini amalga oshirish huquqi berildi. Kanadada Bosh auditor institutini shakllantirishning yana bir xususiyati shundaki, u dastlab barcha sarflangan xarajatlar ustidan dastlabki nazoratni amalga oshirgan - byudjetdan har qanday to'lovni amalga oshirish uchun Bosh auditorning roziligini olish kerak edi. Keyinchalik, auditor faqat keyingi nazoratni, ya'ni allaqachon amalga oshirilgan davlat xarajatlari ustidan moliyaviy nazoratni amalga oshirish huquqiga ega bo'ldi. Dastlabki va joriy nazoratni amalga oshirish G'aznachilikka, keyinchalik esa Bosh auditorga yuklangan model mavjud edi. Shunday qilib, G'aznachilik go'yoki "ichki" moliyaviy nazoratni amalga oshirdi, "tashqi" moliyaviy nazorat esa Bosh auditorning faoliyat sohasi edi. 1931 yilda "ichki" moliyaviy nazoratni institutsionallashtirishga harakat qilindi. Shu maqsadda G‘aznachilik nazoratchisining ijro hokimiyati tizimida faoliyat yurituvchi va moliyaviy hisobotlarga ixtisoslashgan davlat xizmatchilaridan iborat maxsus apparati tashkil etildi. G‘aznachilik nazorati boshqarmasiga haqiqatda amalga oshirilgan davlat xarajatlarining byudjet to‘g‘risidagi qonun qabul qilinishida parlament tomonidan tasdiqlangan hajmlarga muvofiqligini, davlat sektorida davlat hisobi va moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri yuritilishini tekshirish topshirildi. Hatto XX asr o'rtalarida ham. Davlat moliyaviy nazorati qanday bo'lishi kerak, degan savol tug'ildi: ijro etuvchi hokimiyatdan mustaqilmi yoki uning tarkibida faoliyat yurituvchi va uning kadrlar va axborot salohiyatiga tayangan holdami? Bosh auditor davlat xarajatlari samaradorligini baholash, ya’ni ma’lum xarajatlar operatsiyalari nafaqat qonuniy, balki ular qanchalik samarali ekanligi haqidagi savolga javob berishga birinchi urinishlarini amalga oshirganda, bu savol ayniqsa dolzarblik bilan ko‘tarildi. Bosh auditorning bunday tashabbusi davlat tuzilmalarida noxush kutib olindi. Ular Bosh auditor tomonidan o'z vakolatlarini oshirib yuborganligi haqida gapira boshladilar. Ushbu masala bo'yicha bahs-munozaralar qonun chiqaruvchidan davlat moliyaviy nazoratini tashkil etish bo'yicha o'z g'oyalarini hal qilishni talab qildi. Natijada, 1977 yilda mustaqil "tashqi" davlat moliyaviy nazoratiga asos solgan Bosh auditorlik qonuni paydo bo'ldi. (Ushbu qonun qabul qilingunga qadar Bosh auditorning faoliyati davlat moliyasini boshqarish to‘g‘risidagi qonun bilan tartibga solingan).
Англияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Audit professional faoliyat turi sifatida Angliyada paydo bo'lgan deb ishoniladi. Bizning davrimizga kelib qolgan eng qadimgi ingliz tilidagi buxgalteriya hujjatlaridan biri bu Angliya va Shotlandiya g'aznachiligi arxivida 1130 yilda o'tkazilgan audit haqida eslatib o'tilgan, shuningdek, 1299 yildan 1324 yilgacha bo'lgan audit mavjudligi haqida dalillar mavjud. qirollik farmoni bilan Oksford, Berkshir, Janubiy Ampton grafliklarida auditorlar tayinlanganda. Vilts, Samset va Dorset. XVI asrda. Buxgalteriya kitoblarini huquqiy nazorat qilish dunyoning ko'plab mamlakatlarida rasman joriy etilgan. "Auditor" atamasi allaqachon Angliyada hisoblarni tekshirishni amalga oshirgan shaxsni belgilash uchun ishlatilgan. Shunday ekan, auditorlar faoliyatini tartibga soluvchi dunyodagi birinchi qonunchilik akti 1285 yilda Angliya qiroli Eduard I tomonidan chiqarilgan bo‘lsa ajab emas. Ushbu Qonunga muvofiq, nafaqat senyorlarning ishonchli xizmatchilaridan bo'lgan shaxslar, balki davlat xizmatchilarining ayrim toifalari ham bo'lgan auditorlarga davlat nomidan muayyan imtiyozlar berildi. Qonunga muvofiq, birinchi majburiy auditorlik tekshiruvlarining maqsadi buxgalteriya hisobi va hisobotlarini mustaqil tekshirishdan iborat bo‘lib, ularni amalga oshirgan shaxslarning ishi zamonaviy ma’noda deyarli moliyaviy auditga tenglashtirildi. Audit faqat hujjatlar va boshqa ma'lumotlar bilan faktlarni to'liq tekshirishni o'z ichiga oladi. Shuning uchun bu davrdagi auditorlarning ishi har bir xo'jalik muomalasini batafsil tekshirishdan iborat edi. Auditorlik protsedurasi sifatida spot test tushunchasi hali noma'lum edi. Qoida tariqasida, audit buyurtmachi (aslzoda, podshoh) uchun jismoniy shaxs tomonidan, uning natijalari ommaviy e'lon qilingan taqdirda esa komissiya tomonidan amalga oshirilgan. O'sha davrdagi auditorlar hali professional maqomga ega emas edilar, garchi ular allaqachon auditorlik tekshiruvini halol, malakali, tegishli e'tibor va ularni taklif qilgan shaxsning manfaatlarini hurmat qilgan holda o'tkazishlari shart edi. Auditorning mustaqilligiga uni “mijoz” etib tayinlash va u bilan tekshirilayotgan shaxs o‘rtasida har qanday shaxsiy aloqani taqiqlash orqali erishildi. XVII-XIX asrlarda moliyaviy inqirozlar dolzarb muammoga aylanganda audit eng katta rivojlanishga erishdi. Inqirozlar natijasida bankrot korxonalar soni ko'paydi, bu esa aholi manfaatlarini himoya qiladigan ekspert buxgalterlarga bo'lgan talabni oshirdi. Auditorning haqiqiy ishi buxgalteriya hisobi va hisobotining to'g'riligini nazorat qilish edi. Inqiroz tugaganidan keyin aktsiyadorlik jamiyatlarining jadal rivojlanishi boshlandi. Manfaatdor tomonlar yillik hisobotlarda mavjud bo'lgan qarorlar qabul qilish uchun etarli ma'lumotni va bu hisobotlar va auditorlarning xulosalarini majburiy ravishda xabardor qilishni talab qila boshladilar. Aksiyadorlik jamiyatlarining spekulyativ faoliyatini mustaqil tekshirishning birinchi hujjatlashtirilgan holati 1720 yilda Buyuk Britaniyada Janubiy dengiz kompaniyasining qulashi hisoblanadi. Ushbu hodisa tarixda "Janubiy dengiz pufagi" nomi bilan mashhur. Jamiyat direksiyasining to‘lovga layoqatsizligi, dividendlar to‘lash bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarish yoki birjaga chiqarilgan aksiyalarni qaytarib olish bo‘yicha davlat organlari bu masalaga aralashgani ma’lum bo‘lgach. Ular Charlz Snell ismli buxgalterni kompaniyaning sho'ba hisoblarini mustaqil tekshirish uchun tayinladilar. Xuddi shu davrda adolatsiz kelishuvlarning oldini olish maqsadida buxgalteriya xodimlarining kasbiy faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Yirik va kichik korxonalar hisobini mustaqil tahlil qilish zarurati davlat darajasida e'tirof etilgani muhim yutuq bo'ldi. Yana Britaniya hukumati qonun ijodkorligi sohasida birinchi bo'lib harakat qildi. 1720 yilda ushbu mamlakat parlamenti tadbirkorlik faoliyatining korporativ shaklini taqiqlovchi va sheriklikni yagona mumkin bo'lgan deb tan olgan "Sovun ko'piklari to'g'risida" gi qonunni qabul qildi. Faqat 1825 yilda bu akt jamoatchilik bosimi ostida bekor qilindi. 1844 yildan beri Buyuk Britaniyada kompaniyalar to'g'risida bir qator qonunlar chiqarildi, ularga ko'ra ularning rahbarlari yiliga bir marta aktsiyadorlarga korxonaning imzolangan balansini taqdim etishlari va hisobotlarni tekshirish va tasdiqlash uchun mustaqil buxgalterni (auditorni) taklif qilishlari kerak edi. aktsiyadorlarga. Auditni rivojlantirish bo'yicha Angliya tajribasi boshqa mamlakatlarga va birinchi navbatda AQShga katta ta'sir ko'rsatdi. Majburiy mustaqil audit to'g'risidagi shunga o'xshash qonunlar keyinchalik Frantsiyada (1867) va AQShda (1887) qabul qilingan. Auditorlik amaliyotidagi bunday muvaffaqiyatlarga qaramay, faqat XI asrning ikkinchi yarmida. professional auditor biznes olamiga to'liq huquqlar bilan kirdi. Bunga temir yo‘llar qurilishi, sug‘urta kompaniyalari, banklar va aksiyadorlik jamiyatlari sonining ko‘payishi sabab bo‘ldi. X asr oxirida. Sayyor auditorlar hisobot berishning mas'uliyat darajasini baholash uchun butun mamlakat bo'ylab tarqalgan transport agentliklariga allaqachon tashrif buyurishgan. Va faqat XIX asrning oxirida. mustaqil audit professional amaliyotning mustaqil sohasi sifatida paydo bo'ldi. XX asr boshlarida AQShda auditorlik xizmatlariga talabning o'zgarishi. bir qator audit maqsadlarida tub o'zgarishlarga olib keldi. Bozor munosabatlarining yanada rivojlanishi katta kapital qo'yilmalarni talab qildi, bu esa tavakkalchilikning oshishiga olib keldi. Birjada aktsiyalarni chegirma qilish, jismoniy shaxslardan kreditlar yoki bank kreditlari olish va hokazolar uchun manfaatdor shaxslarga kompaniyangizning to'g'riligi va ishonchliligi tekshirilgan moliyaviy hisobotlarini taqdim etish qoidaga aylandi. Bunday xizmatlar ommaviy ravishda mustaqil buxgalterlar (auditorlar) tomonidan amalga oshirilgan. Xuddi shu davrda o'z mamlakatlari hukumatlaridan o'z faoliyatini qonuniylashtirishni talab qiladigan turli tashkilotlar yoki professional buxgalterlar uyushmalarini yaratish boshlandi. 1929 yilgacha tekshirish ob'ekti faqat xo'jalik faoliyati natijalari (foyda yoki zarar) edi. Buyuk Depressiyadan so'ng Qimmatli qog'ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) audit hisobotining mazmuni va tuzilishiga oid maxsus talablarni ishlab chiqdi. Ushbu hujjat sanani o'z ichiga olishi, ishning barcha tafsilotlarini tavsiflashi, hisobot berish, buxgalteriya hisobi tamoyillari va tartiblari bo'yicha auditorning fikrini aniq belgilashi kerak edi. Ushbu talablar xulosaning ikki bandga bo'linishiga olib keldi. Birinchisi bajarilgan ish tavsifi, ikkinchisi auditor fikrini ifodalash. Audit rivojlanishining dastlabki bosqichida ichki nazorat tizimi mavjud emas edi. O'sha paytdagi audit usullari asosan har bir operatsiyani batafsil tekshirishdan iborat bo'lib, testlar yoki tasodifiy tekshirishlar, chunki audit protseduralari ma'lum emas edi. Bunday audit tasdiqlovchi audit deb ataladi. XX asrning 60-yillari davri. audit maqsadlari va usullarida faqat kichik o'zgarishlar bilan birga. Asosiy e'tibor, avvalgidek, tekshirilishi kerak bo'lgan moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini aniqlashga qaratildi va bu davrning juda ko'p audit usullari bevosita buzilishlarni aniqlash uchun yaratilgan. Ixtisoslashgan adabiyotlarda auditorlik tekshiruvi paytida buzilish faktlarini aniqlash uchun auditorning javobgarligi masalalarida ba'zi dissonanslar saqlanib qolmoqda. Oxir-oqibat, mutaxassislarning ko'pchiligi xatolar va qoidabuzarliklarni aniqlash tashqi auditning asosiy maqsadi emas, degan fikrga kelishdi. Bozor iqtisodiyoti davlatlarining zamonaviy tashqi auditining maqsadlariga kelsak, ularning ba'zilarida auditor tekshirilayotgan korxonaning moliyaviy hisobotlari mamlakat qonunchiligiga (Germaniya, Frantsiya, Italiya), boshqalarida - ishonchliligi to'g'risida xulosa chiqarishi kerak. bayonotlar va ularning professional buxgalteriya standartlariga muvofiqligi (Kanada, AQSh, Yaponiya), uchinchidan - bir vaqtning o'zida ikkala mezon (Buyuk Britaniya). XX asrning 70-yillari boshlari mohiyatan audit tarixidagi yangi bosqich - uni mintaqaviy miqyosda uyg'unlashtirish va xalqaro miqyosda baynalmilallashtirishning boshlang'ich nuqtasi bo'ldi. Auditni xalqarolashtirishning boshlanishi 1977 yilda bosh qarorgohi Nyu-Yorkda joylashgan Xalqaro buxgalterlar federatsiyasining tashkil etilishi bilan boshlangan bo'lib, unga, xususan, professional buxgalterlarning axloq kodeksini, auditning xalqaro standartlarini ishlab chiqish funktsiyalari yuklangan. , audit byulletenlari, davlat va boshqaruv hisobi to'g'risidagi nizomlar, kasb-hunar ta'limidan imtiyozlar va davlat korxonalari auditi. Eslatib o‘tamiz, Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi a’zo tashkilotlardan o‘z mamlakatlari standartlarini xalqaro standartlarga moslashtirishni talab qilishga, ularga nisbatan har qanday jazo choralarini qo‘llashga haqli emas. Bu faktlar jahon hamjamiyatiga kiruvchi mamlakatlar auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy bazani ixtiyoriy ravishda baynalmilallashtirish yo‘lini, professional buxgalterlarning (auditorlarning) malaka darajasi tanlanganligidan dalolat beradi. Bugungi kunda auditni rivojlantirishning uchinchi bosqichi mavjud, chunki u audit o'tkazishda yoki auditorlik kompaniyalariga maslahat berishda riskga yo'naltirilgan bo'lib, birinchi navbatda ular yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavfni hisoblab chiqadilar (maxsus ishlab chiqilgan formulalar uchun). Qoidaga ko'ra, zamonaviy sharoitlarda audit tanlov asosida amalga oshiriladi - asosan maksimal xato yoki firibgarlik xavfi mavjud bo'lgan joylarda.
Шотландияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Audit Scotland — Shotlandiyadagi aksariyat jamoat tashkilotlarining auditi uchun mas'ul bo'lgan mustaqil davlat organi. Bularga Shotlandiya hukumati, mahalliy kengashlar va Shotlandiya milliy sog'liqni saqlash xizmati kiradi. Audit Scotland 2000 yilda tashkil etilgan. Korxonada 250 ga yaqin kishi ishlaydi. Kompaniyaning bosh qarorgohi G'arbiy Portda, Edinburgning Eski shaharchasida joylashgan. Shotlandiya Auditorlarining roli Shotlandiya Bosh Auditori va Shotlandiya Hisob komissiyasiga o'z vazifalarini bajarishlari uchun zarur bo'lgan xizmatlarni taqdim etishdan iborat. Asosiy vazifa quyidagilardan iborat: -davlat sektori organlari tomonidan moliyaviy menejment va boshqaruvning eng yuqori standartlariga rioya etilishini ta'minlash uchun moliyaviy auditlar; - ushbu organlar pul uchun eng yaxshi qiymatni ta'minlash uchun ishlash auditi. Stiven Boyl Shotlandiyaning bosh auditori va Shotlandiya bo'yicha buxgalteriya bo'limi xodimi. U o‘z vakolatlarini 2020-yil iyul oyida boshlagan. Stiven Boyl Shotlandiyaning bosh auditori va Shotlandiya bo'yicha buxgalteriya bo'limi xodimi. U o‘z vakolatlarini 2020-yil iyul oyida boshlagan. Audit Shotlandiya yiliga taxminan to'rt marta yig'iladigan direktorlar kengashi tomonidan boshqariladi: auditlarni boshqaruv guruhi boshqaradi. Shotlandiya parlamentida qonun qabul qilingandan so'ng Davlat auditi va ko'rib chiqish qo'mitasi resurslar va xarajatlardan foydalanish bo'yicha Shotlandiya auditi bo'yicha takliflarni ko'rib chiqadi va keyin Shotlandiya parlamentiga hisobot beradi.
Германияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Germaniyada auditni joriy etish bo'yicha dastlabki qadamlar 1870 yilda qo'yildi, o'shanda aktsiyadorlik jamiyatlari to'g'risidagi qonunga qo'shimcha kiritilishi bilan ushbu kompaniyalarning kuzatuv kengashlari balansni, foyda taqsimoti hisobotini tekshirish va aksiyadorlarning umumiy yig'ilishlarida audit natijalari to'g'risida hisobot berish majburiyatini yukladi. Biroq, qonunda bu qanday tekshirish bo'lishi kerakligi ko'rsatilmagan - o'z (ichki) auditorlari yoki tashqaridan taklif qilingan. 1870 yildan keyin “грюндерская лихорадка” ko'plab aktsiyadorlik jamiyatlarining paydo bo'lishiga va tez qulashiga olib kelganligi sababli, Germaniya qonunchiligi tashqi auditni nazarda tutgan. 1884 yil 14 avgustda ingliz auditorlari misolida Germaniyada buxgalter-auditorlar instituti paydo bo'ldi. Shunga o'xshash muassasalar, nemis an'analari ta'siridan tashqari, Christiania (Oslo), Vena, Budapesht, Syurix, Riga, Xelsingforsda tashkil etilgan. Institut banklar hisobidan mavjud bo'lib, yirik moliyaviy kapitalning manfaatlarini aks ettirgan. Buxgalter-auditor trigender deb nomlangan. Auditorlar instituti hujjatli auditni o'tkazishning muayyan usullarini ishlab chiqish va takomillashtirishga, yangi kasbga ega bo'lgan shaxslarga qo'yiladigan talablarni shakllantirishga hissa qo'shdi. Nemis maktabida muvozanatni o'rganishning uchta yo'nalishi ajratilgan: - iqtisodiy tahlil; - buxgalteriya auditini yaratishga olib kelgan huquqiy tahlil; - aksiyadorlar o‘rtasida balans haqidagi bilimlarni ommalashtirish. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Germaniyada uchta omil tufayli o'ziga xos ilmiy yo'nalish - muvozanat fani paydo bo'ldi: - huquqning maxsus sohasi - balans huquqini yaratgan yirik huquqshunoslar faoliyati; - buxgalteriya hisobining asosiy boshlang'ich tushunchasi sifatida muvozanatni targ'ib qilish; - asosiy hisobot shakli - buxgalteriya balansining tuzilishini o'rganishda aktsiyadorlar ommasini tanishtirish zarurati. Shu bilan birga, nemis advokatlarining xizmatlari muvozanat uchun asosiy talablarni shakllantirish edi: - aniqlik; - to'liqlik; - aniqlik; - haqiqat; - vorislik; - muvozanatning birligi. 1908 yildan boshlab Leyptsig oliy tijorat maktabida buxgalter-auditorlarni maxsus tayyorlash boshlandi (o'qish muddati 1 yil). Kafedraga faqat oliy iqtisodiy ma’lumotli va buxgalteriya hisobi bo‘yicha ish tajribasiga ega bo‘lgan shaxslar qabul qilinadi. 1931 yildan boshlab aktsiyadorlik jamiyatlari auditorlik tekshiruvlarini o'tkazishlari shart (tashqi auditdan o'tish majburiyati aktsiyadorlik jamiyatlari to'g'risidagi qarorda shakllantirilgan). Buning sababi, aksiyadorlik jamiyatlarining kuzatuv kengashlari auditorlik tekshiruvlarini o'tkazish bo'yicha o'z majburiyatlarini bajarmaganligi, ayniqsa, audit ob'ektlari nafaqat yillik hisobotlar, balki butun buxgalteriya hisobini tashkil etish bo'lganligi sababli. Ko'pgina aktsiyadorlik jamiyatlari bosh tashkilot (bosh kompaniya) bilan bog'langan bo'lsa-da, lekin ko'p jihatdan o'zlarining ishlab chiqarish va tijorat faoliyatini mustaqil ravishda amalga oshiradigan ko'plab filiallariga ega bo'lganligi qiyinchilikni yanada kuchaytirdi. Bunday katta hajmdagi murakkab ishlarni faqat chetdan taklif etilgan malakali mutaxassislar bajarishi mumkin edi. 1932-yilda Germaniyada 1945-yilgacha mavjud boʻlgan Auditorlik va homiylik instituti funksiyalarining unga oʻtkazilishi natijasida Auditorlar instituti tashkil etildi. Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin Dyusseldorfda Auditorlar instituti tashkil topdi, 1954 yil noyabr oyida Germaniyada Auditorlar instituti nomini oldi. Bu vaqt ichida butun Germaniya bo'ylab professional faoliyatni amalga oshiruvchi Dyusseldorf instituti yuqori obro'ga ega bo'ldi, bu esa uni butun nemis tashkilotiga aylantirish imkonini berdi. Auditorlar institutining vazifalari auditorlik kasbining rivojlanishiga ko'maklashish va mamlakatni auditorlik kadrlari bilan ta'minlash, yagona kasbiy tamoyillar va standartlarni ishlab chiqish va auditorlik kasbining barcha vakillari tomonidan ushbu standartlarga rioya qilishdir. Auditorlar instituti faoliyatida yuzaga kelayotgan muammolarni muhokama qilish uchun uning huzurida auditorlik kasbining tajribali va nufuzli vakillaridan iborat ixtisoslashtirilgan komissiyalar tuziladi. Ushbu muhokamalar natijalari har 2 oyda bir marta va Fahnachrichten oylik nashrlarida nashr etiladigan Die Wierstaftsprufung maxsus jurnalida chop etiladi. Xuddi shu nashrlarda keng tanishish va muhokama qilish uchun turli materiallar, masalan, hujjatlar loyihalari, shuningdek, ichki va chet elda audit bilan bog'liq qabul qilingan hujjatlar nashr etiladi. Hozirgi vaqtda Auditorlar instituti ixtiyoriy ravishda 5600 ga yaqin auditor va 600 ta auditor tashkilotini o'z ichiga oladi, ya'ni. bu kasbning barcha vakillarining taxminan 80%. A'zolikning asosiy sharti - ixtiyoriy, ammo professional qoidalarga, shu jumladan axloqiy me'yorlarga qat'iy rioya qilish. Germaniyada auditorlik kasbini belgilash uchun "wirtschaftspruefer" atamasi qo'llaniladi, bu so'zma-so'z "iqtisodni nazorat qiluvchi" degan ma'noni anglatadi. Ushbu atama qonun bilan himoyalangan va Germaniyaning tarixiy rivojlanishi jarayonida ilgari qo'llanilgan boshqa barcha so'zlar (auditor, moliyaviy inspektor va boshqalar) professional foydalanishda uchramaydi. Germaniyada auditorlik faoliyatiga davlatning ta'siri barcha auditorlar va auditorlik firmalari Hisob palatasining majburiy a'zolari bo'lishi shartligi bilan to'ldiriladi. Hisob palatasining vazifasi auditorlarning kasbiy manfaatlarini himoya qilish va auditorlik kasbining nufuzini oshirishga ko‘maklashish, palata a’zolariga maslahat va yuridik yordam ko‘rsatish, auditorlarning malakasini oshirish, auditorlik faoliyatini nazorat qilish hamda auditorlik faoliyatini nazorat qilishda ko‘maklashishdan iborat. yangi auditorlik xodimlarini tayyorlash. Auditorlar palatasi a’zolari o‘z kasbiy majburiyatlarini bajarish bilan shug‘ullanuvchi auditorlar bilan bir qatorda auditorlik tashkilotlarining rahbarlari, hay’at a’zolari va auditorlik tekshiruvida bevosita ishtirok etmasalar ham, boshqa mas’ul xodimlari hisoblanadilar. Hozirgi vaqtda professional audit standartlari Evropa hamjamiyatlari Kengashining 4, 7 va 8 direktivalari, shuningdek, buxgalteriya hisobi va hisobot standartlari bilan mos keladi. Audit tekshiruvlarini o'tkazish huquqi faqat rasmiy vakolatli auditorlar - "iqtisodiyot nazoratchilari", "buxgalteriya hisobi kitoblarining qasamyodli nazoratchilari", shuningdek, rasman vakolat berilgan auditorlik tashkilotlariga tegishli. Auditorlar auditorlik faoliyatini boshqa har qanday faoliyat bilan birlashtirishda juda cheklangan. Auditni faqat quyidagi faoliyat turlari bilan birlashtirishga ruxsat beriladi: – namoyandai erkin kasbi faoliyati tekhniki va huquqi sohai tatbiqi; - ilmiy profildagi institutlarda ilmiy-tadqiqot ishlari, oliy o‘quv yurtlari va oliy o‘quv yurtlarida o‘qituvchilik ishlari; - ishonchli boshqaruv yoki ishonchli operatsiyalarda (u o'z mijozi manfaatlarini ko'zlab tasarruf qilgan qimmatli qog'ozlarni saqlash va boshqarish), shuningdek sekvestr operatsiyalarida ishtirok etish (Germaniya Hisob palatasi bunday faoliyatga faqat vaqtinchalik bo'lsa, ruxsat beradi, va agar u o'z mijozining manfaatlarini ko'zlab tasarruf etsa). doimiy hodisa); - adabiyot yoki san'at sohasida erkin kasbiy faoliyat. Kasbiy etika bilan bog'liq huquqbuzarliklar, noqonuniy xatti-harakatlar va boshqalar uchun auditorlarga turli xil ta'sir choralari qo'llanilishi mumkin, xususan, ogohlantirishlar, kichik xatolar uchun izohlar. Buning ortidan yanada jiddiy choralar - pul jarimalari, ushbu kasb bilan shug'ullanishni taqiqlash. Auditorlar tomonidan qonun buzilishi bilan bog'liq murakkab ishlarni ko'radigan professional sud mavjud. Auditorlar tayyorlash tizimi juda murakkab va abituriyentlarga