Attika davri (eramizdan avvalgi V-IV asrlar)

AIM.UZ

Attika davri (eramizdan avvalgi V-IV asrlar)
Reja:

1. 
   Davrning ijtimoiy xarakteri
   
2. 
   Tragediya janri
   
3. 
   Mashhur vojialanist shoirlar
   
4. 
   Sahna asarlarining yashovchanligi
   

Adabiyotlar:

1.Sh.Normatova. Jahon adabiyoti. T., 2008.

2.Esxil. “Zanjirband Prometey”. M., 1990.

3.Sofokl. “Shoh Edip”. T., 1997.

4.F.Boynazarov. Jahon adabiyoti. T., 2006.

5.F.Boynazarov. Antik adabiyot. T. 1994.

Eramizdan oldingi V asrning dastlabki yillarida boshlangan qizg`in ishtimoiy va siyosiy voqealar - Yunon elining eski ibtidoiy tuzimidan asta-sekin sinfiy davlatga aylanib borishi, mamlakatda demokratik harakatning tobora mustaxkamlanishi, Eron - Yunon urushlari yillarida mislsiz milliy birdamlik va dushman ustiga g`alaba qozonish ishtiyoqi, nihoyat, urushdan keyingi ijtimoiy va madaniy ko`tarilish - o`z ifodasini hammadan ko`ra ko`proq Esxil ijodida topadi.

Barcha Yunon adiblar singari, Esxilning hayotiga doir ma'lumotlar ham tarixda juda oz saqlanib qolgan. Binobarin, ulug` drammaturgning hayoti haqida to`laroq mulohaza yuritishning imkoni yuq. Shoir taxminann 525 – 524 - yillarda Elivsin shaxrida aszoda aristokrat oilasida tug`iladi, o`smirlik chog`larida yirik – yirik ijtimoiy va siyosiy hodisalarning shohidi bo`ladi, 15 yoshga yetar – yetmas afinaliklarni shiddatli kurashlar natijasida tiranlik saltanatining ag`darilishi, shundan keyin demokratlar bilan aristokratlar o`rtasida boshlangan keskin janglar va nihoyat, demokratik tuzimning tantana qozonganini shoir o`z ko`zi bilan ko`radi. Esxil Eroniylarga qarshi olib borilgan ulug` muxorabadan ham chetda qolmaydi: Marafon va Plateya shaharlaridagi, Salamin orolidagi qirg`in janglarda faol qatnashdi.

Esxil ijodining dastlabki mahsuli “Iltijogo`ylar” tragediyasidir. Asarning voqeasi podshox Danaining ellikta qizi haqidagi “Danaidalar” afsonasidan olingan. Danaidalarning ellikta amakivachchalari, podshox Egiptning o`g`ilari ularni zo`rlik bilan xotinlikka olmoqchi bo`ladilar. Shaxzodalarning surbetligidan nafratlangan Danaidalar otalari Danay bilan birga panox axtarib Yunonistonning Argos shaxriga, podshoh Pelasg yurtiga kelishadi. Pelasg alamdiydalarga yordam ko`rsatishga tayyoru, ammo fuqarodan bemaslahat ish tutishga andisha qilib, ularning iltimosini Argos aholisiga havola etadi. Xalq danaidalarning iltimosini bajonidil qabul qiladi. Shu asnoda Egipt bolalari ham Argosga yetib kelib qizlarga elchi yuboradilar. Podshoh Pelasg dinaidalarni himoya etishga tayyor ekanligini aytgach elchi shaxar ustiga lashkar tortib kelishini pisanda qilib, dag` – dag`a bilan orqasiga qaytadi. Biroq xavf - xatar bartaraf qilingani bilan qilarning ko`nglidan dilgirlik ko`tarilmaydi. Asarning oxirida kanizaklar xori Afroditaning ulug` qudrati madhini qilib “qizlar o`zlarining o`jarliklari bilan ma'budani ranjitib qo`ymasmikan”, degan mulohazani izhor etadi.

