Atrof muhit va tabiiy resurslar iqtisodiyoti

2021-yil 26-fevralda O'zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazida (O'zgidromet) soha vazirliklari, idoralari va jamoat tashkilotlari vakillari uchun iqlim diplomatiyasi bo'yicha boshlang’ich o'quv seminari bo'lib o'tdi. Tadbir BMTTD va Buyuk Britaniyaning Tashqi ishlar, hamdo'stlik va taraqqiyot vazirligining "Markaziy Osiyoda iqlim xavfsizligi bo'yicha siyosat choralari" mintaqaviy loyihasi doirasida tashkil etildi.
Iqlim o'zgarishi bo'yicha xalqaro muzokaralar har yili BMTning iqlim o'zgarishi to'g'risidagi asosiy konvensiyasi, Kioto protokoli va Parij kelishuvi doirasida o'tkaziladi. O'zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim o'zgarishi to'g'risidagi Asosiy Konvensiyasiga (UNFCCC) 1993-yildan beri a'zo bo'lib, 2018-yilda Parijning iqlim to'g'risidagi bitimini ratifikatsiya qildi. Odatda, xalqaro muzokaralar davlatlar o'rtasidagi nizolarni tinch yo'l bilan hal qilishning va qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun xalqaro huquq normalariga muvofiq iqlim o'zgarishi sohasidagi yangi xalqaro hujjatlarni ishlab chiqishning moslashuvchan va samarali vositalaridan biridir.

Bo’lib o’tgan seminar davomida ishtirokchilar Birlashgan Millatlar Tashkilotining iqlim o'zgarishi to'g'risidagi asosiy konvensiyasi (UNFCCC), Kioto protokoli va Parij bitimi kabi asosiy iqlim shartnomalari, shuningdek muzokaralar o'tkazish qoidalari. Shuningdek seminar qantashchilari iqlim bo'yicha qaror qabul qilish jarayoni bilan tanishdilar.
Tadbir qatnashchilari muzokaralar o'tkazish ko'nikmalarini takomillashtirish Markaziy Osiyo mamlakatlari o'rtasida iqlim o'zgarishiga moslashish va ushbu global jarayonning oqibatlarini yumshatish bo'yicha qo'shma harakatlarni ishlab chiqish bo'yicha kelishuvlarga erishishda qay darajaga erishish mumkinligi to'g'risida tasavvurga ega bo'ldilar.
Loyiha doirasida joriy yilning noyabr oyida Buyuk Britaniyaning Glazgo shahrida o’tkazilishi ko’zda tutilgan Tomonlar Konferensiyasi (COP26) doirasidagi murakkab xalqaro muzokaralarga tayyorlash maqsadida soha vazirlik vakillari va idoralar mutaxassislaridan tashkil topgan konferensiya delegatlari uchun iqlim diplomatiyasi bo’yicha qator treninglar o'tkazish rejalashtirilgan. Ushbu konferensiya har yili global iqlim bo'yicha muzokaralar maydoni hisoblanadi.
"Markaziy Osiyoda iqlim xavfsizligi bo'yicha siyosat choralari" mintaqaviy loyihasi BMT Taraqqiyot Dasturi tomonidan Buyuk Britaniya hukumatining moliyaviy ko'magi bilan amalga oshirilmoqda. Ushbu mintaqa davlatlarining iqlim o'zgarishiga qarshi kurashish va ularning iqlimini oshirishga qaratilgan keng ko’lamli harakatlarga tayyorlik darajasini oshirishga qaratilgan. Milliy va mintaqaviy darajadagi barqarorlik rejalari bu bo’lib o’tadigan 26-Tomonlar Kongerensiasyda (COP26) e'lon qilinishi ko’zda tutilgan.

Bundan tashqari 2020-yilning Dekabr oyida dunyo rahbarlari Parijda yangi iqlim bitimini tuzish uchun uchrashishdan oldin vaqt o'tishi bilan, barqaror rivojlanish bo'yicha ta'lim butun dunyo bo'ylab o'quv dasturida haqiqatga aylanishiga bir qadam yaqinlashmoqda.

