Atrofimizdagi ob’ektiv olam turli fanlarning o’rganish ob’ekti

Xulq-atvorning psixofiziologik asosi.

Агар жонли мавжудодларнинг хаёт кечириш мухити ҳамма жойда мутлако бир хил бўлганида, эхтимол, Ер юзи бир хил турдаги ҳайвонлар билан тўлиб кетган бўларди. Ҳакикатда эса мухит иқлим жихатидан ҳам,
яшаш шароити жихатидан ҳам ғоят ранг-баранг бўлиб бу организмларнинг табақаланишини тақазо этади. Ер
юзида ходисалар жуда ранг-баранг бўлса ҳам, уларнинг
сиклили алмашинуви ва хакозолар мавжуддир. Барча жонзот мавжуд шарт-шароитларга мослаша боради.
Мисол учун, жумладан, мухитнинг ҳарорати ўзгариши билан организмдаги кимёвий реактсияларнинг тезлиги ҳами ўзгара бошлайди: ҳарорат кўтарилиши билан реактсияларнинг тезлиги ошади, пасайган тақдирда
пасаяди, ҳарорат хаддан зиёд ошиб ёки пасайиб кетганда эса бир хужайрали организм халок бўлади. Агар жуда пац ҳароратли шароитга жойлаштирилса, шубхасиз, бошка
бир қандай жонли организм ҳам шундай қисматга учрайди. Лекин мана шундай шароитларда ёъқсак тараққий этган ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларида жиддий тафовут бўлади.
Шундай қилиб, ҳайвонлар мухитга бевосита
боғлиқлигидан сеин-аца кутила боради. Лекин жонли мавжудотлар ривожланишнинг ҳар қандай даражасида ҳам бундай боғлиқликдан хеч қачонн кутила олмайди. Мухит - жонли организмнинг хаёт кечириш шарт- шароити, жонли мавжудотлар хаёт кечиришнинг бош
омили, бошкачасига айтганда, жонли организмларининг хаёт кечириши мухитнинг шарт-шароитлари билан аниқ белгилаб қўйилгандир.
Акс эттиришнинг бир-бирига ўхшашлиги энг аввало сезги аъзолари ва нерв системасининг тузилишига боғлиқдир. Ретсептор муайян тудаги кўзгатувчиларга канчалик нафис жавоб қилса, реактсия ҳам шунчалик бир-бирига ўхшаш бўлади. Бунда маълум даражада тугридан-тугри
богланиш бор. Масалан, куриш ретсептори куёшнинг
таркок нурини акс эттиришга мослашув муносабати билан ривожланади.
Ретсепторларнинг ривожланиши маълум даражада
муайян турдаги нерв системасининг ривожланиши билан бирга боради. Сезги аъзолари ва нерв системасининг ривожланиш даражаси мукаррар равишда психик акс
эттиришнинг даражаси ва шақлини белгилаб беради. Нерв хужайралари факат турлар эмас, балки тугунлар (ганглийлар) ҳам хосил қилади. Тугунли ёки ганглийли нерв системаси энг куп микдрдаги кугатувчиларни кабўл қилиш ва кайта ишлаш имконини беради. Негаки,
сезувчан нерв хужайралари кўзгатувчиларга бевосита якин жойлашган бўлада ва кўзгалишини тахлил этиш сифатини ўзгартириб юборади.
Тананинг ҳар бир қисмида ганглийлар кушилиб, бир-бири билан нерв юллар оркали богланган нерв марказларини ташқил қилади. Айникса бош қисмида жойлашган марказ мураккаб тузилгандир.
Нерв системасининг олий типи - найчасимон нерв системасидир. У найчасимон қилиб бирлашган нерв
хужайраларидан ташқил топган бўлади. Умурткалиларда эволютсия жараёнида орка ва бош мия - марказий нерв системаси пайдо бўлади ва ривожланади. Нерв системаси ва ретсепторларнинг ривожланишига мувофик равишда психик акс эттириш шақллари ҳам мураккаблашади. Бош мияда турли хилдаги функтсияларни уз зиммасига оладиган алоҳида чекланган марказлар хосил бўлади. Бу
марказлар махсус нерв бирикмалари - ассотсиатив зоналар оркали узаро боғланади.