“Iltijogo`ylar” tragediyasi aslda uch qismdan iborat bo`lib uning keyingi qismlari bizga qadar yetib kelmagan. Ammo sarkash qizlar haqidagi afsonani intihosi ma'lum: yigitlar zo`r Bilan nihoyat danaidalarni xotinlikka olishga muyassar bo`ladilar, biroq alamzada qizlar nikox kechasi qasos olib, kuyovlarni o`ldiradilar. Faqat Gipermestra degan bir danaidagina bunday og`ir jinoyatga jur'at qilolmay, erini omon qoldiradi.

Nihoyat, mifning xotima qismida lafzidan qaytib, opa-singillariga xiyonat qilgan Gipermestra ustidan sud haqida gapiriladi; Gipermestrani o`z himoyasiga olgan Afrodita sevgi, nikoh haqida jo`shqin so`z aytib gunohkorni oqlaydi. Olimlar, Trilogiyaning bizga qadar yetib kelmagan qismlarining mazmuni shu miflarning mazmunidan iborat bo`lsa kerak, deb taxmin qiladilar.

“Eroniylar” tragediyasi bizga qadar yetib kelgan shu janrdagi Yunon adabiyotining jamiki yodgorliklari orasida zamona mavzuida yozilgan yakka-yu yagona asardir. Yaqinginada bo`lib o`tgan va shoirning o`zi bevosita qatnashgan Eron – Yunon urushi tragediyaning asosiy mavzuyi.

Voqea Eron shoxi saroyida kechadi. Taxtning sadoqatli keksalaridan iborat xor to`dasi saltanatning ulug`ligi, podshox Kserks boshchiligida Yunon urushiga jo`nagan son – sanoqsiz Eron lashkarlarining qudrati haqida kuylaydi. Keksalarning so`zida shu bilan birga uzoq va notanish yurtga safar qilgan lashkarlarning taqdiridan tashvishlanish sadjolari ham eshitiladi buning ustiga podshoxning onasi Atossaning tahlikali tushlari qo`shilib, tashvishni yana ham kuchaytiradi. Xor malikaga murojaat qilib marxum eri podshox Doroning arvoxini chaqirishni va undan madad tilashni so`raydi. Xudi shu payt kserks lashkargoxidan bir chopar keladi-da, Salamin shahrida bo`lib o`tgan dahshatli janglar natijasida Eron flotining tor – mor etilganini, son – sanoqsiz lashkarlarning qirilganini xabar qiladi.

“Eroniylar” tragediyasi - Eron - Yunon urushiga atab yozilgan, ammo bizga qadar to`la holda yetib kelmagan trilogiyaning ikkinchi qismidir. Qo`limizdagi tragediya mazmun jihatidan tamomila yaxlid va mustaqil asar bo`lsa kerak. Drammatik kurilish bobida “Eroniylar” ham oldingi tragediya singari lirika bilan dramma o`rtasida turadigan bir asarga o`xshaydi, chunki bu ham asosan lirik ohangdagi xor qo`shiqlaridan tarkib topgandur.

“Fivaning yetti dushmani” tragediyasi Edip haqidagi mifdan olinib yozilgan trilogiyaning uchinchi qismi bo`lib, oldingi ikkinchi qismi -“Lay”, “Edip” tragediyalari bizga qadar yetib kelmagan Fiva shahri afsonalarida hikoya qilinishicha, podshoh Lay, qohinlarning karomatidan qo`rqib, o`zining endigina tug`ilgan o`g`li Edipni xizmatkorga topshiradi va uni o`ldirib o`ligini yirtqich hayvonlarga tashlashni buyuradi. Ammo xizmatkor chaqaloqqa achinib, uni yashirincha boshqa yurt podshohiga eltib beradi. Trilogiyaning birinchi qismi - “Lay” tregediyasining mazmuni manna shu voqeadan iboratdur.

Evripid Gretsiyada quldorlik demokratiyasi davrining inqirozga yuz tutgan davrida ijod qildi. yevripidning o`zi yashagan davridagi tuzimga tendentsiuz davrining shoiri bo`lib tanildi. U antik dunyoning ayrim tizimlariga tanqidiy munosabatda bo`ldi. Evripid tragediyalarining asosiy xususiyatlari mifalogik syujetning kamayishi psixologik xususiyatlarining chuqurlashuvi inson ichki dunyosiga e'tiboran natijasida ommaviy ijrolarning kamayishi Bilan xarakterlanadi. Evripid tragediyalari o`zining soddaligi va ravonligi bilan xalqning diliga yaqinligi bilan ajralib turadi.