qo'yiladigan talablar ham yuqori: imtihonga kirish uchun nomzod bir necha mutaxassisliklardan biri bo'yicha oliy ma'lumotga ega bo'lishi va iqtisodiy sohada olti yillik amaliy tajribaga ega bo'lishi kerak bir vaqtning o'zida texnik yoki boshqa nazorat funktsiyalarini bajarishda ishtirok etish). Imtihon topshirishga istisno tariqasida to‘liq oliy ma’lumotga ega bo‘lmagan, lekin auditorlik tashkilotida auditor-yordamchi yoki boshqa xodim sifatida kamida 10 yillik ish stajiga ega bo‘lgan nomzodlar qo‘yiladi. Shuningdek, boshqa cheklovlar ham mavjud, xususan, quyidagilar: - har qanday qonun buzilganligi sababli ular rasmiy bo'limlarda lavozimlarni egallash huquqiga ega emaslar; - kasbiy majburiyatlarini bajarish huquqidan mahrum qilinganlar; - auditorning vazifalarini lozim darajada bajarishni imkonsiz qiladigan uzoq muddatli xarakterdagi jismoniy nuqsonlarga ega bo'lishi; - tartibga solinmagan moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarga ega bo'lishi; - o'z mol-mulkini tasarruf etish bo'yicha cheklovlarga ega bo'lishi; - o'zlarining xatti-harakatlari tufayli ular auditorlik vazifalarini to'g'ri bajara olishlariga shubha uyg'otadi. Imtihon komissiyalari federal davlat organlari tomonidan tuziladi, abituriyentni imtihonga qabul qilish masalasi esa, zarurat tug'ilganda, nomzoddan qo'shimcha ma'lumot va ma'lumotnomalarni so'rash huquqiga ega bo'lgan komissiya tomonidan hal qilinadi. Imtihonga qabul qilinganlar ixtisoslik bo‘yicha uyda bajarilgan yozma ilmiy ish topshiradilar, so‘ngra uchta yozma ish imtihon oluvchilar ishtirokida va imtihonning og‘zaki qismida bajariladi. Imtihonlardan muvaffaqiyatli o'tgan taqdirda, federal davlat organlari auditorning kasbiy maqomini tasdiqlovchi hujjat beradi. Ushbu hujjatni olgandan so'ng auditorlar auditorlar, auditorlik jamiyatlari, buxgalteriya hisobi kitoblarining qasamyodli nazoratchilari, shuningdek, ularning jamiyatlari professional reestrini yurituvchi Hisob palatasiga a'zo bo'ladilar. Har bir auditor o'zining kasbiy maqomini va lavozimini tasdiqlovchi qonun hujjatlari asosida shakllantirilgan o'z muhriga ega bo'lishi kerak. Germaniyada audit bir nechta yo'nalishlarga ega: -moliyaviy yil oxirida korxona faoliyatini auditorlik nazorati (buxgalteriya daftarlarining to'g'riligini tekshirish, yillik hisoblarni tekshirish); - yuridik shaxs tashkil etish davrida uning hujjatlarining mamlakat qonunchiligiga muvofiqligini auditorlik nazorati; - aktsiyadorlarning umumiy yig'ilishi nomidan auditorlik nazorati (qoida tariqasida, barcha emas, balki aksiyadorlik jamiyatining ayrim sohalari); - tadbirkorlik va moliyaviy faoliyatning ayrim segmentlari (xususan, kredit tashkilotlarida depozit qilingan qimmatli qog'ozlar) ustidan auditorlik nazorati; - huquqbuzarliklarni aniqlash bo'yicha auditlar, shu jumladan joriy xarakterdagi nazorat tekshiruvlari, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan buzilishlarning oldini olish uchun profilaktik tekshiruvlar; - butun korxona yoki uning bir qismini nazorat tekshiruvi (masalan, sotishda).
Швецияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Shvetsiyada asosiy qonun va normativ hujjatlar “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonundir. Auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi organ Auditorlik faoliyati komissiyasi. Bu davlatda audit Milliy standartlarga asosan yaratiladi. Standartlarni tasdiqlovchi tashkilot, litzensiya beruvchi tashkilot va nazorat qiluvchi tashkilot Auditorlar Kengashi hisoblanadi. Davlat audit organi esa Milliy audit boshqarmasi. Auditorlik faoliyatini olib boruvchi shaxs yakka tartibdagi auditorlar yoki auditorlik tashkilotining ro’yxatida turgan auditorlar. Auditorlii tashlilotining huquqiy shakli ochiq aksiyadorlik jamiyati va ma’suliyati cheklamgan jamiyat (MChJ) Bu davlatda auditorlarga “Iqtisodiyotda” mutaxassisligi bo’yicha oliy ma’lumotga ega bo’lish talab etiladi.
Норвегияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Norvegiyaning moliyaviy nazorat organi (FSA) Norvegiyada davlat buxgalterlari va auditorlik faoliyatini nazorat qilish uchun mas'ul bo'lgan mustaqil nazorat organidir. FSA quyidagilar uchun javobgardir: 1.majburiy auditorlar va auditorlik firmalarini tasdiqlash, attestatsiyadan o‘tkazish va ro‘yxatdan o‘tkazish; 2.boshlang'ich va uzluksiz ta'lim talablarini nazorat qilish va amalgaoshirish; 3.axloqiy talablar va qoidalarni amalga oshirish; 4.jamoat manfaatdor sub'ektlari (PIE) uchun QA tekshiruvi tizimi;va qonuniy auditorlar va auditorlik firmalari uchun tergov va intizomiy tizimi. FSA mustaqil auditni tartibga soluvchilar xalqaro forumining a'zosi hisoblanadi. 15.01.1999 yildagi Audit va auditorlar to'g'risidagi qonun Norvegiyada moliyaviy hisobot auditini tartibga soluvchi huquqiy qoidalarni taqdim etadi. Qonunga ko'ra, auditorlik tekshiruvlari va qonuniy ishonchni ta'minlash bo'yicha xizmatlar umume'tirof etilgan audit va ishonchni ta'minlashning aniqlanmagan amaliyotlariga muvofiq amalga oshirilishi kerak. Norvegiya Buxgalterlar Institutining (DnR) Audit Standartlari Qo'mitasi tomonidan chiqarilgan standartlar amalda qo'llanilmoqda. DnR ISAning norveg tiliga tarjimalarini tayyorlaydi va ularning yurisdiktsiyada kuchga kirish sanasini belgilaydi. UFRSni qo'llamaydigan kompaniyalar Buxgalteriya hisobi to'g'risidagi qonunda va Norvegiya Buxgalteriya Standartlari Kengashi tomonidan belgilangan buxgalteriya hisobi standartlarida belgilangan Norvegiya GAAP ga muvofiq moliyaviy hisobotlarni tayyorlashlari kerak. Bundan tashqari, Kichik va o'rta korxonalar uchun UFRSni qabul qilish masalasi ko'rib chiqilmoqda. 2015 yil sentyabr oyida Norvegiya Moliya vazirligi Norvegiyaning buxgalteriya hisobi to'g'risidagi yangi qonun loyihasini e'lon qildi. 2018 yilning 2-choragiga ko'ra, ushbu takliflar vazirlik tomonidan ko'rib chiqilmoqda.
Испанияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Ispaniyada auditorlik faoliyatini amalga oshirishda asosiy hujjat“Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi 1988 yil 12 iyulda qabul qilingan qonun hisoblanadi. Bundan tashqari auditorlik faoliyati Evropa Ittifoqining me’yoriy hujjatlari qoidalari bilan ham tartibga solinadi. Auditorlik faoliyatini tartibga solish Iqtisodiyot vazirligi zimmasiga kiradi. Iqtisodiyot vazirligi qoshida Buxgalteriya hisobi va audit instituti ta’sis etilgan (keyingi o’rinlarda - institut). Institutning boshqaruv organi bo’lib prezident va maslahat qo’mitasihisoblanadi. Institutning prezidenti lavozimi bosh direktor lavozimiga to’g’ri keladi. U Iqtisodiyot vazirligining tavsiyasi asosida Ispaniya Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda Qirol farmoni bilan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan bo’shatiladi. Maslahat qo’mitasini Institut prezidenti boshqaradi. Qo’mita 11 a’zodan iborat (prezidentni qo’shgan holda). Qo’mita a’zolari iqtisodiyot vaziri tomonidan tayinlanadi. Shulardan 5 nafari iqtisodiyot vazirligining vakili bo’lib, Institut prezidentining tavsiyasi bilan tayinlanadi, qolganlari esa auditorlar va buxgalteriya hisobi bo’yicha ekspertlar manfaatini ifodalovchi auditorlarning kasbiy birlashmalari tavsiyasi bilan tayinlanadi. Professional auditorlik birlashmalari o’ziga xos tashkilotlar bo’lib, uning a’zolari auditorlar va auditorlik tashkilotlari hisoblanadi. O’z a’zolarining kasbiy faoliyati ustidan nazorat qilish tartibi professional auditorlik birlashmalarining ichki hujjatlarida nazarda tutilishi yoki ularning ta’sis hujjatlarida mavjud bo’lishi lozim. Bunday nazoratni o’tkazish uchun professional auditorlik birlashmalar auditorlik tekshiruviga oid har qanday hujjatlarni tekshirishga haqqi bor va ular auditorlik sirini saqlashi lozim. Professional auditorlik birlashmalari auditorlar olib borayotgan tekshiruvlarning sifati va bunday tekshiruvlarning natijasi haqida Institutni xabardor qilib turishi lozim. Shuningdek, nazarda tutilgan holatlarda ma’lum choralarni qo’llashni tavsiya qilishi kerak. Auditorlik firmasini tashkil qilish uchun quyidagilar talab qilinadi: barcha ta’sischilar jismoniy shaxslar bo’lish lozim; ta’sischilarning aksariyat qismi auditor bo’lishi kerak va ustav kapitalining va ovoz berish huquqining ko’proq qismi ularga taalluqli bo’lishi lozim; boshqaruv va ma’muriy lavozimlarning yarmidan ko’prog’i ta’sischi - auditorlar egallashi lozim; barcha auditorlar Reestrda qayd etilishi lozim. Reestrda qayd etilishi uchun auditor quyidagi talablarga javob berishi lozim: Ispaniya yoki EIning biror-bir mamlakati fuqarosi bo’lishi; Iqtisodiyot sohasida qilingan jinoyat uchun sudlangan bo’lmasligi; Institut tomonidan berilgan malakaviy attestatga ega bo’lishi lozim. Institut tomonidan beriladigan malakaviy attestatni olmoqchi bo’lgan shaxslar oliy o’quv yurti diplomiga ega bo’lishi, nazariy kursni o’tgan bo’lishi, mazkur sohada ish stajiga ega bo’lishi, shuningdek, malakaviy imtihonni topshirgan bo’lishi lozim. Moliya va buxgalteriya hisobi sohasida kerak bo’lgan eng kam ish staji 3 yil bo’lishi kerak. Agar fuqaroning oliy ta’lim haqida diplomi bo’lmasa, lekin mazkur talablarning barchasiga javob bersa, ya’nimoliya va buxgalteriya hisobi sohasida ish staji 8 yildan oshgan bo’lsa vaularningkamida 5 yil davomida u amaliyotchi auditor rahbarligi ostida ishlagan bo’lsa, imtihonlardan muvaffaqiyatli o’tib o’qishni tugatgan bo’lsa u auditorlik malakaviy attestatini olishi mumkin. Talab qilinadigan davr uchun ish joyidan berilgan ma’lumotnoma kerak bo’lgan staj borligini tasdiqlovchi hujjat bo’lib hisoblanadi.