21-da yangi global iqlimiy bitimni muhokama qilish bosqichi^stsifatida tanilgan BMT Tomonlar konferentsiyasining yig'ilishi COP21, oldindan muzokaralar bugun yakunlangandan so'ng o'rnatildi. Dekabr boshida Parijda yuqori darajadagi muhokamalar bo'lib o'tishi rejalashtirilgan.
Education International (EI) ta'lim va uning barqaror rivojlanishni ta'minlashdagi ahamiyati davlatlar va hukumatlar rahbarlari oldida stolga qo'yiladigan dastlabki tilga kiritilganligini bilishdan xursand.
Fuqarolik jamiyati guruhining bir qismi sifatida COP21-da qatnashgan EI dunyo kelajagi uchun qanday qilib keng qamrovli kelishuv zarurligi to'g'risida jasoratli bayonot bilan chiqmoqchi. EI bosh kotibi Fred van Liven muzokaralar boshlanishidan bir kun oldin 3 noyabr kuni boshqa ta'lim kasaba uyushmalari va atrof-muhitni muhofaza qilish tashkilotlari bilan panel muhokamasini olib borishi kerak. Panel barqaror rivojlanishni haqiqatga aylantirishda ta'lim qanday muhim ahamiyatga ega ekanligiga e'tibor qaratadi.
"Biz ta'lim iqlim shartnomasining ajralmas qismi sifatida kiritilganligini ko'rishni istaymiz", dedi EI Bosh kotibi Fred van Liven. "Buning amalga oshishi uchun har qanday kelishuvga maktablar va o'qituvchilarning iqlim o'zgarishini o'quv dasturiga kiritish uchun mablag 'ajratilishini ta'minlash bo'yicha moliyaviy majburiyatlar qo'shilishi kerak, bu ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda bu masalalar nafaqat bevosita ta'sir ko'rsatishi kerak. jamiyat, ammo beparvo qilinmoqda ».
Van Liuvenning aytishicha, o'qituvchilar barqaror rivojlanishni ta'limning boshlang'ich bosqichidan universitetgacha o'qitishgacha bo'lgan ustuvor yo'nalishga aylantirishga to'liq tayyor.
Iqlim o'zgarishi o'tgan Iyul oyida bo'lib o'tgan to'rt yillik anjumanning asosiy diqqat markazida edi barqaror rivojlanishni oldinga siljitish dasturlarining ustuvor yo'nalishlaridan biriga aylantirish uchun qabul qilindi. Sentabr oyida moslashtirilgan BMTning barqaror rivojlanish maqsadlari 2030 yilga kelib "barcha o'quvchilar barqaror rivojlanishga ko'maklashish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni egallaydilar".
Bugun jahon hamjamiyati iqlim oʻzgarishini insoniyat oldida turgan eng jiddiy muammolardan biri deb tan olmoqda. BMT Iqlim oʻzgarishi toʻgʻrisidagi doiraviy konvensiyasi uni hal etishning ikkita asosiy yoʻnalishi belgiladi: atmosferaga issiqxona gazlari chiqarilishini kamaytirish hamda kuzatilayotgan va kutilayotgan iqlim oʻzgarishlariga moslashish. Oʻz vaqtida choralar qabul qilmaslik va atmosferada issiqxona gazlari miqdorini bundan keyin ham koʻpayishi holatida mamlakatlar iqlim oʻzgarishi borasidagi harakatlar uchun katta mablagʻlarni mobilizatsiya qilishlariga toʻgʻri keladi.
Iqlim oʻzgarishi bilan bogʻliq oʻsib borayotgan global tahdidlarga kompleks javob qaytarish maqsadida Parij Bitimi qabul qilindi. Yangi kelishuvning asosiy qirralaridan biri rivojlangan davlatlar bilan bir qatorda rivojlanayotgan davlatlar ham tashlanmalar miqdorini kamaytirish majburiyatini olishi belgilab qoʻyilgan.
Kelishuvning asosiy maqsadi issiqxona gazlari tashlanmalarini sezilarli darajada kamaytirib, sayyoramizda global isishni industrial rivojlanish davridagi oʻrtacha haroratga nisbatan Selsiy shkalasi boʻyicha 1,5-2 gradus chegarasida ushlab turishga erishishdan iborat. Mutaxassislarning fikrlariga koʻra, agar bu amalga oshirilmasa, sayyoramiz yildan yilga koʻproq keskin iqlim oʻzgarishlariga duchor boʻladi. Hisob-kitoblariga koʻra, 2030-yilga kelib atmosferaga chiqarilayotgan tashlanmalarning umumiy miqdori 55 gigatonnani tashkil etishi ehtimoli bor. Haroratni Selsiy shkalasi boʻyicha 1,5-2 gradus chegarasida ushlab turish uchun umumiy tashlanmalar miqdori 40 gigatonnadan ortiq boʻlmasligi kerak.
Taʼkidlash joiz, Parij Bitimi 2015-yil 12-dekabrda Parijda Iqlim oʻzgarishlari boʻyicha doiraviy Konvensiya tomonlari konferensiyasining 21-sessiyasida qabul qilingan. 2016-yil 4-noyabrda kuchga kirgan va 2020-yildan boshlab amalga oshirilmoqda. Bitim turli milliy sharoitlar nuqtayi nazaridan adolatlilik prinsiplarini hamda umumiy, lekin tegishli imkoniyatlarni eʼtiborga olib alohida javobgarlikni aks ettiradi.
Bitimning maqsadi BMT Iqlim oʻzgarishlari boʻyicha doiraviy Konvensiyani amalga oshirilishini faollashtirish, global oʻrtacha haroratning industriallashtirishgacha (1750-y.) boʻlgan darajaga nisbatan 2°S ga saqlab turish hamda haroratning 1,5°S gacha oʻsishini cheklashga harakat qilishdan iborat. Bu 2050-yilga kelib issiqxona gazlari global ajratmalarini 40-70 foizga kamaytirishni va 2100-yilga kelib uning 0 yoki manfiy koʻrsatkichga yetkazishni talab etadi.
2017-yil 19-aprelida BMTning Nyu-Yorkdagi Bosh qarorgohida Oʻzbekiston Parij Bitimini imzoladi. Bitimni imzolash uchun BMT Iqlim oʻzgarishlari boʻyicha doiraviy Konvensiya kotibiyatiga issiqxona gazlar tashlanmalaridagi milliy miqyosda belgilanadigan hissasini kamaytirish toʻgʻrisida hujjat taqdim etildi. Mazkur bitim 2018-yili 3-oktyabrda ratifikatsiya qilindi. 2030-yilgacha uzoq muddatli istiqbolda Oʻzbekiston Respublikasi iqlim oʻzgarishiga qarshi kurash chora va harakatlarni kuchaytirishni – 2030-yilga kelib issiqxona gazlari solishtirma tashlanmalarini 2010-yildagi darajaga nisbatan (yalpi ichki mahsulotga) yalpi ichki mahsulot birligiga 10 foizga qisqartirishni moʻljallamoqda.
Mutaxassislarning fikriga koʻra, iqlim oʻzgarishi tufayli sodir boʻlishi mumkin boʻlgan oqibatlar qatorida quyidagilarni koʻrsatish mumkin:
- hozirgi yuz yillikning oʻzida okeanlar sathi 1 m koʻtarilishi;
- SO2 konsentratsiyasi atmosfera havosida ortishi (1870-yildan beri uni miqdori 30 foiz ortdi);
- Yerning ustki qobigʻi harorati +0,7°S ga oʻzgargan ( soʻnggi yuz yil ichida).
- suv resurslari taqchilligining kuchayishi, shuningdek hududlarda ichimlik suvining yetishmasligi hamda muzlik va qor qoplami kunlarining 7-10 kunga kamayib borishi, qurgʻoqchilik takrorlanishining koʻpayishi (hozirgi davrda har 10 yilning 3 yilida).
- tabiiy ofatlarning ortishi – sellar, toshqinlarning tez-tez takrorlanishi (soʻnggi 40 yil ichida tabiiy ofatdan boʻlgan zarar miqdori 10 marotabaga oshgan);
- oʻrtacha haroratning oshishi, yillik issiq davrlarning 10-15 kunga oʻsib borishi;
- yogʻingarchilikning yillik oʻrtacha darajasini mamlakatni butun hududi boʻylab pasayishi va ularning hududlar, vaqt hamda miqdori boʻyicha notekis tarqalishi, haddan tashqari kuchli yogʻingarchilikli va umuman yogʻingarchiliksiz kunlar sonining ortishi;
- qishloq xoʻjaligida yetishtirish uchun maqbul ekinlar tarkibi butunlay oʻzgarishi;
- yuqori darajadagi jaziramalar takrorlanishining oshishi, harorat rejimi kuchayishi natijasida aholi salomatligi bilan bogʻliq muammolar koʻpayishi;
- oʻsimliklar va hayvonlarning aksariyat turlari yashaydigan areallarning qayta taqsimlanishi, demak, ekologik jarayonlar, beriladigan mahsulotlar va bajariladigan funksiyalarning tubdan oʻzgarishi;
- sahrolanish jarayonlarining kuchayishi, yaʼni, yashash va xoʻjalik yuritish mumkin boʻlgan yerlarning kamayishi;
- iqtisodiyot sektorlari taʼsirining toʻliq qayta taqsimlanishi va oldindan aniq aytish qiyin boʻlgan boshqa koʻpgina oqibatlar.
Iqlim oʻzgarishlarining oldini olish va unga moslashish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi:
Birinchidan, issiqxona gazlarini kamaytirish. Buning uchun birinchi navbatda ishlab chiqarish korxonalari, IES va boshqa atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqaruvchi tashkilotlarda ekologik toza texnologiyalarni joriy etish orqali atmosferaga tashlanayotgan issiqxona gazlari miqdorini kamaytirish zarur.
Ikkinchidan, yoqilgʻilar sifatini yana-da yaxshilash hamda ekologik toza transport vositalarini koʻpaytirish, shu jumladan keng jamoatchilik uchun qulay boʻlgan veloyoʻlakchalar tashkil etish oʻz navbatida issiqxona gazlari miqdorini kamaytiradi.
Uchinchidan, koʻkalamzorlashtirish ishlarini amalga oshirish. Tabiiy drenaj hisoblangan koʻp yillik daraxtlarning ekilishi hududdagi mikroiqlimni yumshatishga sabab boʻladi. Shuningdek, Koʻkalamzorlashtirilgan hududlarni, ayniqsa shahar va avtomobil yoʻllari chetida yashil hududlarni kengaytirish zararli moddalar miqdorini kamayishiga xizmat qiladi.
Toʻrtinchidan, suvdan oqilona foydalanish. Tomchilab sugʻorishni tashkil etish, suv resurslaridan oqilona foydalanish ham oʻz navbatida iqlim oʻzgarishlariga moslashish uchun xizmat qiladi.
Beshinchidan, yashil iqtisodiyotni rivojlantirish, yaʼni chiqindisiz texnologiyalar. energiyatejamkor, resurstejamkor, chiqindisiz, kam chiqindili texnologiyalardan foydalanishni joriy etish yoki boshqacharoq qilib aytganda mamlakatda yashil iqtisodiyotni joriy etish zarur.
Oltinchidan, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish. Quyosh, shamol energiyalaridan foydalanish bilan birgalikda atom energetikasini rivojlantirish orqali atmosferaga issiqxona gazlari chiqarilishini oldini olish orqali iqlim oʻzgarishlari oqibatlarini maʼlum bir darajada kamaytirish mumkin.