U o`zidan oldingi mashxur tragediyanavislarning an'analarini davom ettirdi. Evripid, rivoyatlarning naql qilishiga ko`ra, eramizdan oldingi 480-yilda, xuddi Yunonlar eron ustidan g`alaba qozongan kuni Afina yaqinidagi Salamin orolida o`rta hol oitlada dunyoga keladi, yaxshigina bilim oladi. Shu davrning atoqli faylasuflari Sokrat, Anaksagor, Arxelay, sofistlardan Protagor hamda Prodik Evripedning yaqin do`stlari bo`lganlar. Zamondoshlarining aytishlariga qaraganda shoir, o`z davridagi kundalik ijtimoiy siyosiy harakatlarga qotishmasdan, ilm, fan, san'at, adabiyot va falsafa bilan shug`ullanib tinchgina umr kechirishni avzal ko`rgan. Biroq shoirning xilvatnishin tabiati zamonasining ilg`or g`oyalari Bilan arobar qadam tashlashiga, asarlarida shu g`oyalarni yorqin aks ettirishiga va demokratiyaning mustahkamlash yulida qalam bilan astoydil kurashuviga xalaqit bergan emas. Evripedning tragediyalaridagi progressiv fikrlariga drammaturgiyalariga kiritgan yangiliklariga Afina jamiyatining konservativ guruxlari Tish, tirnoqlari bilan qarshilik ko`rsatdilar. V asr oxiridagi komediyanafislar shoirga ayniqsa ko`proq ta'na va malomatlar yog`diradilar, bexayolik bilan uni masxara qiladilar. Masalan Aristofan, Evripedning otasi chakana boqqol, onasi rezavorchi, xotini buzuq bo`lgan, deb shoirga dashnom bergan. Ehtimol, anna shu og`ir sharoitlarda Afinada yashashning ortiq iloji qolmaganligidandirki, Evripid o`lmasdan ilgari Makedoiniyaga ko`chib ketadi va 406 yilda shu yerda dunyoda dunyodan o`tadi. Keyingi vaqtlarda Evripidning tarjimaiy holini yozgan ba'zi kimsalar, marxumni go`rida ham tinch qo`ymasdan uning o`limi haqida tirikligidagidan ham battar bo`xdonlar tarqatadilar, shk toifa uydurmachilardan bir xillarining aytishicha shoirni guyo itlar talab o`ldirgan, ikkinchilarining ta'biriga qaraganda, Evripid o`z asarlarida xotin jinsini yomonlab ko`rsatgani uchun alamzadalar undan intiqom olib toshbo`ronda tilka – tilka qilib tashlashgan emish.

O`z ijodiy faoliyati davomida Evripid nihoyatda mashhur bo`lgan Esxel, Sofokl ham uning shuhrati darajasiga ega bo`lolmaydi. U jami 92 ta tragediya yozgan shulardan bizgacha 17 tasi yetib kelgan.

“Alkestida”, “Mediya”, “Geraklidlar”, “Ipollidlar”, “Gekuba”, “Gerakl”, “Iltijoguylar”, “Troyalik ayollar”, “Elektra”, “Ion”, “Ifigeniya Tavridada”, “Yelena”, “Andromaxa”, “Finikiyali qizlar”, “Orest”, “Vakx qizlar” va boshqa asarlarni yaratdi.