Озербайжон аудиторлик фаолияти шаклланиши: Ozarbayjon Respublikasining 1994 yil 16 sentabrda qabul qilingan va yurt rahbari Geyder Aliev tomonidan imzolangan “Auditorlik xizmati to’g’risida” gi 882-sonli Qonuniga muvofiq, mamlakat hududida auditorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish tashkil etiladi. Bugungi kunda Ozarbayjonda audit o’tkazish va tashkil etish bo’yicha audit bazasining huquqiy tizimi Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasida, Ozarbayjon Respublikasi qonunlarida, Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti farmonlarida, Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlarida, Ozarbayjon Respublikasi Parlamenti qarorlarida, milliy audit standartlarida, shu bilan birga auditorlar professional etikasi va ichki hujjatlarda aks etadi. 1994 yilda qabul qilingandan so’ng o’zining huquqiy asoslarini topgan, asosida milliy auditorlik qonunchiligi tamoyillari yotuvchi “Auditorlik xizmati to’g’risida”gi qonun va 25 dan ortiq qonun va kodekslar shu bilan birga davlat prezidenti tomonidan imzolangan buyruq va qarorlarda (15 ga yaqin) iqtisodiyotda auditni tadbiq qilish zaruriyati va amal qilish sohasi kengayishi tufayli o’zgartirishlar kiritildi. Ushbu sohada Ozarbarjon Respublikasida amal qilayotgan va auditorlik faoliyatini rovojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi va me’yoriy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish; davlat, xo’jalik ob’ektlari va auditorlar (auditorlik tashkilotlari)ning manfaatlarini himoya qilish; auditorlarning “Auditorlik xizmati to’g’risida”gi qonun, shuningdek, boshqa qonunchilik va me’yoriy -huquqiy hujjatlardan kelib chiqadigan talablarga rioya etishlarini nazorat qilish maqsadida Ozarbayjon Respublikasi Auditorlar palatasi tuziladi. Ozarbayjon Respublikasi Auditorlik palatasi mustaqil moliyaviy nazorat organi hisoblanadi. Auditorlik palatasining asosiy majburiyatiga respublikadagi barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda, ularning mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, moliyaviy va buxgalteriya hisobini aniq va ishonchli yuritilishini ta’minlash, shuningdek, uning faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish uchun amaldagi qonunchilikka muvofiq chora-tadbirlarni amalga oshirish kiradi. Ozarbayjon Respublikasida audit bozori: Majburiy audit bozori; Xalqaro audit bozor; Soliq audit bozori. Ozarbayjonda auditorlik xizmatlari, garchi ularning qo’llanilishdagi muayyan muommolar bo’lsa-da, tezkor sur’atlarda rivojlanmoqda. Muommolarni hal qilishga auditorlik xizmatlari bozorida raqobatchilar safining kengaygani ta’siq qiladi, ya’ni auditorlar soni borgan sari ko’payib bormoqda. Shuning uchun ular bu sohaga yuqori darajada xabardorlikka ega bo’lishlari lozim, bu ularga o’zining doimiy mijozlariga ega bo’lish hamda mijozlari auditorlarning ishidan qoniqish hosil qiliahlari uchun yordam beradi.
Украина аудиторлик фаолияти шаклланиши: Ukrainada auditorlik faoliyatining huquqiy asoslarini “Auditorlik faoliyati to’g’risida” gi qonuni ifodalaydi. Ushbu qonunga muvofiq, Ukrainada auditni faqat sertifikat olgan auditorlar o’tkazishi mumkin. Auditorlarni sertifikatlashtirish Ukraina Auditorlik palatasi tomonidan amalga oshiriladi. 1992 yil fevralda Kievda auditorlar yig’ilishida auditorlik faoliyatini amalga oshiruvchi birlashgan jamiyati Ustavi – Ukraina auditorlar ittifoqi tuzildi (UAI). UAIning maqsadi auditorlik faoliyatini ivojlantirishga ko’maklashish, qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun auditorlar birlashishini kuchaytirish deb e’tirof etilgan. Mamlakatda auditorlik ishini unifikatsiyalash, ukammallashtirish, rivojlanishiga yordam berish maqsadida alohida mustaqil organ – Ukraina auditorlar palatasi (UAP) tuzildi. UAP ning asosiy vazifasi davlatda audit rivojlanishiga ko’maklashish, Ukrainadagi auditorlik faoliyatiga tegishli muhim masalalarni yagona metodologik asosda hal etish bo’lgan. 1999 yil 1- yanvarda Ukrainada amaldagi doimiy Milliy audit me’yori (MAM) qabul qilinib, ungacha 1995-1996 yillarda vaqtinchalik audit me’yorlari qabul qilingan. 1997 yil martidan audit masalalariga bag’ishlangan “Ukraina buxgalter va auditi axborotnomasi” rasmiy jurnali chop etilmoqda. U Ukraina auditorlar ittifoqi va Ukraina professional buxgalterlari, auditorlari federatsiyasi tomonidan nashr qilinmoqda. Jurnal professional tayyorgarlikdan o’tgan mutaxassislar va professionallikka intilganlar uchun mo’ljallangan. Ukrainada audit nisbatan yangi faoliayat turi hisoblanadi, shining uchun uning rivojlanish jarayoni muommoli masalalarning yuzaga kelishi bilan kuzatiladi. Bu muommolar bir qator shart-sharoit va omillarning ta’siri ostida yuzaga kelgan, xususan: Ukrainada auditni tartibga soluvchi qonunchilik uncha takomillashmaganligi, amaliy tajribaning yetishmasligi, audit jarayonlarini o’tkazish va hujjatlashtirish uslublarining mavjud emasligidir. Hozirgi vaqtda Ukrainada moliyaviy hosildorlik auditi jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Masalan, 2004 yildan boshlab, moliyaviy hisobot auditi Xalqaro audit stardartlari(XAS)ga muvofiq o’tkazilib, ular Milliy audit stardartlari sifatida qabul qilingan Professional buxgalterlar odob-axloqi kodeksida rioya etishlari shart. Ukrainada auditorlik firmalari o’zlarida auditorlik xizmatlarining ichki sifat nazorati tizimini tadbiq etish shart. 2008 yilning oktabr oyidan boshlab, Ukraina Auditorlik palatasi auditorlik tashkilotlarida Xalqaro sifat nazorati standartlariga muvofiqlik yuzasidan sifat nazorati tekshiruvlarini o’tkazib keladi.
Қозоғистонда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Bugungi kunda Qozog’istonda audotorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida davlat organlari, jismoniy va yuridik shaxslar, auditorlar, auditorlik tashkilotlario’rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy qonun hujjati Qozog’iston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni hisoblanadi. Ushbu qonunga muvofiq, audit – moliyaviy hisobotlarni tuzish to’g’risidagi mustaqil fikr va moliyaviy hisobot bilan bog’liq boshqa ma’lumotlarni bayon qilish maqsadida o’tkaziladigan tekshiruv. Har qanday tashkilotning moliyaviy hisoboti o’zida uning moliyaviy holati, aktivlari va majburiyatlarining mavjudligi, daromadliligi, o’z kapitaliga egaligi to’g’risidagi ma’lumotlarni aks ettiradi. Bugungi kunga kelib, mamlakatda 100 dan ortiq auditorlik firmalari va yakka tartibdagi mustaqil korxonalar faoliyat olib bormoqda, ularda 3000 dan ziyod mutaxassislar ishlaydi. Respublika Auditorlar palatasining hisob kitoblariga qaraganda, mamlakatda auditorlik faoliyati bilan shug’ullanivchi xodimlar soni 30 mingga yaqin bo’lishi lozim. Buxgalteriya hisobi va auditning huquqiy asosi Qozog’iston Respublikasi Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, Ma’muriy huquqbuzarliklar to’g’risidagi kodeks, Soliq kodeksi, “Bankrotlik to’g’risida”, “Aksiyadorlik jamiyati to’g’risida” va “Xorijiy investitsiyalar to’g’risida”gi qonunlar shuningdek, Qozog’iston Respublikasining kompaniyalar, firmalar va boshqa tijorat tashkilotlari faoliyatini tartibga soluvchi boshqa me’yoriy hujjatlarda belgilanhan talablarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Bugungi kunga kelib, mamlakatda auditorlik faoliyati keng rivoj topdi. Endilikda audit faqat pulli xizmatlarni ko’rsatibgina qolmasdan, balki muhum ijtimoiy funksiyani ham bajarmoqda, ya’ni u mo’tadil iqtisodiy mutafil iqtisodiy munosabatlarning yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Auditorlik tekshiruvlari moliyaviy faoliyat tahlili bilan birgalikda yaxshigina rentabillika ega.
Белоруссия давлатида аудиторлик фаолияти шаклланиши: Belarus Respublikasida auditorlik faoliyati 1994 yil 8 noyabrda Respublika Oliy Kengashida qabul qilingan “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Belarus Respublikasi qonuni (2007 yilda 25 oktyabrda tuzatish, o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan), milliy audit standartlari, Belarus Respublikasi Moliya vazirligining auditorlik faoliyati qoidalarining qayta ishlangan shakllariga muvofiq zamonaviy sharoitlarda amalga oshirilmoqda. Qonunga ko’ra, auditorlik faoliyati – buxgalteriya hisobotlari, buxgalteriya hisobi va tashkilotning boshqa hujjatlarini mustaqil tekshirish bo’yicha faoliyat bo’lib, qonunchilikning tegishli moliyaviy operatsiya va ishonchli buxgalteriya fikrlarini ifodalash maqsadida, xo’jalik guruhi, bank guruhi, bank xoldingi, oddiy sherikchilik yakka tadbirkorlar kabi ularni alohida qismlarga ajratish, zaruriyat yuzasidan va yoki faoliyat yuzasidan buxgalteriya hisobotlarida aks etishi kerak. Auditorlik tashkilotlari va auditorlar Respublikada auditorlik faoliyati sub’ektlari sanaladi. Auditor mavjud qonunchilikka muvofiq oliy iqtisodiy yoki huquqiy ma’lumotga ega va uch yildan kam bo’lmagan mos keluvchi mutaxassislik bo’yicha ish staji, shu bilan birga malakani belgilovchi talablarga, auditorlar uchun o’rnatilgan qonunchilikka va auditorik sertifikatiga ega bo’lgan jismoniy shaxslar bo’lishi mumkin. Ayni vaqtda banklar, moliya-kredit tashkilotlarida tashqi auditni amalga oshirish uchun Belarus Respublikasi Milliy Banki tomonidan berilgan va sug’urta tashkilotlarida tashqi auditini olib borish uchun esa Belarus Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan beriladigan sug’urta tashkilotlarida auditorlik faoliyatini olib borish uchun qo’shimcha litsenziya zarur bo’ladi. Auditorlik faoliyatini litsenziyalash, shu jumladan, auditorlik faoliyatida litsenziyalarni to’xtatish va bekor qilish “Litsenziyalash to’g’risida”gi qonunga muvofiq amalga oshiriladi. Auditorlik faoliyatini auditorlik tashkiloti ham amalga oshirishi mumkin. Amaldagi qonunchilikka muvofiq auditorlik tashkilotida shtatlar uchta auditordan kam bo’lmasligi kerak. Bundan tashqari auditorlik tashkilotining 50 % xodimlari tarkibi Belarus Respublikasida doimiy yashayotgan respublika fuqarolaridan tashkil topishi kerak, auditorlik tashkiloti boshqaruvchisi xorijiy fuqaro bo’lgan hollarda - 75% dan kam bo’lmasligi kerak. Auditorlik tashkilotlari boshqaruvchilari auditor sertifikatiga ega bo’lgan istalgan jismoniy shaxs bo’lishi mumkin. Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini amalga oshirishda, o’z faoliyatini amaldagi qonunchilikka muvofiq Belarus Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan berilgan litsenziya asosida amalga oshiradi. Belarus Respublikasi qonunchiligiga binoan auditorlik faoliyatiga davlat boshqaruvini Belarus Respublikasi prezidenti, Vazirlar Kengashi, Moliya Vazirligi, Milliy bank va vakolatga ega bo’lgan boshqa tashkilotlar amalga oshiradi. Bugungi kunda auditorlik faoliyati mavjud qonunlar asosida boshqariladi. Mazkur qonunlarda majburiy audit olib borishi lozim bo’lgan tashkilotlar belgilangan. 25.06.2007 yilgi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunning 22- moddasida auditorlik faoliyati davlat boshqaruvi sohasida Moliya vazirligining vakolati aniq ko’rsatilgan.
Японияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: 1980 yildagi Tijorat kodeksi qoidalariga muvofiq shtatli auditorlar tomonidan majburiy auditorlik tekshiruvlari tashkil etilgan edi. Shtatli auditor roli, T.Kuk va M.Kikuyyalar ko’rsatib o’tganidek, g’arb mamlakatlaridagi ichki auditorlar roliga o’xshash bo’lib, ularda professional buxgalter sertifikatining mavjud bo’lishi talab etilmas edi. Haqiqatda bu kishilar nominal ravishda auditorlar deb yuritilar va nazorat vazifasini bajarmas edilar. Yaponiyada keng miqyosli auditni kiritgunga qadar ko’p vaqt o’tib ketdi. Bu faqat 1957 yilga kelib amalga oshirildi. Unga qadar (1951 1957 yillar) yapon auditorlari sinov va tajribalar yo’li bilan kasbni egallashga harakat qildilar. Yaponiyada auditorlik faoliyati Moliya vazirligi tomonidan qat’iy nazorat qilinadi. Xususan, “Audotorlik faoliyati to’g’risida”gu qonunga muvofiq, Moliya vaziri auditorning istalgan shaxsdan tegishli ma’lumotlarni olishga yo’l qo’ygan noqununiy xatti-harakatlari bilan bog’liq tergov tekshirishlarini olib borishga majbur. Tekshirushni olib borishda vazir barcha manfaatdor shaxslarning fikrlarini tinglashi va ulardan yozma ko’rsatmalarni olishi shart, zarur hollarda ekspertiza o’tkazish, tasdiqlovchi barcha hujjatlarni talab qilish va auditor ishlagan firmalarning hujjatlarini kutilmagan taftish qilish huquqiga ega. Guvohlar va ekspertlarning barcha sarf xarajatlari Moliya Vazirligi tomonidan to’lanadi. Tekshirishlar natijalaridan kelib chiqib, qabul qilingan qarorlarning sabab-vajlari asoslangan bayonnoma rasmiylashtiriladi. Unga qiziqish bildirgan har qanday shaxs ma’lum haq evaziga bayonnoma bilan tanishib chiqishi mumkin. Shuningdek, tekshirish natijalari to’g’risidagi ma’lumotlar kasbga doir matbuotda xabar qilinadi. Moliya Vazirligi jazo sifatida auditorga o’z majburiyatlarini bajarish yuzasidan 1 yilgacha bo’lgan muddatga taqiq qo’yishi mumkin, bunda unda auditorlik lavozimini egallash huquqini beruvchi ro’yxatdan o’tganligi to’g’risidagi guvohnomasi bekor qilinadi. Bunday vaziyatda, taqiq muddati tugagandan so’ng, auditor mashaqqatli va uzoq davom etadigan ro’yxatdan o’tish jarayonini yanafa qayta boshdan kechirishga to’g’ri keladi.
