Atrofimizdagi ob’ektiv olam turli fanlarning o’rganish ob’ekti

5-savol.Temperament haqida tushuncha
Tevarak - atrofimizdagi hayot faktlari va hodisalarga bir xil odamlar tez va engillik bilan, bir xillari shoshmasdan va qiyinchilik bilan, boshqalari esa sust va befarq boladilar, yana bir xillari keskin va gayratli, ayrimlari esa bir xil maromda va mulohazali boladilar. Temperament va xarakter odamning ijtimoiy munosabatlarida yaqqol namoyon boladigan individual xususiyatlardir. Temperament - lotincha
“aralashma” yoki qismlarning nisbati, degan manoni bildiradi. Temperament - shaxsning hissiy qozgaluvchanligi va umumiy harakatchanligi bilan sifatlanadigan individual xususiyatlar yigindisi. Temperament - inson faoliyatida uning asab tizimi tipining namoyon bolishi. Temperament his -tuygularning
paydo bolish tezligi va kuchida hamda kishining umumiy harakatchanligida namoyon boladigan individual - psixologik xususiyatlarining majmuidir. Temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlarning asosiy belgilari:1) temperamentning ayni bir xil xususiyatlari, xuddi bir odamning ozida faoliyatning har xil turlarida va har turli maqsadlarda namoyon boladi;2) temperamentning xususiyatlari odam hayotining butun davomida va malum bir qismida barqaror va ozgarmasdir;3) mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir - biri bilan tasodifiy birlashgan bolmay, balki bir - biri bilan qonuniy boglangan bolib, bu xususiyatlar temperament tiplarini ifodalovchi muhim tuzilmani hosil qiladi.Temperament tiplari
Sangvinik - yuksak reaktivlik. Bolar - bolmas narsalarga qattiq xoxolab kulaveradi. Muhim bolmagan fakt qattiq jahlini chiqaradi. Diqqatini jalb qilgan hamma narsalarga tetik va zor qozgalish bilan javob beradi. Imo - ishoralari va harakatlari yaqqol korinib turadi. Uning aft - basharasiga qarab kayfiyatining qandayligini, narsalarga yoki odamga bolgan munosabatlarini bilish oson. Diqqatini tez bir joyga toplaydi. Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yuksak. Juda kuchsiz tovushlarni va yoruglik qozgovchilarni payqamaydi. Aktivligi yuksak, juda gayratli va ishchan, darslarda tez - tez qol kotarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin , yangi ishlarga gayrat bilan kirishadi. Faolligi va reaktivligi muvozanatli. Uni intizomga chaqirish oson. U oz hissiyotlarining namoyon bolishini va ozining ixtiyorsiz harakatlarini tez ushlab qola oladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi ishga tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to`playdi.
Aqli tez ishlaydi, topqir. Harakatlari nihoyat darajada silliqlik xususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari,Hissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishlari va intilishlari juda ozgaruvchan. U yangi kishilar bilan tez kirishib ketadi. YAngi talablar, yangi sharoitga osonlik bilan organadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tez kocha oladi. Malakalarni tez ozlashtiradi va tez qayta ozgartiradi. Aqli ixcham. ekstrovertirovanlik xususiyatiga ega. Otgan va kelajak hayot haqida tasavvurlariga qaraganda koproq tashqi taassurotlarga javob beradi. Xolerik - xuddi sangvinik kabi sust senzitivlik, yuksak reaktivlik hamda faollik bilan ajralib turadi, lekin faollikdan reaktivlik ustunlik qiladi.
SHuning uchun u tinimsiz ozini ushlay olmaydigan, betoqat, serzarda. Sangvinikka qaraganda ozroq silliq va koproq qotib qolgan. SHuning uchun intilishlari va qiziqishlarida katta baqarorlik, zor qatiylik bor, diqqatini kuchirishda qiyinchilikka uchraydi. Psixik tempi tez. Bir ishni boshlasa oxiriga etkazadi. Flegmatik - senzitivligi sust, hissiy qozgaluvchanligi oz, kuldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Hamma bir narsa yuzasidan qattiq kulganda u vazminligicha qolaveradi.
Katta kongilsiz hodisa yuz berganda ham osoyishtaligini buzmaydi. Imo - ishoralari oz, harakatlari ifodasiz. gayrati, ishchanligi bilan ajralib turadi. YUksak faolligi oz, reaktivligidan ancha ustunlik qiladi. CHidamliligi, matonati, ozini tuta bilish bilan ajralib turadi. Harakatlarining tempi va nutqining tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan toplaydi. Rigid (qotib qolgan), diqqatini qiyinchilik bilan kochiradi. YAngi sharoitga qiyinchilik bilan moslashadi.
Introvertirovanlashgan. YAngi odamlarga qiyinchilik bilan qoshiladi. Tashqi taassurotlarga qiyinchilik bilan javob
qaytaradi. Melanholik - yuksak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yuksak (sezgi chegaralari yuqori). Arzimagan sababga kora, kozlaridan yosh oqib ketaveradi. Nihoyatda arazchan, sekin yiglaydi. Samimiy, juda oz kuladi, faolligi sust. Oziga ishonmaydi, tortinchoq, ozgina qiyinchilik tugiladigan bolsa, qolini yuvib qoltigiga urib qoya qoladi. gayratsiz, qatiy emas. Diqqati tez chalg`iydi, barqaror emas. Psixik tempi sust. Rigid (qotib qolgan). Introvertirovanlik xususiyatiga ega.
Ҳиссий ҳолатларнинг ифодаланиши Ҳиссий ҳолатларнинг ифодаланиши
биринчидан, ифодали ҳаракатлар (юз ифодаси, қўл, оёқ ҳаракатлари), иккинчидан организмдаги турли ҳодисаларни, яъни ички аъзолар фаолиятининг ва ҳолатининг ўзгаришида, учинчидан табиатда, яъни
организм қон таркибидаги ва бошқа суюқликлардаги кимёвий ўзгаришларни, шунинг билан бирга модда алмашинувида бўладиган ўзгаришларни ўз таркибига олади. Ҳис-туйғуларнинг ташқи ифодасига юз ифодаси, имо-ишора, важоҳат ва қадду-қоматнинг
ўзгариши, айирув, ташқи чиқарув безларининг фаолияти (сўлак, тер ажралиши) ва айрим ҳаракатлар
хусусиятларидаги ўзгаришларни киритиш мумкин. Бунга нутқнинг фаол ўзгаришлари, «овоз мимикаси» ва гаплар таркибининг синтаксис ўзгариши, «тутилмасдан
гапириш», ёки алоҳида «силлиқлик» ҳамда
«ифодалилик»нинг юзага келиши ниҳоят ҳиссиёт ўзининг тўла қисман ифодасини топадиган хатти-ҳаракатларга тааллуқлидир. Кишининг эмоционал
кечинмалари вақтида нутқининг тезлиги ўзгаради.
Кўпинча нутқнинг синтаксис тузилиши бузилади, тезлиги ва аҳамияти ўзгаради. Ўтказилган текширишлар шуни кўрсатадики, ғамгинлик ва маъюслик ҳисларини
ифодаловчи кишининг овози беихтиёр пасайиб кетади, сўзлашган кишининг товуши ҳам бўлиниб - бўлиниб
чиқади.
Ҳисларни кечириш шакллари
Ҳиссиёт кечинмалари турли ҳолатларда турлича тезлик билан пайдо бўлади. Баъзан ҳиссиёт тўсатдан, дарҳол пайдо бўлади. Масалан, киши бирдан хурсанд бўлиб кетади, дарҳол ғазабга келади, аччиқланади ва ҳокозо.
Лекин баъзан шу ҳиссиётлар ўзи дафаътан
қўзғалмайди, балки аста-секин туғила бошлайди. Шундай ҳиссий кечинмаларнинг қай даражада тез пайдо бўлмаслигини белгилаш қийин ёки бутунлай билиб бўлмайди. Эмоционал кечинмаларнинг кучи турлича
бўлиши мумкин. Ҳиссиётларни кучи аввало ёқимли ва ёқимсиз туйғуларнинг нақадар кучли бўлишидадир.
Ҳиссиётнинг кучи шу ҳиссиётни шахснинг нақадар эҳтирос билан кечирилганлиги билан белгиланади.
Ҳиссиётнинг қўзғалиш хусусиятлари пайдо бўлиш йўлини кучи ва барқарорлиги бир қанча сабабларга боғлиқдир. Атроф-муҳитнинг ҳолати шу пайтдаги эҳтиёжларнинг кучи шу хислат тузилишига сабаб бўлган
ҳодисаларнинг шахсий ва ижтимоий аҳамиятини англаши, одамнинг дунёқараши, бу хислат қандай вазиятда пайдо бўлиши ва ўтмиши ҳамда шахснинг индивидуал хусусиятларига боғлиқдир.
Ҳисларнинг айни вақтда нақадар тез кучли ва барқарор
бўлишига кўра ҳис-туйғуларнинг қуйидаги турлари фарқланади: ҳиссий тон, эмоциялар, аффект, стресс,
кайфият ва бошқалар. Ҳиссий ҳолатларнинг ифодаланиши Ҳиссий ҳолатларнинг ифодаланиши
биринчидан, ифодали ҳаракатлар (юз ифодаси, қўл, оёқ ҳаракатлари), иккинчидан организмдаги турли ҳодисаларни, яъни ички аъзолар фаолиятининг ва ҳолатининг ўзгаришида, учинчидан табиатда, яъни
организм қон таркибидаги ва бошқа суюқликлардаги кимёвий ўзгаришларни, шунинг билан бирга модда алмашинувида бўладиган ўзгаришларни ўз таркибига олади. Ҳис-туйғуларнинг ташқи ифодасига юз ифодаси, имо-ишора, важоҳат ва қадду-қоматнинг
ўзгариши, айирув, ташқи чиқарув безларининг фаолияти (сўлак, тер ажралиши) ва айрим ҳаракатлар
хусусиятларидаги ўзгаришларни киритиш мумкин. Бунга нутқнинг фаол ўзгаришлари, «овоз мимикаси» ва гаплар таркибининг синтаксис ўзгариши, «тутилмасдан
гапириш», ёки алоҳида «силлиқлик» ҳамда
«ифодалилик»нинг юзага келиши ниҳоят ҳиссиёт ўзининг тўла қисман ифодасини топадиган хатти-ҳаракатларга тааллуқлидир. Кишининг эмоционал
кечинмалари вақтида нутқининг тезлиги ўзгаради.
Кўпинча нутқнинг синтаксис тузилиши бузилади, тезлиги ва аҳамияти ўзгаради. Ўтказилган текширишлар шуни кўрсатадики, ғамгинлик ва маъюслик ҳисларини
ифодаловчи кишининг овози беихтиёр пасайиб кетади, сўзлашган кишининг товуши ҳам бўлиниб - бўлиниб
чиқади.
Ҳисларни кечириш шаклларi.
Ҳиссиёт кечинмалари турли ҳолатларда турлича тезлик билан пайдо бўлади. Баъзан ҳиссиёт тўсатдан, дарҳол пайдо бўлади. Масалан, киши бирдан хурсанд бўлиб кетади, дарҳол ғазабга келади, аччиқланади ва ҳокозо.
Лекин баъзан шу ҳиссиётлар ўзи дафаътан
қўзғалмайди, балки аста-секин туғила бошлайди. Шундай ҳиссий кечинмаларнинг қай даражада тез пайдо бўлмаслигини белгилаш қийин ёки бутунлай билиб бўлмайди. Эмоционал кечинмаларнинг кучи турлича
бўлиши мумкин. Ҳиссиётларни кучи аввало ёқимли ва ёқимсиз туйғуларнинг нақадар кучли бўлишидадир.
Ҳиссиётнинг кучи шу ҳиссиётни шахснинг нақадар эҳтирос билан кечирилганлиги билан белгиланади. Ҳиссиётнинг қўзғалиш хусусиятлари пайдо бўлиш йўлини кучи ва барқарорлиги бир қанча сабабларга боғлиқдир. Атроф- муҳитнинг ҳолати шу пайтдаги эҳтиёжларнинг кучи шу хислат тузилишига сабаб бўлган ҳодисаларнинг шахсий ва ижтимоий аҳамиятини англаши, одамнинг
дунёқараши, бу хислат қандай вазиятда пайдо бўлиши ва ўтмиши ҳамда шахснинг индивидуал хусусиятларига боғлиқдир. Ҳисларнинг айни вақтда нақадар тез кучли ва барқарор бўлишига кўра ҳис-туйғуларнинг қуйидаги турлари фарқланади: ҳиссий тон, эмоциялар, аффект, стресс, кайфият ва бошқалар.