Evripidning - “Medeya” tragediyasi Yunon sahnasida yangilik bo`ldi desak yangilishmagan bo`lamiz. Shoir bu asarni “Argonavtlar” afsonasidan olgan. Asar qahramonlari “Argo” nomli kemaga tushib uzoq Kolxida eliga jo`naydilar. Og`ir mashaqqatlar va son – sanoqsiz xavf – xatarlardan keyin ular nihoyat manzilga yetib keladilar. Bu yerda podshoh Etning qizi, quyosh ma'budi Geliosning nabirasi sehrgar Mediya Argonavtlar sardori Yazonni sevib qoladi. Malikaning yordami bilan Yazon bir qancha tilsimlarni ochib, mushkulotlarni yengib, necha bora o`limlardan qolib, oltin yapoqni qo`lga kiritadi. Medeyaning Yazonga bo`lgan muhabbati tufayli butun borlig`idan ota – onasi va qarindosh urug`laridan voz kechadi. U o`zining akasini o`ldiradi, Yunonistonga kelgach erini taxtga o`tkazish maqsadida mamlakat podshohi Yazonning amakisi Peleyni ham ayamaydi. Medeya xurlangan muhabbat va rashk fojeasidir. Bu asarda Medeyaning g`am va anduhlari nafrat va g`azablarida ko`rinadi. U nihoyatda qobiliyatli shaxs sifatida gavdalanadi. U sabod va matonat bilan o`zining baxt saodati uchun kurashadi. Evripid asar qahramoning sarguzashtlarini hikoya qilar ekan nohaq tahqirlangan dilning isyoni tarzida tasvir etadi. Medeyaning qalbida birinchi navbatda ona unin yuragida o`z farzandiga nisbatan doimo mehr jilovlanib turadi.

Aristofan komediya janrida mashhur bo`lgan ma'lumki komediyanavislar turli harakatlar bilan tomoshabinni kuldirib hayotda kam bo`lsa ham uchrab turadigan manfiy hodisalarni yuqotish uchun kurash olib boradi.

Aristofanning shaxsiy xayoti haqida biz deyarli hech narsa bildirmaymiz, ba'zi manbalarning aytishiga qaraganda shoir, taxminan, eramizdan oldingi 445-yilda Attika viloyati yaqinidagi Egina orolida tug`ilgan va Afina davlatining fuqarosi bo`lgan. Aristofan o`zining adabiy faoliyatini juda erta boshlaydi va 20 yoshga yetar-yetmas komidiyanavislar musobaqasida qatnashib ikkinchi o`rinni egallaydi. Qirq yilcha davom etgan adabiy faoliyati davrida shoir hammasi bo`lib taxminan 40 dan ortiq asar yozgan. Mazkur asarlardan bizga qadar to`la xolda 11 ta komediya yetib kelgan. Olimlarning taxminiga ko`ra, shoir 385-yilda dunyodan o`tadi.

Aristofanning bizga qadar yetib kelgan bzga qadar yetib kelgan dastlabki asarlaridan biri “Axarnliklar” komediyasidir. Endigina adabiyotga qadam qo`ygan yigirma yoshlik shoir shu asarlaridayoq zamonasining eng aktual masalalaridan biri bo`lgan urush va tinchlik haqida bahs etadi. Peloponnes urushining boshlanganniga olti yil bo`lgan, shu yillar mobaynida Afinaliklarning ko`rgan talofatlarining hisobi yo`q. Son sanoqsiz odamlar o`lgan Attika viloyatining ekinzorlari bog`lar payxon qilingan mamlakatda ovqat tanqisligi vabo kasalliklari boshlangan.

“Tinchlik” komediyasi Peloponnes urushining o`ninchi yilida (1421) yozilgandir. Uning syujeti unchalik murakkab emas: Trigey degan Attikalik oddiy bir dehqon urushni bartaraf qilish niyatida bir gungqo`ng`izni boqadida katta bo`lgach uni minib, Olimp tog`iga, ma'budlar huziriga arzga jo`naydi biroq bu yerda Germesdan o`zga bironta ma'bud yoki ma'budani topa olmaydi. Germesning aytishiga qaraganda, hamma ma'budlar odamlarning uzluksiz urushlaridan achchig`lanib osmonga uchub ketishgan emish, Olimp tog`ida esa yakka yolg`iz hukmron bo`lib faqatgina muhoraba ma'budi Polemos qolibdi, u tinchlik ma'budasi Irinani g`orga qamab, g`or og`zini kattakon xarsang tosh bilan berkitib tashlabdi. Trigey chaqirib ularning ko`magida tinchlik ma'budasini tutqunlikdan qutqarishga muyassar bo`ladi, yer yuzida baxtiyor va shodiyona o`rnatiladi.

Aristofan ijodiga mansub asrlardan biri “Lisistrata” komediyasidir. Bu komediyada Peloponnes jangining 20-yili Yunon tuprog`ida yashovchi xalqning xalokat yoqasiga kelib qolgan davrida yaratiladi. Ayollarning hammasi Lisistrataning pand nasixatlariga kirib, Akropolga bekinib oladilar. Jangdagi ayollar qattiq qarshilik ko`rsatib nihoyat tinchlik o`rnatadilar.