Жанубий Кореяда аудиторлик фаолияти шаклланиши: Janubiy Koreyada Auditorlar instituti yevropacha modellarning hech biriga o’xshamaydi. Janubiy Koreyadagi ko’pgina biznes-inatitutlar singari u yapon amaliyoti tajribasidan o’zlashtirilgan. 1990 yillar o’rtalariga kelib, qonunga muvofiq, faqat davlat ishtirokidagi kam sonli kompaniyalarning boshqaruv tuzilmasida tashqi direktorlar jalb qilinishi shart bo’lgan. Bunda alohida ro’yxatga kiritilgan kompaniyalargina tashqi auditorlarga ega bo’lishi kerak bo’lib, ularning korporatsiyalarni boshqarishdagi roli aniq bo’lmagan. Hozirgi vaqtda Janubiy Koreyadagi koreys buxgalteriya hisobi standartlari(SFAS) moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga (MHXS) mos keladi. Bundan tashqari Janubiy Koreya Respublikasi koreys Moliyaviy hisobot xalqaro standartlarini ishlab chiqdi. Aynan 1997 yilgi Osiyo moliyaviy inqirozidan keyin Janubiy Koreya Respublikasining Moliyaviy tartibga solish Davlat komissiyasi XVF va Jahon bankining Koreys buxgalteriya hisobi va auditi standartlarini xalqaro qoidalarga muvofiq ravishda butunlay o’zgartirish bo’yicha takliflarini qabul qildi.
Малайзияда аудиторлик фаолияти шаклланиши: MALAYZIYA: Auditorlik kasbining so'nggi yillardagi faoliyati juda katta voqealarga boy. Malayziya davlati Xalqaro Audit Satandartlariga to’lig’cha amal qiladi. Ular milliy standartlar ishlab chiqmaydi, ularning auditorlik amaliyotida xalqaro standartlarga amal qiladi.
Сингапурда аудиторлик фаолияти шаклланиши
Россияда давлат аудитнинг ривожланиши: Rossiyada auditning shakllanishi uch bosqichga bo'lingan Birinchi bosqich (1987-1991) - auditni direktiv joriy etish bosqichi - davlat tashabbusi bilan auditorlik tipidagi korxona mavjud bo'lganida. Mamlakatda audit institutini yaratish direktivasi Sovet ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotini qayta qurish davrida amalga oshirildi. Ikkinchi bosqich (1991-1994) - auditorlik korxonalarining o'z-o'zidan paydo bo'lish bosqichi - "RSFSRda mulk to'g'risida" va "Korxonalar va tadbirkorlik faoliyati to'g'risida" gi qonunlar qabul qilingandan keyin. Uchinchi bosqich (1994 yildan hozirgi kungacha) - tartibga solinadigan audit bosqichi - Rossiya Federatsiyasi Prezidentining "Rossiya Federatsiyasida auditorlik faoliyati to'g'risida" gi farmoni e'lon qilingan paytdan boshlab, bu auditorlik faoliyatini tartibga solish uchun asos yaratdi. Rossiya hozirgi kungacha. Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 22.12.1993 yildagi N⁰ 2263-sonli "Rossiya Federatsiyasida auditorlik faoliyati to'g'risida" gi Farmoni e'lon qilinishi bilan auditning o'z-o'zidan shakllanishi davri tugadi va uni tartibga solishning boshlanishi boshlandi. Ushbu Farmon 29.12.1993 yilda kuchga kirgan "Rossiya Federatsiyasida auditorlik faoliyatining vaqtinchalik qoidalari" ni kiritdi. 2001 yil 7 avgustda N⁰ 119-F3 《Auditorlik to'g'risida》 Federal qonuni qabul qilindi.
Францияда давлат аудитнинг ривожланиши: Frantsiyada auditorlarga o'xshash funktsiyalarni hisob komissarlari bajaradilar. Birinchi marta "buxgalteriya komissari" tushunchasi 1863 yilda paydo bo'lgan, ammo kasbning o'zi faqat Buyuk sanoat inqilobi davrida 1867 yil 27 iyuldagi qonun bilan yaratilgan. 1935 yilda hisob komissarlarining vakolatlari kengaytirildi. Ularga barcha aniqlangan huquqbuzarlik holatlari yuzasidan Respublika prokuroriga hisobot berish majburiyati yuklatildi.Frantsiyada mamlakatda auditorlik faoliyatini boshqaradigan ikkita asosiy tashkilot - buxgalterlar va sertifikatlangan buxgalterlar palatasi va Hisob komissarlari jamiyati mavjud. Ekspert buxgalterlardan buxgalteriya hisobi bo‘yicha komissarlarning asosiy farqlari shundan iboratki, buxgalteriya hisobi va hisobotining auditini o‘tkazish uchun ekspert buxgalterlar taklif etiladi, buxgalteriya hisobi bo‘yicha komissarlar esa aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq majburiy asosda tayinlanadi. Har bir aktsiyadorlik jamiyatida buxgalteriya hisobi bo'yicha tayinlangan komissar bo'lishi kerak va agar ushbu jamiyat konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotni e'lon qilishi kerak bo'lsa, unda kamida ikkita komissar bo'lishi kerak.Hisob komissarlari aktsiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy hisobotlarini tekshirishni amalga oshiradilar va hisobotlarga ularning ishonchliligi va haqiqiyligini buxgalteriya yozuvlari bilan tasdiqlovchi guvohnomalar qo'yadilar. Shuning uchun buxgalterlar faoliyati 1945 yil 19 sentyabrdagi farmoyish bilan qat'iy tartibga solinadi. Ekspert buxgalterning faoliyati davlat tomonidan unchalik qattiq tartibga solinmaydi. Asosan, ular buxgalteriya hisobi, menejment va huquqiy masalalar bo'yicha joriy maslahatlashuvlar bilan shug'ullanadilar, qo'shimcha ravishda ular buxgalteriya hisobini yo'lga qo'yish, ichki nazorat tizimini yaratish bilan shug'ullanadilar. Hisob-kitoblar bo'yicha komissarlarning funktsiyalari faqat konsalting xizmatlari ko'rsatilgan yoki buxgalteriya hisobi tashkil etilgan yoki takomillashtirilgan kompaniyadan boshqa kompaniyadagi ekspert-buxgalterlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.1969 yil 12 avgustdagi Farmon bilan Hisob komissarligi mustaqil mustaqil tashkilot sifatida alohida belgilanib, unga ko‘ra Adliya vazirligi huzurida Hisob komissarlari milliy kompaniyasi tashkil etildi. Bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan boshqa mamlakatlarda bo'lgani kabi, auditning rivojlanishi ixtisosliklarning ajratilishiga olib keldi - auditorlar orasidan an'anaviy ravishda ekspert-buxgalterlar, soliq, yuridik maslahat va menejment bo'yicha mutaxassislar paydo bo'ldi.
Италияда давлат аудитнинг ривожланиши: Italiya auditni davlat tomonidan tartibga solish yuqori darajada rivojlangan mamlakatlardan biridir. 1992 yil yanvar oyining oxirida Italiyada hukumat qarori qabul qilindi, unga ko'ra faqat Adliya vazirligi nazorati ostida bo'lgan nominal reestrga kiritilgan shaxslar yuridik auditorlik faoliyatini amalga oshirishlari mumkin. Auditor unvoniga da’vogarlar oliy iqtisodiy, yuridik, tijorat ma’lumoti yoki o‘rta buxgalteriya ma’lumoti to‘g‘risidagi diplomga, kamida uch yillik amaliy tajribaga ega bo‘lishi kerak. Nomzodlar auditorlik amaliyotiga ega bo‘lish uchun buxgalteriya hisobi, huquq, informatika va informatika fanlaridan imtihon topshirishlari kerak. Imtihonlar Adliya vazirligi tomonidan ham nazorat qilinadi. Nominal reestr ham auditorlik firmalarini, ham jismoniy shaxslarni o'z ichiga olishi kerak. Ro'yxatdan o'tgan auditorlik firmalarining aksariyat rahbarlari shaxsiy ro'yxatdan o'tishlari kerak. Frantsiyada bo'lgani kabi Italiyada ham auditorlar ikki toifaga bo'linadi: moliyaviy hisobotlarni tekshirish va tasdiqlash "dottori tijoratchilar" tomonidan amalga oshiriladi va buxgalteriya hisobini tashkil etish va buxgalteriya hisobi masalalari bo'yicha joriy konsalting tomonidan amalga oshiriladi. "ragionieri".
Хитойда давлат аудитнинг ривожланиши: Xitoyda auditning rivojlanishi o'ziga xos qiziqarli yo'lni bosib o'tdi. Taxminlarga ko'ra, Xitoy dunyoda birinchi bo'lib audit tizimini yaratgan. Shunday qilib, V. Xanning "Chju Yuanchjangning tarjimai holi" kitobiga ko'ra, Yuan sulolasi davrida reviziya tsenzura tomonidan amalga oshirilgan. 15-yilda (1382) Chju Yuanchhang uni bosh auditor (revizor) palatasiga aylantirdi. Unda katta komandirlar bosh tsenzuraning chap va oʻng oʻrtoqlari, bosh senzuraning chap va oʻng yordamchilari, bosh tsenzuraning chap va oʻng oʻrtoqlari boʻlgan. Ulardan pastda 110 nafar senzor-auditorlar hokimliklarda o‘z vazifalarini bajarganlar. Ular barcha muassasalardagi qonunbuzarliklarni fosh qilishlari, nohaq ayblovlarni aniqlashlari va noinsof bo‘lib chiqqan, o‘zboshimchalik qilib, ma’muriyatni aralashtirib yuborgan yirik amaldorlarni yoki oqsoqollarni hurmat qilmaydigan, ochko‘zlik, suiiste’mollik va huquqbuzarliklar sodir etgan amaldorlarni darhol rasmiy jinoyatlarda ayblashlari kerak edi. ajdodlar o'rnatgan tizimga putur yetkazish. Tsenzor-revizorlar darajalari bo'yicha okrug boshliqlari bilan teng edilar, lekin ko'proq hokimiyatga ega edilar. Imperator ulardan foydalanib, yirik amaldorlarni, kichiklari yordamida kattalarni, poytaxt yordamida chekka hududlarni nazorat qilgan. U ularga oʻzlari xohlagan narsani aytish, har qanday takliflar kiritish va knyazlargacha boʻlgan yirik amaldorlar haqida xabar berish huquqini berdi. Sudda senzor-revizorlar butun byurokratik apparatni tekshirib, joylarga borganlarida u yerdagi muassasalarni tekshirib, armiyani tozalash, maktablarni tekshirish, choy va ot bozorlarini tekshirish, qo'shinlarni tekshirish va boshqa vazifalarni bajarishdi. 1367 yildayoq Chju Yuanchjan senzura va markaziy hukumat amaldorlariga oddiy va qat’iy qonunlar o‘rnatish to‘g‘risida ko‘rsatma berdi. U qonunlarni ishlab chiqish uchun qonunni yaxshi biladigan olimlarni tanladi. Ehtiyotkorlik bilan olib borilgan izlanishlar va muhokamalar natijasida Buyuk Ming qonunlari tuzildi, ular ustida ishlagan o‘ttiz yil davomida to‘rt-besh marta o‘zgartirildi va qisqartirildi. Ular Xitoy hukumati tarixidagi eng muhim kodni ifodalaydi. Qonunlar to'plamini tuzish ishini tugatgandan so'ng, Chju Yuanchhang amaldorlarga uning xalq hayotiga taalluqli qismlarini og'zaki tilga tarjima qilishni buyurdi. Tarjima “so‘zma-so‘z talqin” deb nomlanib, barcha viloyat va tumanlarga jo‘natilgan. Bularning barchasi oddiy odamlar qonunlarni tushunishlari va ularga rioya qilishlari uchun qilingan. Uning qonunlari va farmoyishlari nihoyatda murakkab bo‘lib, ba’zan tog‘lar arxiv materiallari to‘planib qolgan. Mansabdor shaxslar ofis ishini sun'iy ravishda oshirib, aniqlab bo'lmaydigan qonunbuzarliklarga yo'l qo'ygan. Bundan tashqari, idoralarda ishlash va davlat hujjatlarini yozish maxsus bilimlarni talab qila boshladi, chunki rasmiy hujjatlarni tuzish qoidalari juda ko'p mayda-chuydalarni nazarda tutgan. Muhrga mas'ul mansabdor shaxs (katta mansabdor shaxs) belgilangan muddatga tayinlangan. U ofis ishida nimanidir tushuna boshlagan zahoti uni boshqa joyga ko'chirishdi va kotiblar, qoida tariqasida, butun umrlarini bir joyda xizmat qilishdi. Natijada davlat va xalqni amalda emas, amaldorlar boshqara boshladilar. 1982 yilda Butunxitoy xalq vakillari kongressi (XHK) yangi Xitoy Konstitutsiyasini e'lon qildi, unga ko'ra hukumat audit idorasini tashkil etishni talab qiladi. 1983 yil sentyabr oyida 3 mingdan ortiq auditorlik tashkiloti ro'yxatga olingan bo'lib, ularda 30 mingdan ortiq to'liq kunlik a'zolar ishlagan. Shunday qilib, Konstitutsiya auditorlik boshqaruvining mustaqilligini kafolatlaydi. Konstitutsiyada majburiyat va huquqlarning umumiy tamoyillari belgilab qo'yilgan bo'lsa-da, audit vazifalarining ko'p tafsilotlari ishlab chiqilmagan. Shu bois hukumat qonun loyihasini ishlab chiqdi, unda auditorlik ma'muriyatining huquq va majburiyatlari hamda qonunbuzarliklar aniqlanganda ko'rishi lozim bo'lgan choralar belgilandi. E’lon qilingan “Auditorlik ishining vaqtinchalik qoidalari” audit ma’muriyatining asosiy vazifalarini belgilab berdi.Auditorlik ma'muriyati aksariyat davlat korxonalarida moliyaviy va buxgalteriya nazorati o'ta zaif deb topilganligi sababli, qoidalarga barcha davlat organlari, shuningdek, yirik va o'rta korxonalarni o'z ichiga oladi. ularning tashkilotlarida ichki audit tizimi.
