Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turkiya” asarining o‘ziga xos xususiyatlari

Tezkor savol-javoblar:

1. 
   “Attuhfat” asari kimning qalamiga mansub?
   
2. 
   Asar nechanchi asrga tegishli?
   
3. 
   Nechta harf ifoda etilgan?
   
4. 
   Asar necha bo‘limdan iborat?
   
5. 
   “Devonu lug‘otit turk”ga o‘xshash jihatlari?
   

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Umarov E. Eski o‘zbek lug‘atlari. - T., 1994.
   
2. 
   Choriyev Z. Tarix atamalarining izohli lug‘ati. Toshkent: Sharq, 1999.
   
3. 
   Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. Toshkent: Fan, 2002.
   
4. 
   O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Ikki tomli: 1-t (Moskva: “Rus tili”, 1981. -631 b.), 2-t (Moskva: “Rus tili”, 1981. -715 b.).
   

MAVZU: “BADOYI-AL-LUG‘AT” DA SO‘ZLARNING JOYLASHISH TARTIBI. “KITOB-I MAJMU-I TARJUMON-I TURKIY VA AJAMIY VA MUG‘ALIY” ASARINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. “RUSCHA-SARTCHA” VA “SARTCHA-RUSCHA” LUG’ATLAR
Ishdan maqsad: XIV-XV asr lug‘atchiligini o‘rganish. XIX asr oxiri XX asr boshi lug’atchiligi
Reja:
1.“Badoyi-Al-lug‘at” da so‘zlarning joylashish tartibi.
2.“Kitob-i majmu-i tarjumon-i turkiy va ajamiy va mug‘aliy” asarining o’ziga xos xususiyatlari.
3.XIX asr oxiri XX asr boshi lug’atchiligi
2.1. Alisher Navoiy asarlariga tuzilgan birinchi qomus “Badoyi-al-lug‘at” hisoblanadi. U Husayn Boyqaro farmoni bilan tuzilgan. Lug‘at 1500-yillar orasida tuzilgan. Hozircha lug‘atning ikki nusxasi ma’lum. Biri Eronda, Sipohsolar kutubxonasida, ikkinchisi Sankt-Peterburg xalq kutubxonasida saqlanmoqda. Lug‘atning Sankt-Peterburg shahridagi qo‘lyozmasi 1750-yillarda ko‘chirilgan bo‘lib, 1960-yilda A. K. Borovkov tomonidan nashr qilingan. Olim kitobni nashrga tayyorlashga eng muhimi — so‘zlarning fonetik tuzilishiga oid nodir ma’lumotlarni negadir tushirib soldirgan. Natijada lug‘at hamma yodgorliklar qatori oddiy travskripsiyada berilgan. Aytish lozimki, ushbu lug‘atda XV asr vokalizmi va konsonavtizmi — eski o‘zbek alifbosi maxsus atamalar orqali yaxshi ochib berilgan. Lug‘at muallifi Toli Imoniy eski o‘zbek shaklidagi unli tovushlarni ko‘rsatish uchun butun mahoratini ishga solgan. Natijada u tilda mavjud bo‘lgan 14 unli tovushning har birini aniq ko‘rsatgan. Lug‘atshunos ma’lumotiga qaraganda, XV asr eski o‘zbek tilida quyidagi unli tovushlar bo‘lgan: 1. Alifi mamduda — cho‘ziq a; 2 . Alifi maftuqa — oddiy a; 3. Alifi maqsura — qisqa a*; 4. Ba zamma — oddiy u; 5. Ba zamm bal ishbo’ — o‘ta qisqa u*; 6 . Bal ishbo’ — qisqa u¹; 7. Bila ishbo’— “u”ning “yeng varianti— u; 8 . Bil fatq— u²; 9. Bil kasr — oddiy i; 10. Bil kasr bal* ishbo’ — qisqa i’; 11. B al ishbo’— cho‘ziq i:³ 12. Bila ishbo’— “i”ning keng varianti— ie; 13. Bil fatx— e⁴; 14. Ba kasr alif bal ishbo’ — qisqa e*. Toli Imoniy ularni fonologik jihatdan tekshirib, bularning 9 tasi, ya’ni 2, 4, 6 , 7, 8 . 9, 11, 12, 13 rakamln unlilar fonema, qolgan 1, 3, 5, 10, 14 rasamli unlilar fonema varianti ekanliligini ta’kidlaydi. 2 ba zamma izohida 3, 4 bil kasr izohida 3 “Badoyi-ul-lug‘at”da 26 ta undosh aks etgan: 1. Be; 2. Pe; 3. Te; 4. Chim; 5. Jim; 6 . Ha; 7. Xe; 8 . Re; 9. Ze; 10. Sin; 11. Shin; 12. To; 13. Sod; 14. Ayn; 15. G‘ayn; 16. Fe; 17. Kof; 18. Qof; 19. Gof; 20 Lom; 21. Mim; 22. Nun; 23. Vov; 24. He; 25. Y; 26. ng. Demak, Toli Imaniy buyicha eski o‘zbek alifbosi 35 harfdan iborat bo‘lgan. Lug‘at arab alifbosi asosida tuzilgan. Forsiy p, g, ch harflari maxsus boi ajamiy, kofi ajamiy, jimi ajamiy terminlari orqali ko‘rsatilgan. Har bir harfga turli miqdorda so‘zlar keltirilgan. Alif, te, q harflariga ko‘proq, boshqa harflarga kamroq misollar berilgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Toli Imoniy zeki o‘zbek alifbosini sirasiga zol, izg‘i, je, zod, se harflarini kiritmaydi. Chunki bu harflar o‘rniga olim burun tovushi ng, so‘z boshida kelib u, u harflarini anglatuvchi alifu vov va i, e harflarini anglatuvchi alifu yoy belgilarini kiritadi. Lug‘atshunosning bu ishini eski o‘zbek alifbosining o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan harakat deb tushunmoq lozim. Lug‘atshunos lug‘at tuzishda o‘rta asr qomuschiligining eng yaxshi an’analaridan foydalanishgan. Har bir so‘z qatsida uch xil ma’lumot qoldirgan: 1. So‘zning tovush tuzilishi; 2. Uning ma’nosi; 3. Grammatik xususiyati. Toli Imoniy lug‘atda Alisher Navoiy asarlaridagi mingga yaqin turkiy so‘zlarini o‘rta asr an’anasiga muvofiq forscha izohlagan. Lug‘atchi so‘z ma’nosidan kelib chiqib ularni turlicha izohlaydi. Ayrim so‘zlar sodda, ixcham izohlanadi. Masalan, turkiy buydosh so‘zi oddiy va sodda qamqad kalimasi bilan tushuntirilgan, elak, parvizan so‘zi bilan izohlangan. Buri qisqa gurg so‘zi bilan o‘girilgan. Toli Imoniy so‘z ma’nolarini tasdiqlash uchun bir bayt misol keltiradi. Masalan, tovush so‘zi sado va ovoz deb izohlangach, quyidagi misol keltiriladi: Aning tovushidin uyg‘ondi Shopur, Topib tun zulmatida bu ne’mat nur. Ayrim so‘zlar izohidagina ikki bayt keltiriladi. Chunonchi tom so‘zini lug‘atshunos forscha bom deb tushuntirgach, quyidagi ikki misolni keltiradi: Qolib itti yangi oyni toq uchun me’mori sun; Qudrat ilki bog‘laqon soat qoshing tomi zamin. Tomida ermas kabutar xayli bu jur’at bili, Kim parilar keldi oshiqlikka bu surat bila.