Шундай қилиб, психиканинг эволютсияси ретсепторлар функтсиялари шақлларининг, шунингдек сигнал
фаолиятининг мураккаблашувида ифодаланади.

3. 
   Diqqat haqida tushuncha. Diqqatning nerv-fiziologik asoslari.
   

Одамга ҳар бир дақиқада атроф-муҳитдан жуда кўп нарса ва ҳодисалар таъсир этиб туради. Лекин одамга таъсир этаётган бу нарса ва ҳодисаларнинг ҳаммаси бир хил аниқликда акс эттирилмайди. Улардан айримлари аниқ яққол акс эттирилса, бошқа бирлари шунчаки жуда хира акс эттирилади, ёки умуман акс эттирилмайди. Бу
эса ана шу одамга таъсир этаётган нарсаларга диққатнинг қай даражада қаратилишига боғлиқдир. Демак, диққатимиз қаратилган нарса ва ҳодисалар аниқ ва тўла акс эттирилади.
Диққат тушунчасига олимлар томонидан бир қатор таърифлар келтирилганлигини таъидлаш мумкин.
П.И.Иванов томонидан диққат деб- онгни бир нуқтага тўплаб муайян бир объектга актив қаратилишга айтилади.
Ф.Н.Добринин, Н.В.Кузьмина, И.В.Страхов, М.В.Гамезо, Н.Ф.Гоноболин ва бошқаларнинг фикрича, диққатнинг вужудга келиши онгнинг бир нуқтага тўпланиши онг доирасининг торайишини билдиради, гуёки онг доираси бир мунча тиғизланади.
Е.Б.Пирогованинг таъкидлашича, томонидан диққат индивиднинг ҳиссий, ақлий ёки ҳаракатлантирувчи
фаоллиги даражасининг оширилишини тақазо этадиган тарзда онгнинг йўналтирилганлиги ва бирор нарсага қаратилганлигидир.
Диққат шундай муҳим жараёндирки, у одамнинг барча фаолиятларида албатта иштирок қилади. Энг содда фаолиятдан тортиб энг мураккаб фаолиятни ҳам диққатнинг иштирокисиз бажариш мутлақо мумкин эмас. Шунинг учун диққатнинг инсон ҳаётидаги роли бениҳоя каттадир. Жумладан, француз олими Кювье гениалликни чидамли диққат деб таърифлаши, Ньютоннинг кашфиёт фикрни доимо шу масалага қаратилиш жараёни, дейиши, К.Д.Ушинскийнинг «диққат руҳий ҳаётимизнинг шундай ягона эшигидирки, онгимизга кирадиган нарсаларнинг барчаси шу эшик орқали ўтиб киради» деган фикрлари унинг аҳамиятини билдиради. Ҳақиқатдан ҳам диққат
эшигидан ташқарида қолган нарса онгимизга етиб бормайди.
Диққат психик фаолиятнинг йўналтирилиши ва шахс учун маълум аҳамиятга эга бўлган объект устида тўпланишидан иборат билиш жараёнидир. Йўналтириш деганда психик фаолиятнинг танловчанлик табиати, объектни ихтиёрий ва беихтиёрий танлаш тушунилади. Ўқувчи мактабда ўқитувчи гапираётган гапларни эшитиб ўтирганда мана шу эшитиб ўтириш фаолиятини онгли равишда танлаб олган, унинг диққати онгли равишда қўзғалган шу мақсадга бўйсундирилган бўлади.
Ўқувчининг бирор бошқа нарсага чалғимасдан ўқув материалининг мазмунига зеҳн қўйиб ўтиришида унинг психик фаолиятининг йўналиши ифодаланади.
Психик фаолиятнинг йўналтирилиши деганда ана шу танлашгина тушунилиб қолмай, балки ана шу
танланганни сақлаш ва қўллаб-қувватлаш тушунилади.