АҚШда давлат аудитнинг ривожланиши: AQShda audit XX asr boshlarigacha bo’lgan davrda o’z mustaqil audit tizimiga ega bo’lmay, Britaniya audit tizimidan andoza sifatida foydalangan. Sabab shunda ediki, bu davrga qadar AQShda audit tekshiruviga katta ehtiyoj bo’lmagan. Britaniyada auditor xulosasidan keng jamoatchilik, shu jumladan investorlar foydalanayotgan bir davrda, AQShda ushbu xulosadan faqatgina bank muassasalari foydalanganlar. Chunki bu davlatda ushbu tashkilotlar korxonalarga mablag’ ajratuvchi asosiy manbaa xisoblangan. Bu davrlarda xali investorlar guruhi shakllanmagan edi. Shu sababli, ushbu davrda Britaniyadan farqli o’laroq, AQShda korxonalarning asosan, ko’p hollarda esa faqatgina balans hisobotlari audit tekshiruvidan o’tkazilgan. Chunki bank uchun mijozning foydali ishlayotgani to’g’risidagi ma’lumotdan ko’ra ko’proq uning qanday aktivga egaligi to’g’risidagi ma’lumot axamiyatliroq bo’lgan. Sababi, korxona bank kreditlari uchun o’z aktivlar bilan javob beradi. Aktiv esa balans hisobotida aks ettiriladi. Shuningdek, ushbu davr AQSh auditining o’ziga xos xususiyati shundan iborat ediki, unda korxonalarning deyarli xar bir schyoti tekshirilgan, xar bir xisob-kitob hujjatlari o’rganilgan. Bunga esa tabiiyki uzoq vaqt va mablag’ talab etilgan. Shu sababli auditorlar keyinchalik tanlab tekshirish usulini keng qo’llashga o’tishgan
Канада давлат аудитнинг ривожланиши: 1877 yilda Kanadada Bosh auditorlik idorasi tashkil etildi. Dastlab Bosh auditor ham qonun chiqaruvchi, ham ijro etuvchi hokimiyat vakili edi. 1878 yilda Kanada qonunchiligiga o'zgartirishlar kiritildi, unga ko'ra Bosh auditor ijro etuvchi hokimiyatdan mustaqil maqom oldi va hukumat xarajatlari ustidan parlament tomonidan moliyaviy nazoratni amalga oshirish vakolatiga ega edi. Kanadada Bosh auditor institutini tashkil etishning yana bir xususiyati shundaki, u dastlab barcha sarflangan xarajatlar, byudjetdan to'lovlar ustidan dastlabki nazoratni amalga oshirgan, har qanday auditorlik tekshiruvi uchun Generalning roziligini olish zarur edi.1931 yilda "ichki" moliyaviy nazoratni institutsionallashtirishga harakat qilindi. Shu maqsadda G‘aznachilik nazoratchisining ijro hokimiyati tizimida faoliyat yurituvchi va moliyaviy hisobotlarga ixtisoslashgan davlat xizmatchilaridan iborat maxsus apparati tashkil etildi. G‘aznachilik nazorati boshqarmasiga haqiqatda amalga oshirilgan davlat xarajatlarining byudjet to‘g‘risidagi qonun qabul qilinishida parlament tomonidan tasdiqlangan hajmlarga muvofiqligini, davlat sektorida davlat hisobi va moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri yuritilishini tekshirish topshirildi.Natijada, 1977 yilda mustaqil "tashqi" davlat moliyaviy nazoratiga asos solgan Bosh auditorlik qonuni paydo bo'ldi. (Ushbu qonun qabul qilingunga qadar Bosh auditorning faoliyati davlat moliyasini boshqarish to‘g‘risidagi qonun bilan tartibga solingan edi)Bosh auditorlik idorasining faoliyati organni shakllantirish tartibi, uning maqomi, nazorat faoliyatini amalga oshirish vakolatlari, boshqa davlat organlari bilan o‘zaro munosabatlari va hokazolarni aniq belgilab beruvchi tegishli qonunchilik bazasiga asoslanishi kerak. Davlat moliyasini boshqarish to'g'risidagi qonun. Davlat moliyaviy nazoratining oliy organi to'g'risidagi milliy qonunchilik ushbu sohadagi xalqaro huquqiy standartga - Moliyaviy nazoratning asosiy tamoyillari deklaratsiyasiga zid bo'lmasligi kerak (Lima, 1977).
Англияда давлат аудитнинг ривожланиши: Sano’at Revolyutsiyasi davrida audit. Ushbu davr Angliyada davlat ro’yxatidan o’tgan dunyodagi dastlabki korporatsiyalar, ya’ni aktsiyadorlik jamiyatlarining yuzaga kelishi bilan izoxlanadi. Bu davrda ushbu korporatsiyalarning moliyaviy hisobotlari xozirgidagi kabi korporatsiya direktorlari kengashi tomonidan tayyorlangan. Ammo ushbu moliyaviy hisobotlarning auditini esa tashqaridan jalb etilgan mustaqil auditor emas, balki shu korporatsiyalarning aktsiyadorlari o’tkazganlar. Bunga sabab, o’sha vaqtlardagi qonun talabiga ko’ra, korporatsiya moliyaviy hisobotlarini audit tekshiruvidan o’tkazmoqchi bo’lgan shaxs birinchi navbatda shu korporatsiyaning aktsiyasiga ega bo’lishi lozim bo’lgan. Ushbu talab xozirgi zamonaviy auditda mustaqillik tamoyiliga to’g’ri kelmaganligi sababli, qonunga asosan ta’qiqlandi. Ya’ni, auditor tekshirilayotgan korporatsiyaning birorta xam aktsiyasiga ega bo’lishi mumkin emas. Aks holda u shu korporatsiyada o’tkazilayotgan audit tekshiruvidan chetlashtirilishi lozim.
Шотландияда давлат аудитнинг ривожланиши Ba’zi Evropalik mutaxassislar esa auditni moliyaviy xisobotlardan foydalanuvchilar uchun shu xisobotlarga doir axborot riskini minimallashtirishga yo’naltirilgan faoliyat deb ta’kidlaydilar. Shotlandiya Sertifikatlangan Buxgalterlar Instituti (Intitute of Certified Accountants in Scotland) keltirgan ta’rifga ko’ra esa «Audit – boshqaruv tizimining samaradorligi va butligini, moliyaviy xisobotlarning to’liqligini ta’minlashga yo’naltirligan kompleks chora-tadbirlar majmuyidir» Shotlandiya Sertifikatlangan Buxgalterlar Instituti (Intitute of Certified Accountants in Scotland) - 1854 yilda tashkil topgan dunyoning birinchi auditorlik uyushmasi. Ushbu tashkilotning asosiy vazifalari qatoriga talabalarni o’qitish, uzluksiz ta’lim va qayta tayyorlash dasturlarini amalga oshirish, hamda o’z a’zolariga maslaxat xizmatlarini ko’rsatish kiradi.
Германияда давлат аудитнинг ривожланиши: Германияда давлат аудитнинг ривожланишиGermaniyada zamonaviy audit asoslari 1870 yilda «Aktsiyadorlik jamiyatlari to’g’risidagi qonun» ga qo’shimcha kiritilishi bilan yaratildi. Ushbu qo’shimchaga asosan, xar bir aktsiyadorlik jamiyatining nazorat kengashi shu jamiyatning moliyaviy xisobotlarini tekshirishi va natijani aktsiyadorlar umumiy yig’ilishida e’lon qilishi lozim edi. Germaniyada audit soxasini tartibga soluvchi tashkilot 1932 yilda tashkil etilgan Germaniya Auditorlar Instituti xisoblanadi. Xozirgi kunda bu tashkilotning a’zolari 6000 dan ortiq.. Germaniyada auditorlik faoliyati 1961 yil 27 iyulda qabul qilingan “Auditorlarning professional Nizomi to’g’risida”gi Qonunga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu qonunga muvofiq auditor deganda ushbu kasbni ochiq tarzda ijro etadigan va o’zining shaxsiy hamda kasbiy layoqatliligini tegishli imtihonni topshirish yo’li bilan tasdiqlagan shaxs tushuniladi. Auditorning kasbiy faoliyati mazmuni iqtisodiy sohada auditorlik tekshirishlarini amalga oshirishda, soliq masalalari bo’yicha maslahat xizmatlarini ko’rsatishda, ishlab chiqarishni boshqarish sohasida ekspert sifatida ishlashida o’z aksini topadi. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonunga muvofiq majburiy tekshirilishi lozim bo’lgan kompaniyalarning yillik buxgalteriya hisobotini tekshirishda keng tarqalgan. Bundan tashqari, majburiy tekshirish lozim bo’lmagan korxonalar ham o’zlarining tashabbuslari bilan yoki uchinchi shaxslarga (masalan, kreditorlarga) hisobot taqdim etish zaruriyati paydo bo’lganda auditorlarni o’zlarining yillik balanslarini tekshirish uchun jalb etishlari mumkin. Korxonaning hisoboti va ish yozuvlari bilan tanishish yordamida, shuningdek, tekshirishning maxsus uslublarini qo’llash natijasida auditor hisobot ham shakl nuqtai nazaridan, ham mazmunan qonun talablariga to’liq mos kelishiga va tasdiqlanishi mumkinligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Швецияда давлат аудитнинг ривожланиши 2003 yilgacha Shvetsiya davlat auditi tizimining xussuiyati ikkita yuqori nazorat organining birgalikda faoliyat olib borishida edi. Biroq davlat moliyalari auditi sifatini yananda oshirish, yuqori nazorat organingning mustaqilligini ta'minlashga qo'yiladigan talablar, ushbu sohada institutsional o'zgarishlarga asos bo'ldi. Ta'kidlash joizki, bunday o'zgarishlar tezlik bilan yuzaga kelmadi- bundan avval ular ijtimoy siyosiy munozaralar, keng ko'lamlik tayyorgarlik tadbirlari, shu jumladan, qonunchilik choralari orqali parlamentdagi murosaga kelishdi. Milliy audit boshqarmasi deb nomlangan yangi davlat auditining yuqori organi parlament nazorati funksiyalarini bajaradi. Uning tarkibi avvalgi ikkita nazorat idorasining sobiq hodimlaridam, ya'ni ushbu sohada katta tajribaga ega bo'lgan kishilardan tashkil topgan. Milliy audit boshqarmasining asosiy vazifasi Parlamentning ko'rsatmalarini bajarishdir. Milliy audit boshqarmasining tahskiliy tuzulmasi va uni boshqarishdagi yakka hokimlik tamoyilining namoyon bo'lishi uning o'ziga hos xususiyatidir. Shunday qiliy Milliy audit boshqarmasining bir vaqtning o'zida konstitutsiyaviy maqomga ega va parlament tomonidan yetti yillik muddatga saylanadigan uchta Bosh auditorlar boshqaradi. Bosh Auditorlar ikkinchi muddatga qayta saylanmaydilar va ular faqat o'z vazifalarini talabga muvofiq bajarmaganliklari va qonunbuzarlik sodir etilgan holatlarda chaqirib olinishlari mumkin. Shu bilan birga Bosh auditorlar audit obyektlarini tanlashda uni amalga oshirish usullari, har bir audit natijalari bo'yicha xulosalar chiqarishda mustaqillikka egadirlar. Birgalikda ular faqat o'zaro manfaatli masalalarni – vazifalarni taqsimlash, auditni rejalashtirish ma'muriy ishlar va shu kabilarni muhokama qiladilar. Ularning vazifalariga hukumatning turli sohalaridagi faoliyatni nazorat qilish kiradi . shvetsiya parlamenti (Riksdagi) butun tashkilotning ma'muriy boshqaruviga ma'sul bo'lgan bitta Bosh Auditorni tayinlaydi. Bosh auditor tashkilotning tuzulishi vakolati bilan bog'liq qarorlar uchun javobgardir, u moliyalashtirish uchun arizalarni taklif qiladi va Milliy audit boshqarmasining yozgi hisoboti bo'yicha qarorlar tayyorlaydi. Jahon mamlakatlarida auditorlik rivojlanishining hozirgi tendensiyalari shuni ko'rsatmoqdaki mazkur faoliyat avvalo xo'jalik yurutuvchi subyektlarning ishomchli hamkori maslahatgo'yidir