Aristofan komediyalarining mazmuni, g`oyasi bir – biriga yaqin, asar qahramonlari sodda va xushyor dehqonlardir.

Asarda ishtirok etuvchi Dikeopal ham, trigey ham nihoyatda shijoatli va g`ayratli kishilar qilib ko`rsatiladi.

Shoirning Afina demokratik boshqaruv usuliga bag`ishlangan eng yaxshi asarlardan biri “Suvoriylar” dir. Bu asar Kleonga qarshi yoziladi. Aristofan Peloponnes urushining barcha kulfatlarini Kleondan kuradi. U haddan ziyoda ortib ketgan bo`lsada shoir uni yengil kulgu ostiga olishdan to`xtamaydi. Komediyaning voqeasi Demos nomli nihoyatda laqma, garang, keksalikdan zehni xitlashib qolgan bir cholning eshigi oldida kechadi. Hayotda uchrab turadigan hiyla nayranglar xushomadgo`ylik va til yog`lamalik yullari bilan bu cholni o`zlariga og`dirib oladilar. Demosning ikkita sodiq quli mavjud bo`ladi. Zolimlarning zulmini ko`p chekan ikkita qul o`z dushmanlarini yuqotish izmiga tushadilar, ular jangovor qushiqlar kuylab Kleonni ur kaltak qilishga da'vad etadilar shundan so`ng qazifurush bilan Ko`nchi o`rtasida janjal, jiqqillashshish, mushtlashish boshlanib ketadi. Yozuvchi g`animlarning daxanaki janglari orqali Kleonning siyosat bog`idagi jinoyatlarini ochib tashlaydi. Suvoriylar komediyasi haqqatdan ham Aristofan asarlari orasida eng yaxshilaridan biridir.

Aristofanning biz taxlil qilib o`tgan keyingi asarlari “Qurbaqalar”, “Xalq majlisidagi ayolalar” shakl va mazmun jixatidan shoirning dastlabki asarlaridan allaqachon farq qiladi.

Qadimgi olimlar komediyaning yangi turini “O`rta” komediya deb ataganlar.

“O`rta” komediyaning avtorlari endi o`z asarlarida voqealarni murakkablashtirishga, afsonaviy mavzulardan qochib ko`proq kundalik tirikchilikda uchraydigan oddiy xodisalar chunonchi, manjalaqi, xotinlarning kirdikorlari, otabezor shalaq va isrofgar o`g`illarining qilmishlari haqida gapiradilar. Zamona kishilarning sirlarini ochib sharmanda qilish hamon davom etadi - yu biroq endigi odamlar Aristofanning dastlabki asarlaridagi Kleon singari zo`ravonlar, Sokrat singari mashxur zotlar emas, balki o`zlarining Biron qiliqlari bilan rvoza taratgan shaxslar, masalan, satang xotinlar, ishparast erkaklar, aldamchi tabiblar, xulosaxo`r oshpazlar va hokozo kabilar bo`lgan. Qadimgi komediyaning eng zarur qismlaridan biri hisoblangan xorning doirasi asta sekin torayib bora – bora butunlay yo`qolib ketadi.

“O`rta” komediya Peloponnes urushning oxirgi yillarida paydo bo`lib Makedoniyalik Aleksandr saltanati boshlangan (404-336) davrlarga qadar yashab keladi.

Bu vaqt ichida Yangi oqim komediyanavislikni benihoyatda ko`p vakillari ijod qiladilar shular orasida eng yiriklari Antefan, Aleksid degan shoirlar bo`lgan. Biroq ular yozgan asarlarning quriq nomlaridn va kichik - kichik parchalaridan tashqari bizga qadar bironta to`la komediya yetib kelgan emass.

“O`rta” komediyaning muxim mohiyati shundaki keyinchalik IV asrning oxirlari va ellinizm davrinig boshlanishida komediyanavislikning bu turi “Yangi” komediya deb atalgan boshqa bir oqimning paydo bo`lishiga kuchli ta'sir ko`rsatgandir.