Диққатнинг билиш жараёни учун аҳамиятини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимдир. Диққат сезиш жараёнида,
идрок қилишда, хотира, хаёл ва тафаккур жараёнларида ҳар доим иштирок этади. Диққат барча акс эттириш жараёнларимизнинг доимий йўлдошидир. Диққат барча психик жараёнларимизда қатнашса ҳам, лекин диққатнинг ўзи ҳеч нарсани акс эттирмайди.
Одам бирор нарсага зўр диққат билан киришган пайтида унинг ташқи қиёфасида айрим ўзгаришлар кўзга ташланади. Демак, диққат одатда ўзининг сиртқи яъни ташқи аломатларига эгадир.
Биринчидан, диққат қаратилган нарсани яхши идрок қилиш учун унга мувофиқлашишга уринишдан иборат ҳаракатлар (тикилиб қараш, қулоқ солиш) қилинади.
Иккинчидан, ортиқча ҳаракатлар тўхтайди. Жиддий диққатнинг хусусиятларидан бири қимирламасдан жим туришдир. Масалан, аудитория ва театр залидаги
жимлик диққат вақтидаги ҳаракатсизлик натижаси бўлиб, бу жимлик одамлар маърузачини ёки артистни зўр
эътибор билан тинглашаётганини англатади.
Учинчидан, кучли диққат пайтида кишининг нафас олиши секинлашиб ва пасайиб қолади.
Демак, диққат пайтида организм рецепторларимиз алоҳида ҳолатда бўлади. Аммо бу ҳолат диққатнинг фақат ташқи ифодаси бўлибгина қолмай, балки унинг маълум
йўналиши ва барқарорлигини сақлаб турувчи шартлардан бири ҳамдир. Шунинг учун кўпинча бирор ишни бажаришдан аввал организмимизни шу ишга мослаб муайян бир ҳолатда тутиб оламиз.
Диққатнинг ташқи ифодаланишига рассомларнинг расмлари, турли журналлардан олинган суратлар энг яхши иллюстратив материал ҳисобланади. Улар
ёрдамида киши диққатининг ташқи ифодасига хос бўлган мимика ва пантомимикани кўрсатиш мумкин.
Диққатнинг нерв- физиологик асослари
Одамга ҳар бир дақиқада таъсир қилиб турадиган
қўзғатувчилар турлича рефлексларга сабаб бўлади. Чунки ҳар қандай рефлекс организмнинг ташқи таъсиротга
берадиган қонуний жавоб реакциясидир.
Диққатнинг нерв - физиологик асосида ориетировка ёки текшириш деб аталадиган махсус рефлекс ётади.
Бундай рефлексни академик И.П.Павлов махсус ибора билан «бу нима гап рефлекси» деб ҳам атайди. Ана шу рефлекс одатда организмга тўсатдан бирорта янги нарсанинг таъсири ёки ҳаддан ташқари кучли таъсирот орқали ҳосил бўлади. Ориентировка ёки текшириш рефлекси диққатнинг физиологик асоси ҳисобланади,
чунки бу рефлекс бош мия ярим шарларининг пўстида кучли қўзғалиш жараёнидан иборат бўлади. Бошқача қилиб айтганда ҳар бир дақиқада организмга турли нарсаларнинг таъсиридан ҳосил бўлган қўзғалишларга нисбатан ориентировка ёки текшириш рефлекси айни
чоғда нисбатан кучли (яъни оптимал) қўзғалиш манбаини юзага келтиради.
Бош мия ярим шарларининг пўстида пайдо бўладиган кучли қўзғалиш манбаи нисбатан узоқроқ сақланиб турадиган мустаҳкам қўзғалиш бўлади. Ана шу нуқтаи- назардан академик И.П.Павлов “диққатнинг физиологик асосини бош мия пўсти қисмидаги оптимал қўзғалиш манбаи ташкил қилади”, деб таъкидлаган. Буни биз академик И.П.Павловнинг қуйидаги сўзларидан очиқ ойдин кўришимиз мумкин.
«Мия ярим шарларининг оптимал қўзғалишга эга бўлган қисмида –дейди И.П.Павлов,- янги шартли рефлекслар енгиллик билан ҳосил бўлади ва
дифференцировкалар муваффақиятли равишда пайдо бўлади. Шундай қилиб, оптимал қўзғалишга эга бўлган жой айни чоғда бош мия ярим шарларининг ижодга
лаёқатли қисми деса бўлади. Мия ярим шарларининг суст қўзғалган бошқа қисмлари бундай хусусиятга қобил эмас.
Уларнинг айни чоғда функцияси жуда нари борганда тегишли қўзғовчилар асосида илгаридан ҳосил қилинган рефлексларни қайта тиклашдан иборатдир».
И.П.Павлов томонидан кашф этилган нерв жараёнларининг индукция қонуни диққатнинг
физиологик асосларини тушуниб олиш учун аҳамиятга эгадир. Мана шу қонунга мувофиқ, бош мия пўстининг
бир жойида майдонга келган қўзғалиш жараёнлари бош мия пўстининг бошқа жойларида тормозланиш
жараёнларини юзага келтиради. Бош мия пўстининг
айрим бир жойида юзага келган тормозланиш жараёни бош мия пўстининг бошқа жойларида кучли қўзғалиш жараёнларини пайдо бўлишига олиб келади. Айни шу пайтда ҳар бир онида мия пўстида қўзғалиш жараёни учун оптимал, яъни ниҳоятда қулайлик билан ҳаракатланувчи бирор бир кучли қўзғалиш манбаи мавжуд бўлади. «Агар бош суягига қараш имкони
бўлганда, деган эди И.П.Павлов, унинг ичидаги мия кўринадиган бўлса, агар мия ярим шарларида оптимал кучли қўзғалиш учун энг яхши шароит туғилган нуқтаси милтиллаб кўринадиган бўлса, янги соғлом бир нарсани ўйлаб турган одамнинг миясига қараганимизда уни
миясини катта ярим шарларида жуда ғалати
жимжимадор шакли, сурати ва ҳажми ҳар дамда бир ўзгариб, турланиб, жимир-жимир қилиб турган ёруғ нарсани у ёқдан бу ёққа югуриб қимирлаб турганини ва мия ярим шарининг бу ёруғ нарса атрофидаги бошқа
ерларни бир мунча хира тортиб турганини кўрардик».
А.А.Ухтомский томонидан илгари сурилган доминантлик тамойили ҳам диққатнинг физиологик асосларини аниқлаш учун катта аҳамиятга эга. Доминантлик тамойилига мувофиқ мияда қўзғалишнинг ҳар доим устун турадиган ҳукмрон ўчоғи мавжуд бўлади, бу ҳукмрон
қўзғалиш ўчоғи айнан шу дамда мияга таъсир қилиб, унда
юзага келаётган ҳамма қўзғалишларни қандайдир
равишда ўзига тортиб олади ва бунинг натижасида бошқа қўзғалишларга нисбатан унинг ҳукмронлиги янада ошиб боради. Нерв тизими фаолиятининг табиати
қўзғалишнинг ҳукмрон бўлиши ёки доминантнинг мавжудлиги билан асосланади.
Бу ҳол психологик жиҳатдан бирор қўзғатувчиларга диққатнинг қаратилиши ва айни чоғда таъсир қилиб турган бошқа қўзғатувчилардан диққатнинг чалғишида ифодаланади.
Жиддий диққат, одатда ўзига характерли бўлган ташқи
ифодалари билан боғлиқ бўлади. Нарсани яхшилаб идрок қилишга қаратилган ҳаракатлар билан (тикилиб қараш
билан эшитиш) ортиқча ҳаракатларни тўхтатиш, нафас олишни секинлаштириш, диққат учун хос бўлган юз ҳаракатлари билан боғлиқ бўлади.

3.