Норвегияда давлат аудитнинг ривожланиши Norvegiyaning moliyaviy nazorat organi (FSA) Norvegiyada davlat buxgalterlari va auditorlik faoliyatini nazorat qilish uchun mas'ul bo'lgan mustaqil nazorat organidir. FSA quyidagilar uchun javobgardir: majburiy auditorlar va auditorlik firmalarini tasdiqlash, attestatsiyadan o‘tkazish va ro‘yxatdan o‘tkazish; boshlang'ich va uzluksiz ta'lim talablarini nazorat qilish va amalga oshirish; axloqiy talablar va qoidalarni amalga oshirish; umumiy sifat kafolati (QA) ni nazorat qilish va amalga oshirish, shu jumladan Norvegiya Buxgalterlar Institutining (DnR) QA faoliyatini nazorat qilish; jamoat manfaatdor sub'ektlari (PIE) uchun QA tekshiruvi tizimi; va qonuniy auditorlar va auditorlik firmalari uchun tergov va intizomiy (I&D) tizimi. Standartlarni o'rnatish nuqtai nazaridan, FSA vakolatli organ standart ishlab chiqaruvchi rolini o'ynamasligini aniqladi, biroq o'z nazorati orqali u standartlarga ta'sir qiladi va standartlarga qo'shimchalar va sharhlaydi. FSA mustaqil auditni tartibga soluvchilar xalqaro forumining a'zosi hisoblanadi. DnR FSA nazorati ostida PIE bo'lmagan a'zolarining QA tekshiruvini o'tkazadi. 15.01.1999 yildagi Audit va auditorlar to'g'risidagi qonun (Audit to'g'risidagi qonun) Norvegiyada moliyaviy hisobot auditini tartibga soluvchi huquqiy qoidalarni taqdim etadi. Qonunga ko'ra, auditorlik tekshiruvlari va qonuniy ishonchni ta'minlash bo'yicha xizmatlar umume'tirof etilgan audit va ishonchni ta'minlashning aniqlanmagan amaliyotlariga muvofiq amalga oshirilishi kerak. Norvegiya Buxgalterlar Institutining (DnR) Audit Standartlari Qo'mitasi tomonidan chiqarilgan standartlar amalda qo'llanilmoqda. DnR ISAning norveg tiliga tarjimalarini tayyorlaydi va ularning yurisdiktsiyada kuchga kirish sanasini belgilaydi. DnR xabar berishicha, xalqaro standartlarning tan olinishi kasbda izchil qo'llanilishi va auditorlik nazorati organi, Norvegiya Moliyaviy nazorat organi va yuridik sudlar tomonidan izchil amalga oshirilishi orqali namoyon bo'ladi. DnR ISA va boshqa IAASB eʼlonlarini norveg tiliga hech qanday qoʻshimchalarsiz yoki chizmalarsiz tarjima qilish uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga oldi. Institut shuningdek, yangi va qayta ko'rib chiqilgan ISA (ISA 700 seriyasi) ni tarjima qilish va joriy etishni yakunlaganligi haqida xabar beradi.
Испанияда давлат аудитнинг ривожланиши
Озербайжон давлат аудитнинг ривожланиши: Ozarbayjon Respublikasida auditorlik faoliyati zaruriy me’yoriy-huquqiy hujjatlar bazasida shakllantirilgan. 1994 yil 16 sentyabrda “Auditorlik xizmati to’g’risida” gi Ozarbayjon Respublikasi qonuni qabul qilindi, shu bilan milliy audit vujudga kelish va shakllanish jarayoni faollashdi. Bugungi kunda Ozarbayjonda audit o’tkazish va tashkil etish bo’yicha audit bazasining huquqiy tizimi Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasida, Ozarbayjon Respublikasi qonunlarida, Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti farmonlarida, Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlarida, Ozarbayjon Respublikasi Parlamenti qarorlarida, milliy audit standartlarida, shu bilan birga auditorlar professional etikasi va ichki hujjatlarda aks etadi.Ozarbayjon Respublikasida auditorlik faoliyatining muntazam rivojlanishi va Auditorlik Palatasi qarorlari, topshiriqlarining bajarilishi jiddiyligiga qaramasdan bir qancha muammolar kelib chiqmoqda: - majburiy audit sub’ektlarida auditdan bosh torish uchun qonunchilikda ta’sir doiraning yo’qligi; - audit sifatini oshirish va auditor kadrlarini tayyorlash sifatini oshirish zarurati; - auditor imidjini oshirish, uning nufuzining jamoatchilik tomonidan tan olinishi; - auditorlik xizmati bozorida g’irrom raqobatning mavjudligi. Ozarbayjon Respublikasi auditorlik faoliyatining bugungi kunda ahamiyatliligi shundaki, ichki bozorni xorijiy auditorlik tashkilotlari (“Katta to’rtlik” filiallari va vakolatxonalari) egallab olgan. Sanab o’tilgan muammolarni bartaraf etish uchun Auditorlar palatasi auditni isloh qilish kontseptsiyasini qayta ishlab chiqdi. Maqsad aniq yo’nalishlarni shakllantirishda, bozor iqtisodiyoti sharoitida tuzilgan audit tizimi va huquqiy- me’yoriy bazani mukammallashtirish va rivojlantirish hisoblanadi.
Украина давлат аудитнинг ривожланиши: Ukrainada auditorlik faoliyati bozor munosabatlariga o’tish bilan rivojlana boshladi. Auditorlik xizmatiga asosan qo’shma korxonalar ehtiyoj sezgan, xorijiy investorlar auditorlar hisobotlarini (hujjatlarini) tasdiqlashni talab qilgan. Audit va auditorlik tashkilotlarining rivojlanishi jahon amaliyotiga ega bo’lish, tajribadan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Ukrainada auditorlik faoliyati quyidagi bosqichlarda yuzaga kela boshladi. Birinchi bosqich – bu 1993 yilda “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunining qabul qilinishi bilan bog’liq bo’lib, mahalliy audit sohasi huquqlarini aniqlashda judayam muhim bo’lgan. Ikkinchi bosqich – Ukraina auditorlarining professional etikasini milliy me’yoriy hujjatlar va kodekslarda jamlagan audit boshqaruvi me’yoriy-huquqiy tizimini qayta ishlash. Uchinchi bosqich - me’yorlarni amalga oshirish va ulardan foydalanishni talab qiluvchi hujjatlarni qayta ko’rib chiqish. 1993 yil 22 aprelda “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Ukraina qonunining qabul qilinishi bilan auditning shakllanishi va rivojlanishi tez sur’atlarda amalga 2006 yil oktyabrda “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Ukraina qonuniga o’zgartirish kiritildi. Bu Ukrainada mustaqil auditning rivojlanishi va auditorlik faoliyati ustidan jamoaviy nazorat va boshqaruvni shakllantirishda muhim davr bo’ldi. Bug’alteriya hisobi va audit islohoti faqatgina adabiyotlar tarjimasini yaratishda turtki bo’lib qolmasdan, buxgalteriya hisobi va audit bo’yicha soddalashtirilgan milliy adabiyotlarni etarlicha miqdorda shakllantirdi.
Қозоғистонда давлат аудитнинг ривожланиши: Qozog’iston Respublikasida auditorlik tashkilotlarining rivojlanishi 1988 yildan amalga osha boshladi. 1988 yil xo’jalik hisobidagi taftish guruhi tashkil qilindi. 1992 yilda “Qozog’istonaudit” katta auditorlik mustaqil aktsionerlik kompaniyasida xo’jalik hisobi markazi qayta tashkil etildi. Hozirgi kunda “Qozog’istonaudit” aktsionerlik kompaniyasi Auditorlar Palatasining Qozog’iston Respublikasida auditorlik ishini shakllantiradigan va rivojlantiradigan, auditorlar palatasi tuzilishini, uning maqsad va vazifalarini shakllantiradigan, yagona nufuzli hamkori hisoblanadi. “Qozog’istonaudit” aktsionerlik kompaniyasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi 1993 yil 18 oktyabrda qabul qilingan qonun loyihasining, shu bilan birga 1994 yil ro’yxatdan o’tgan Qozog’iston auditorlar palatasi nizomining asosiy ishlab chiquvchisi va vazirlikda parlament qo’mitasi va hukumat darajasida muhokama qilish bo’yicha bosh maslahatchi bo’ldi. Mazkur “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qozog’iston Respublikasi qonuni Qozog’iston Respublikasida auditorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog’liq munosabatlarni boshqaradi. Auditor bo’lishga talabgorlar, shu bilan birga Qozog’iston Respublikasida auditorlik faoliyatini olib borishni xoxlovchilar va chet el fuqarolarini attestatsiyadan o’tkazish maqsadida Moliya vazirligi qoshida 5 yil muddatga davlat ishchilari va auditorlar bilan bir xil sonda shakllanadigan malakali komissiya tashkil qilingan va malakali komissiya to’g’risida Nizom tayyorlangan 1995 yilda Qozog’iston audit standartlari va Qozog’iston Respublikasi auditorlar etikasi kodeksi qabul qilindi va 1996 yildan amalda qo’llana boshladi. Audit bo’yicha standartlar va auditorlar etikasi kodeksi “Auditorlik faoliyati to’g’risida” Qozog’iston Respublikasi qonuniga muvofiq Qozog’iston Respublikasi hududida barcha auditorlar va auditorlik tashkilotlari bajarishi uchun majburiy va me’yoriy hujjat sifatida kuchga ega. Auditorlik tashkilotlarining qisqa vaqt davomida faoliyat olib borishiga qaramay auditorlik tashkilotlarining asosiy yo’nalishlarini va ularning turli xildagi tashkilotlar bilan faoliyat olib borishi ma’lum. Buyurtma tartibini tahlil qilishda auditorlik tekshiruvlarini olib borish shuni ko’rsatadiki, unda bir qancha ustunliklar mavjud: - moliyaviy-xo’jalik hisoboti va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda soliq to’g’ri hisoblanganligi va to’langanligini tekshirish; - ko’chmas mulkning baholanishi va intellektual faoliyat olib borish, aktsioner jamiyatlarning va boshqa xo’jalik birlashmalarini hissasi ustav kapitaliga kiritilishi; - balans tasdiqlanishi va soliq deklaratsiyalarini tuzish. Auditorlik tashkilotlarining yana bir keng tarqalgan va hozirgi kunda dolzarb bo’lgan funktsiyalaridan biri ekspert-analitik xizmatidir. Xo’jalik tashkilotlarining mustaqilligi sharoiti kengayishida va ularning moliyaviy ko’rsatkichlariga bo’lgan qiziqishning ortib borishi umumiy tahlil, rivojlanish yo’nalishi samaradorligiga e’tiborni oshirdi. Yana bir muhim va keng tarqalgan auditorlik tashkilotlari yo’nalishlaridan biri bu boshqaruv kadrlariga boshqaruvning yangi uslublarini o’rgatish va qo’llashda yordam berish (masalan, kompyuterda hisobot olib borish, zamonaviy axborot tizimlari bilan ishlash va h.k.) Tashkilotni rivojlanish yo’nalishini tanlashda auditorlardan shu tashkilot rivojlanish tahlilini diagnostika qilish va tashkilot o’sishidagi birinchi olib boriladigan tadbirlarni ishlab chiqish talab qilinadi. Agarda asosiy ishni shu tashkilot xodimlari bajaradigan bo’lsa, auditorlik firmasi bu erda ekspert sifatida ishtirok etadi, agar tashkilot bunday xodimlarga ega bo’lmasa, unda firma to’g’ridan-to’g’ri rivojlanish dasturini tuzishga kirishadi.
