Atrof-muhitni muhofaza qilishdagi eng dolzarb muammolar

Energetik suvlar bug‘ olish, qurilmalar, binolar va mahsu- lotlarni isitishda ishlatiladi. Texnologik jarayonda ishlatiladigan suvning sifati aylanma suv tizimlaridagi suvning sifatidan yuqori bo‘lishi kerak. Suvning sifati deganda, uning sanoat korxonasida ishlatilishi mumkinligini ta’min1o chi fizik, kîmyoviy, biologik va bakteriologik ko‘rsatkich1ari yig‘indisi tushuniladi. Ba’zan tarkibida tuz miqdori 10-15 g/m³, qattiqligi 0,01 mo1-ekv/m³ dan yuqori bo‘1magan va oksidlanishi 2 g O,/m' ga teng bo‘lgan suv kerak bo‘1adi.
3-jadval
Texnologik suv sifatiga qo‘yiladigan talablar

Ko‘rsatkich1ar	Kimyoviy tolalar ishlab chiqarish sanoati	Kimyo sanoati	Oqlanma- gan selluloza sanoati	Yuqori bosimli qozonlarda bug‘ ishlab chiqarish (5—10 MPa)
Umumiy qattiqlik, ekv/m^3 Moddalarning miqdori, kremniy dioksidi mrs marganes temir kislorod nitrat va nitritlar pH ko‘rsatkichi Ranglilik, grad Oksidlanish, g/m'	0,035 0,03 0,05 7—8 5 4	0,012 50 0, I 6,2—8,3 20 —	5 50 — 0,1 6—10 —	0,035 0,7 0,05 0,05 0,3 8—10

Korxonalarda toza suv martini kamaytirish maqsadida aylanma va yopiq tizimli suv ta’minoti hosil qilinadi. Aylanma suv ta’mi- rıotida oqova suvlarni zaruriy tozalash, ay!anma suvni so itisiı, ishlov berish va takroriy ishlatish ko‘zda tutiladi. Aylanma suv ta’minotini qo‘11ash tabiiy suv sarfıni 10+15 marta qisqartiradi. Aylanma suv karbonat qattiqlik, pH, muallaq zarrachalar na biogen elementlar, KBKE (kislorodga bo'1gan kimyo iy ehtiyoj) ko‘rsatkich1arining ma’1um miqdorlariga mos kelishi kerak.

Aylanma suv asosan, issiqlik-almashtiruvchi qurilmalarda ortiqcha issiqlikni chiqarib yuborish uchun ishlatiladi. U ko‘p marotaba 40+5‘C gacha isitiladi va purkovchi havzalarda sovitiladi. Uning anchagina qismi purkash va bug‘lanish natijasida yo‘qo1adi. Issiqlik-almashtiruvchi qurilmalarining buzilishi va nosozligi tufayli u ma’lum me’yorda ifloslanadi.

2. 
   Oqova suvlarning hosil bo‘1ishi, tarkibi va xossalari
   

Oqova suvlar hosil bo‘lishi sharoitiga qarab maishiy, fekal, ntmosfera va sanoat oqova suvlariga bo‘1inadi.
Xo'jalik-maishiy oqova suvlari — bu dush, yuvinish, ham- mom, kirxona, ovqatlanish xonalari, hojatxona, polni yuvishdan hosil bo’ladigan suvlar hisoblanadi. Bu suvlarning tarkibida taxminan 58a organik va 42a mineral moddadan iborat aralashmalar hosil bo‘ladi. Atmosfera oqova suvlari — yomg‘ir va qor erishidan paydo bo‘ladigan va korxona hududidan oqib chlqndigan suvlar. Ular organik hamda mineral qo‘shimcha1ar bllnn ifloslangan bo‘ladi.
Ssnont oqova suvlari organik va noorganik xomashyoni qayta lshlash va qnzib olishda hosil bo‘liıdi. Texnologik jarayonlarda oqova ıuvlnrnl hosil qiluvclıi nınnhnlar$a quyidagilar kiradi: 1) kimyoviy ıoahılyııl«t h‹›r1slı1 nat ijnsldn hosil bo‘ladigan suvlar (ular t›tuhlsııg’lcll moddnlnr ya ronksiyn mahsulotlari bilan ifloslanadi); 11 aomaıhyo va boahlang’ich mahsulotlardagi erkin va bog‘1angan hamda qayta lshlnsh )arayonlarida hosil bo‘ladigan namlik ko‘rini- shldagi suv; 3) xomashyo, mahsulot va qurilmalarni yuvishdan so‘ng hosil bo‘ladigan suv; 4) oqadigan suvli eritmalar; 5) suvli ekstraktlar va absorbentlar; 6) sovituvchi suvlar; 7) boshqa oqova suvlar; vakuum-nasoslardan, aralashtirish kondensatorlaridan, gidrozol yo‘qotishdan, idishlarni, qurilmalarni va binolarni yuvish- dan tushadigan suvlar.
Oqova suvlarning miqdori va tarkibi ishlab chiqarish turiga bog‘liq. U turli moddalar: 1) biologik nobarqaror organik birik- malar; 2) kam zaharli noorganik tuzlar; 3) neft mahsulotlari;

4. 
   biogen birikmalar; 5) o‘ziga xos zaharli moddalar, jumladan, og‘ir metallar, parchalanmaydigan organik sintetik birikmalar bilan ifloslanishi mumkin:
   

Oqova suvlar tarkibida erigan anorganik va organik birikmalar, muallaq dag‘al dispers va kolloid aralashmalar, ba’zan erigan gazlar (vodorod sulfid, karbonat aneidrid va bosh ¿1 Şo‘ladi
2 — S.M. Turobjonov va b. _H1tFlANG$ * ' 17

UN! ^{'7EkS “ '}

Tayyor mahsulot olish uchun texnologik siklni to‘1iq o‘tishda foydalanilgan suv boshlang‘ich, oraliq va oxirgi mahsulotlar bilan ifloslanadi. Masalan, rnineral o‘g‘itlar va noorganik moddalar ishlab chiqarish korxonalaridagi oqova suvlar, kislotalar, ishqorlar, har xil tuzlar (ftoridlar, sulfatlar, fosfatlar, fosfıtlar va boshqalar) bilan, asosiy organik sintez ishlab chiqaruvchi korxonalar oqova suvlari
— yog‘ kislotalari, aromatik birikmalar, spirtlar, aldegidlar bilan; neftni qayta ishlash korxonalarining suvlari — neft mahsulotlari, yog‘lar, smolalar, fenollar, SFM lar (sirt faol moddalar) bilan; sun’iy tola, polimer, har xi1 sintetik smolalar ishlab chiqaruvchi korxonalarning oqova suvlari — monomerlar, yuqori molekulali moddalar, polimer zarrachalari bilan ifloslangan bo‘1adi.
Oqova suvlarning zararlilik darajasi undagi ifloslantiruvchi moddalarning (zaharlilik) xususiyati va tarkibiga bog‘1iq. Og‘ir metallaming tuzlari, sianidlar, fenollar, vodorod sulfıd, kanserogen moddalar va boshqa shu kabi moddalar oqova suvning yuqori darajada zaharlanishiga va hidi o‘zgarishiga olib keladi.
Oqova suvlarning ishqoriy yoki kislotali bo‘1ishi quvur materialiga, kanalizatsiya kollektorlariga va tozalo chi inshoot- laming uskunalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Sanoat oqova suvlarining ifloslilik darajalari doimo nazorat qilib turiladi. U quyidagi ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi:

1. 
   Organoleptik ko‘rsatkich1ar (suvning rangi, mazasi, hidi, tiniqligi, loyqaligi va boshqalar).
   
2. 
   Fizik-kimyoviy ko‘rsatkich1ar (optik zichligi, pH, harorati, elektr o‘tkazuvchan1igi, ishqoriyligi, kislotaliligi, qattiqligi, oquvchanligi, zichligi, sirt tarangligi va boshqalar).
   
3. 
   Erigan organik va anorganik moddalar aralashmasining miqdori, kislorodga bo‘1gan kimyoviy ehtiyoj va kislorodga bo‘1gan biokimyoviy ehtiyoj.
   
4. 
   Dag‘a1 dispers, kolloid zarrachalar shaklida aralashmalar- ning mavjudligi.
   

Oqova suvlarning tahlili organoleptik va fizik-kimyo iy ko‘rsat- kichlarni aniqlashdan boshlanadi. So‘ngra iflos aralashmalarning
umumiy miqdorini quritish orqali aniqlanadi. Qurigan qoldiq qizdirilganda uning miqdorining kamayishi oqova suvda organik modda borligini bildiradi. Ko‘pincha oqova suvlar qizdirilganda anorganik moddalar ham uchib ketishi mumkin. Shuning uchun organik moddalarning borligini kislorodga bo‘lgan kimyoviy ehtiyoj (KBKE) na kislorodga bo‘1gan biokimyoviy ehtiyoj (KBBE) ni aniqlash yordamida isbotlanadi.
KBKE — kislotali muhitda oksidlo chi modda — kaliy perman- ganatga (KMnO₄) loki kaliy bixromat (K ₂Cr ,O ₇)ga ekvivalent miqdorda sarflanayotgan kislorodning miqdori.
KBBE — ma’1um vaqt davomida organik aralashmalarni aerob biologik parchalanishi uchun sarflanayogan kislorodning miqdori va u permanganatli loki bixromatli oksidlanish yo‘1i bilan aniq- lanadi. Har ikkala usulda ham kislorodning miqdori sarfbo‘1ayotgan oksidlovchi, ya’ni KMnO₄ yoki Cr,O, ning miqdoriga ekvivalent bo‘1ishi kerak.
Ifloslangan oqova suvlar miqdorini kamaytirishning qator yo‘llari mavjud. Ularga quyidagilar kiradi: l) chiqindisiz texnologik jarayonlarini yaratish va qo‘ llash; 2) mavjud jarayonlarni takomillashtirish; 3) zamonaviy qurilmalarni yaratish va qo‘l1ash;

4. 
   havoda sovitish qurilmaJarini qo‘11ash; 5) aylanma va yopiq tizimlarda tozalangan oqova suvlarni qo‘11ash.
   

Oqova suvlarni samarali tozalash sxemasini tanlab olish uchun eng qulay bo‘1gan sinflanish akad. L.A. Kulskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu sinflanishga binoan oqova suvlar 4 guruhga bo‘1inadi:
I guruh — tarkibida o‘1cham1‘ari l0 ³:—10 ' m bo‘lgan suvda erimaydigan yirik dispersli zarrachalar bilan ifloslangan oqova suvlar;

2. 
   guruh — tarkibida o‘lchamlari 10 ⁵+10 ⁷ m bo‘1gan suvda erimaydigan mayda dispersli va kolloid zarrachalar bilan ifloslangan oqova suvlar;
   
3. 
   guruh — tarkibida suvda erigan organik moddalar bilan ifloslangan oqova suvlar;
   
4. 
   guruh — tarkibida suvda erigan anorganik moddalar bilan ifloslangan oqova suvlar.
   

19

1. 
   Tabiiy suvlar minerallashish darajasiga qarab qanday turlarga bo‘linadi?
   
2. 
   Oqova suvlarning ifloslanish darajasi qanday ko‘rsatkich1arga bog‘liq?
   
3. 
   Ishlab chiqarishda qo‘llani1adigan suvlar qanday turlarga bo‘li- nadi?
   
4. 
   Texnologik jarayonlarda oqova suvlarni hosil qiluvchi manba- larga nimalar kiradi?
   
5. 
   Sovituvchi suvlar qanday maqsadlarda qo‘11ani1adi?
   
6. 
   Oqova suvlar L.A.I€iilskiy tomonidan qanday guruhlarga bo‘1in-
   

gan?

7. 
   O‘zingiz yashayotgantumanda oqova suv chiqaradigan korxona borligini aniqlang.
   
8. 
   Oqova suvning illoslanganlik darajasi qanday aniqlanadi?
   

2- BOB