|
14 bilet
1-Temperamentning evalutsion jarayonga moslashish munosabati
1- Favqulodda temperamentning bir xil xususiyatlari, motiv, psiindividual xususiyatlari bilan temperamentga aloqador nerv tizi-mi xususiyatlarining o‘zaro qo‘shiluvini nerv
tizimining tipi deb nomlaydi va uni to‘rtta tipga ajratadi: a) kuchli, muvozanatli, epchil; b) kuchli, muvozanatsiz, epchil; v) kuchli, muvozanatli, sust; g) kuchsiz tip.
Yirik rus psixologlaridan biri B. M. Teplov (1896—1965) va uning shogirdlari, maslakdoshlari I. P. Pavlovning tadqiqotlari- ni davom ettirib, inson nerv jarayonlari xususiyatlarining
o‘ziga xos tomonlarini ochishga muvaffiq bo‘ldilar. Ular nerv- fiziologik jarayonlarning nozik qirralarini o‘rganishda maxsus moslama-lar yordami bilan o‘zgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni (omillarini) matematik statistika metodlari orqali hisoblashni tatbiq etdilar. B. M. Teplov ilmiy maktabi namoyandalari tomonidan olingan ma’lumotlarga qaraganda, insonda hosil qilinadigan shartli reflekslarning ba’zi bir individual xususiyatlari o‘zaro uyg‘unlikka egadir.
Ularningta’biricha, o‘zaro bog‘liq indivi-dual xususiyatlar tizimi asab tizimining muayyan xususiyati bilan tavsiflanadi.
Jumladan, o‘zaro bog‘langan xususiyatlar, birinchidan, shartli qo‘zg‘ovchi mustahkamlanishi davom etishidan qat’i nazar, shartli reflekslar so‘nishi darajasiga, ikkinchidan,
qo‘zg‘ovchilar-ning kuchli yoki kuchsizligi bilan shartli reaksiyaning hajmi orasi-dagi tafovutlarga, uchinchidan, asosiy qo‘zg‘ovchi sezgirligiga begona (notanish)
qo‘zg‘ovchini ijobiy (salbiy) ta’sir o‘tkazish darajasiga,
to‘rtinchidan, boshqa ko‘rinishdagi yoki kuchlanishdagi qo‘zg‘alish jarayonlarining kuchiga bog‘liqdir.
Ma’lumotlarning tahliliga binoan, tormozlanishning
(to‘xtalishning) kuchi bilan nerv jarayonlarining muvozanatlashuviga taallukdi shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari turkumlari shunga o‘xshash usul yordami bilan kashf qilingan. SHuningdek, B. M. Teplov ilmiy maktabining na-moyandalari tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslar-ning hosil bo‘lish tezligini
tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi ham ta’birlab berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida ifodalanuvchi asab tizimining notanish xususiyati dina-minlik deb nomlangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo‘zg‘alish jarayo-nining to‘xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni (yangi xislatni) labillik, ya’ni lotincha 1a’1a115 - beqa-rorlik deb ataganlar. SHuning bilan birga asab tizimining boshqa xususiyatlari mavjudligi to‘g‘risida ilmiy taxminlar ilgari suril-gan, chunonchi: senzitivlik, reaktivlik va hokazo. B. M. Teplov ilmiy maktabi I. P. Pavlov tadqiqotlarida aniq-langan asab tizimining xususiyatlari
to‘g‘risidagi nazariya va tax-minlar muayyan darajada kengaytirilgan hamdatemperamentningtub mohiyatini tushuntirishga qulay imkoniyatlar yaratilgan. Lekin shun-day chuqur izlanishlar olib borilishiga qaramay, psixologlar tomo- nidan kashf qilingan xususiyatlarning kimyoviy va fizikaviy mohiyati to hanuzgacha noma’lum bo‘lib qolmoqda.
Xuddi shu bois, asab tizimining xususiyati to‘g‘risidagi ilmiy mushohadalar faqat shartli reflektor faoliyati bilan o‘zaro bog‘liq individual xususiyatlar turkumiga taallukli umumiy sabablar bo‘yi-cha talqin qilishni ifodalaydi, xolos.
Nerv tizimi
2 savoli-Harakter haqida tushuncha
Xarakter» so’zi aynan tarjima qilinganda grekchalan «tamg’a» degan ma’noni anglatadi. Lekin har qanday individual xususiyatlar ham xarakter bo’la olmaydi. Masalan, ko’rish va eshitishning o’tkirligi, tez esda olib qolish bu xarakter emas.
Xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan, faoliyat usullarida namoyon bo’ladigan, tipik sharoitlarda ko’rinadigan va bu sharoitlarsa shaxsning munosabati bilan belgilanadigan individua-psixologik xususiyatlar yig’indisi
tushuniladi. Xaraktsr xususiyatlarining namoyon bo’lishi har bir tipik vaziyat hissiy kechnnmalarining individual o’ziga xos xususiyati shaxs munosabatlariga bog’liq. Ikkinchi tomondan, har bir tipik vaziyatdagi harakat sifatlari va individual o’ziga xos usullari shaxs munosabatlariga bog’liq. Xarakterning intellektual, hissiy va irodaviy hislatlarini ajratish mumkin.
Xarakter deganda, shaxsda muhit va tarbiya ta’siri ostida tarkib topgan va uning irodaviy faolligida, tevarak atrofdagi olamga (boshqa kishilarga, mehnatga, buyumlarga) o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlarda namoyon bo’ladigan individual xususiyatlarini tushunamiz.
Xarakterning juda ko’p hislatlari odamning ish-harakatlarini belgilovchi chuqur va faol mayllar hisoblanadi. Mana shu moyilliklarda xarakter xislatlarining undovchilik kuchi namoyon bo’ladi. Odam xarakter hislatlarining ana shunday undovchilik kuchi tufayli ko’pincha ob’ektiv sharoitga zid ish qiladi va mutlag’o mag’sadga nomuvofiq harakat usullarini qo’llaydi. Ayrim odamlar bilib turib qiyin vazifani tanlaydilar, ayrimlar aksincha. Xarakter xislatlari ma’lum tarzda harakat
qilishga ba’zan esa sharoitga qarama-qarshi harakat qilishga undar ekanlar, ular xayotiy qiyin daqiqalarda yaxshiroq namochim bo’ladilar. Xarakter qarshilik ko’rsatuvchi sharoitlar bilan kurashda sinaladi. Xarakterni tarbiyalash barkamol avlodni tarbiyalashning markaziy na muhim vazifalaridan biridir. Qat’iyatlilik tanqidiy qarash, fahm-
farosat, qo’zg’atuvchanlik, xushfe’llik singari hislatlari- intellektual(aqliy), quvnoqlik, mexribonlik-hissiy-irodaviy xususiyatlarga kiradi.
Xarakterning psixologik va fiziologik sabablari haqida faqat taxminiy fikrlar, xulosalar mavjud. Kishi temperamenti uning xaraktern tarkibiga kiradi, shu sababli ham xarakterning fiziologik asosi asab tizimining tipidan iborat. Xarakter xislatlari shaxsnint qiyin hosil qilinadigan va mustahkamlanib qoladigan xususiyatlari bo’lganlari tufayli, xarakterning fiziologik asosi ham individual xayot jarayonida asab
tizimining o’zgargan xususiyatlaridan iborat. Hayvon asab
Do'stlaringiz bilan baham: |