Белоруссия давлат аудитнинг ривожланиши: Belarus Respublikasida auditorlik faoliyati 1994 yil 8 noyabrda Respublika Oliy Kengashida qabul qilingan “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Belarus Respublikasi qonuni (2007 yilda 25 oktyabrda tuzatish, o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan), milliy audit standartlari, Belarus Respublikasi Moliya vazirligining auditorlik faoliyati qoidalarining qayta ishlangan shakllariga muvofiq zamonaviy sharoitlarda amalga oshirilmoqda. Qonunga ko’ra, auditorlik faoliyati – buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlari, buxgalteriya hisobi va tashkilotning boshqa hujjatlarini mustaqil tekshirish bo’yicha faoliyat bo’lib, qonunchilikning tegishli moliyaviy (xo’jalik) operatsiya va ishonchli buxgalteriya (moliyaviy) fikrlarini ifodalash maqsadida, xo’jalik guruhi, bank guruhi, bank xoldingi, oddiy sherikchilik (birgalikda faoliyat yuritish bo’yicha qatnashchilar kelishuvi), yakka tadbirkorlar kabi ularni alohida qismlarga ajratish, zaruriyat yuzasidan va yoki faoliyat yuzasidan buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarida aks etishi kerak. Auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziya berish va faoliyatini uzaytirish auditorlik faoliyatini litsenziyalash to’g’risidagi qarorda ko’rsatib o’tilgan. 12.10.2003 da tasdiqlangan Vazirlar Kengashining 1346-sonli qarorida auditorlik faoliyatini jismoniy shaxslar va auditorlik tashkilotlari amalga oshirishi belgilangan. Litsenziya 5 yil muddatga beriladi. Auditorlik faoliyati boshqaruvi bo’yicha Belarus Respublikasi qonunchiligida o’rnatilgan tartib shart va talablariga rioya qilish. Bank sohasida auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziya berish, uzaytirish, to’xtatish va bekor qilish to’g’risida 02.07.03 dagi Milliy bankning №123 qarorida belgilab qo’yilgan. Moliya vazirligi malaka sertifikatini jismoniy shaxslarga imtihondan so’ng, yuridik shaxslarga esa suhbat o’tkazilganidan so’ng beradi. Birinchi imtihonda quyidagi sohalar qamrab olinadi: Buxgalteriya hisobi va hisobot, xo’jalik faoliyati tahlili, tashqi iqtisodiy faoliyat va valyuta operatsiyasi, qimmatli qog’ozlar va qimmatli qog’ozlar bozori, soliq va boshqa majburiy to’lovlar, davlatning maqsadli byudjet fondi. Ikkinchi imtihonda quyidagi sohalar qamrab olinadi: Belarus Respublikasida auditorlik faoliyatini tartibga solish, auditorlik faoliyati qoidalari, auditorlik tekshiruvi o’tkazish va auditorlik xizmati ko’rsatish metodikasi, mehnat va mulk munosabatlari boshqaruvining huquqiy asoslari, davlat mulkini xususiylashtirish, mulklarni baholash.
Японияда давлат аудитнинг ривожланиши Ikki yoqlama yozuvning evropacha usuli Yaponiyada XIX asrning o’rtalariga qadar mutlaqo ma’lum emas edi. Aynan shu davrga kelib bu orol davlat AQShning bosimi ostida XVII asrning boshlaridan boshlab o’tkazib kelinayotgan o’z-o’zini izolyatsiya qilish siyosatidan nihoyat voz kechdi. Ikki yoqlama yozuv birinchi marta Yaponiyada 1865 yilda Edo davrida taqdim etilgan deb hisoblanadi. Amaliyotda esa u Yaponiya Milliy bankining tegishli yo’riqnomalari ishlab chiqilgandan so’ng va Moliya vazirligining Ginko Boki Seico (Bankdagi buxgalteriya hisobi operatsiyalarining usuli) nomli me’yoriy hujjati e’lon qilingandan keyin qo’llanila boshlandi. 1878 yilda Tokio va Osakada fond birjalari ochildi, keyinchalik esa yomg’irdan keyingi qo’ziqorin singari ko’plab turli aktsionerlik jamiyatlari paydo bo’la boshladi. 1890 yilda Tijorat kodeksi qabul qilindi. Unga muvofiq aktsioner jamiyatlar jamoatchilikka mavjud aktivlar va buxgalteriya balansi to’g’risidagi ma’lumotlarni taqdim etishlari shart etib qo’yildi. Aynan shu yildan boshlab Yaponiyada buxgalteriya hisobi rivojlanishida kuchli taraqqiyot boshlandi.Mustaqil auditorlik nazoratining zaiflashuvi ko’p jihatdan Yaponiya Moliya vazirligining siyosati bilan bog’liq bo’lib, u JICPAni to’liq o’ziga bo’ysundirib olgan edi. JICPA rahbariyatining ko’plab a’zolari Moliya vazirligining sobiq mas’ul ishlovchilari bo’lib, ular formal mustaqil yapon auditorlari faoliyatiga sezilarli ta’sir ko’rsatar edilar. Auditorlar bankrotlikka uchragan kompaniyalar uchun ijobiy xulosalarni Moliya vazirligi tomonidan o’tkazilgan yuqori bosim natijasida berganliklari ma’lum bo’ldi. Aynan shuning uchun ham potentsial bankrot uchun ijobiy xulosalar bergan auditorlar hech qanday jazoga tortilmadilar, Boshqacha bo’lishi mumkin ham emas edi, chunki aks holat Yaponiya Moliya vazirligining o’zini o’zi ommaga oshkor qilishi bilan barobar edi. Shuni ta’kidlash lozimki, Yaponiyada buxgalteriya hisobi va auditning g’arb modellarini joriy etishga qaratilgan urinishlar to’la amalga oshmadi. Xususan, hisob va audit amaliyotini rivojlantirish va takomillashtirish kafolati bo’lib xizmat qiladigan buxgalterlar va auditorlarning mustaqil professional tashkiloti tuzilmadi (Amalda to’liq Yaponiya Moliya vazirligiga bo’ysunadigan JICPAdan tashqari). Ichki audit yapon korporatsiyalarida yashovchan bo’lmadi, bu esa korporativ nazorat samaradorligini sezilarli darajada pasaytiradi. Ko’rinib turibdiki, bunday nomuvofiqlik noqulay holatlarga olib keladi.
Жанубий Кореяда давлат аудитнинг ривожланиши Janubiy Koreyada ko'pgina biznes institutlar singari u Yapon amaliyoti tajribasidan o'zlashtirilgan. 1990 yillar o'rtalariga kelib qonunga muvofiq faqat davlat ishtirokidagi kam sonli kompaniyalar boshqaruv tuzulmasida tashqi direktorlar jalb qilinishi shart bo'lgan. Buni alohida ro'yhatga kiritilgan kompaniyalargina tashqi auditorlarga ega bo'lishi kerak bo'lib ularning korparatsiyalardagi roli aniq bo'lmagan. Hozirgi vaqtda Janubiy Koreyadagi koreys buxgalteriya hisobi standartlari moliyaviy hisobotlarning Xalqaro standartlarga mos keladi. Bundan tashqari Janubiy Koreya Respublikasi Koreys Moliyaviy hisobot xalqaro standartlarini ishlab chiqdi ( MSFO-K). Aynan 1997 yilgi Osiyo moliyaviy inqirozidan keyin Janubiy Koreya Respublikasining Moliyaviy tartibga solish inqirozidan keyin Janubiy Koreya Respublikasining moliyaviy tartibga solish Davlat komissiyasi XVF va Jahon bankining Koreys buxgalteriya hisobi va audit standarlarini xalqaro qoidalarga muvofiq ravishda butunlay o’zgartirish bo'yicha takliflarni qabul qildi. Bu ushbu sohani huquqiy tartibga solishda muayyan o'zgarishlarga olib keldi.
Малайзияда давлат аудитнинг ривожланиши 1957-yildagi mustaqillikdan to 1997-yildagi Osiyo moliyaviy inqirozi boshlanishigacha boʻlgan qirq yillik davr mobaynida Malayziya jamiyatida qoʻllanilgan tashqi auditning roli va hissasini oʻrganadi. U Tinker (1980) tomonidan kiritilgan siyosiy iqtisodiy nazariyani qoʻllaydi. va Kuper va Sherer (1984) tomonidan takomillashtirilgan, u faqat iqtisodiy kuchlar emas, balki professional faoliyatning ijtimoiy munosabatlar jihatlariga e'tibor qaratadi. Sifatli ma'lumotlar asosan birlamchi va ikkilamchi manba materiallaridan to'plangan keys tadqiqot formatida, tadqiqot Malayziya jamiyatida audit funktsiyasi ko'p hollarda missiyaning har qanday mohiyatidan mahrum ekanligini aniqladi; aksincha, vaqt o'tishi bilan uning rivojlanishiga sabab bo'ladigan bosimlar bilan yaratiladi, shakllanadi va o'zgaradi.
Сингапурда давлат аудитнинг ривожланиши Singapur Bosh Auditorlik idorasining boshlanishi 1867 yilga borib taqaladi. Singapur Britaniya mustamlakasi bo'lganida. 19-asrga oid arxiv maʼlumotlari shuni koʻrsatadiki Singapurdagi Audit idorasi “Bo'g'ozlar” hisoblari bo'yicha yillik hisobotlarni taqdim etdi Londondagi mustamlakachi kotibga turar-joylar” AGO tashkiliy ta'lim va rivojlanish dasturiga ega bo'lib, u asosiy, professional va etakchilik ta'limi. AGO o'quv akademiyasi o'z mashg'ulotlarini olib boradi va bir qator rasmiy kurslar, mustaqil ta'lim va ish joyida o'qitish orqali rivojlanish dasturi. Yuqori yetakchilik salohiyatiga ega ofitserlar xorijda malaka oshirish uchun homiylik qilinadi, masalan AQSh Hukumatining Mas'uliyat idorasidagi Xalqaro auditorlik stipendiyasi dasturi. AGO Singapurda bir qator professional organlar va qo'mitalar tarkibida mavjud. Bular Sertifikatlangan jamoatchilik institutining Audit va kafolat standart qo'mitasini o'z ichiga oladi Singapur buxgalterlari (ICPAS) va Buxgalteriya hisobi standartlari bo'yicha maslahat qo'mitasi Ustav kengashlari uchun. AGO, shuningdek, xalq ta'limining muhimligini ta'kidlaydi, chunki parlament Agar keng jamoatchilik kontseptsiyasi va amaliyoti bilan tanish bo'lsa, demokratiya yaxshiroq xizmat qiladi jamoat javobgarligi. AGO bunga o'zining veb-sayti va nashrlari orqali erishadi davlat xizmatchilari uchun brifinglar/seminarlar. AGO akademiyasi xalq ta'limiga hissa qo'shadi davlat sektoridagi zobitlar uchun kurslar taklif qilish orqali harakat
Ўзбекистонда аудит бозорини тахлили (2015-2021 йиллар кесимида)
“Big four” аудиторлик ташкилотларининг пайдо бўлиши PricewaterhouseCoopers аuditorlikkompаniyasi ikkitа kompаniya – PricewaterhouseCoopers and Coopers&Lybrandbirlаshuvidаn kelibchiqqаn. 1849 yildа SаmuelPrаysLondondаo‘zbiznesiniochgаn. 1854 yildа Uilyam KuperLondondа kompаniyasiishiniyo‘lgаqo‘ygаn. Yillаr dаvomidа ulаr tomonidаn tаshkilqilingаn firmаlаr o‘z fаoliyatinikengаytiribbordi. Vа 1998 yildаUshbuikkаlаkompаniyabirlаshib, «PricewaterhouseCoopers» аuditorlikkompаniyasi tаshkiltopdi. «PricewaterhouseCoopers» аuditorlik kompаniyasining аsosiy аudit yo‘nаlishlаri quyidаgilаr: - umumiyаudit; - bаnkаuditi; - investisiya muаssаsаlаriаuditi; - konsаlting vаboshqаlаr. 845 yildа 25 yoshliUilyamDeloytLondondаo‘zining buxgаlteriya firmаsiniochgаn. Jorj Tush 1883 yildа Edinburg universitetini tugаtib, buxgаlter dаrаjаsigаerishgаn. 1900 yildа u Jon Niven bilаn birgаlikdаNyu-Yorkdа «Touch, Niven & Co» buxgаlteriya firmаsiniochgаn. NobuzoTomatsu 1952 yildа 57 yoshidаLondondаsertifikаtlаngаn jаmoаtchibuxgаlter mаqomigаegаbo‘lgаn vа xususiy korporаsiyaochgаn. Keyinchаlikuchchаlаbuxgаlteriyakompаniyalаribirlаshib, «Deloitte and Touche Tohmatsu International» аuditorlikkompаniyasiningvujudgаkelishigааsos bo‘lgаn. «Deloitte and Touche» аuditorlikkompаniyasiningаsosiyаudit yo‘nаlishlаri quyidаgilаr: - umumiyаudit; - bаnkаuditi; - konsаlting vаboshqаlаr.
“Big four” аудиторлик ташкилотларининг хозирги холати
Жахон бозорида “Big four” аудиторлик ташкилотларининг даромадаларини улуши Katta to‘rtlik” (Big four) auditorlik tashkilotlarining daromadlarining mintaqalar va audit xizmatlari bo‘yicha taqsimlanishi (mlrd. AQSh doll.)1
|
|
Download 179,48 Kb.
Do'stlaringiz bilan baham:
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish