Atrof-Muhit Kimyosi Juraeva doc

2 NO + 

О

2

  

®

 2 NO

2

 

 

 

 

Azot (II)-oksidi 430 nm to`lqin uzunligidagi nurlarni yutadi. 

 

NO

2

 + h

g

  

®

 NO + O

 

 

Hosil bo`lgan kislorod atomi quyidagi reaktsiyaga

 

kirishadi: 

O + 

О

2

  + 

М

 

®

 O

3

 + 

М

 

 

 

Bu  yerda  M- energiya  qoldiqlarini  yutuvchi  uchinchi  komponent, ozon o`z 

navbatida azot oksidi bilan reaktsiyaga kirishadi: 

NO

2

 + 

О

3

  

®

 

О

2

 +NO

2

 

 

 

Ushbu jarayonda yig`indi ko`rinishida

: 

     h

g

 

NO

2

 + 

О

2

  

®

 NO +

О

3

 

 

 

Hosil  bo`lgan  ozon  ham,  erkin  kislorod  atomi  ham  uglevodorodlar  bilan, 

birinchi  navbatda  tarkibida  qo`sh  bog`  bo`lgan  uglevodorodlar  bilan  reaktsiyaga 

kirishadi. Masalan, buten-2 ozon bilan reaktsiyaga kirishadi

: 

                        O

3

 

CH

3

CH = CHCH

3

®

CH

3

 CH(O)-CH(O

2

)CH

3

 

®

 

®

CH

3

CHO

2

 + + CH

3

CHO

 

 

 

Hosil bo`lgan erkin radikallar (qora nuqtali) yuqori reaktsion qobiliyatga ega 

bo`lib, o`z  navbatida  kislorod va  azot  atomi  bilan birikib  zaharli  birikmalar  hosil 

qiladi. 

  

3. Dvigatellar  chiqaradigan gazlar. 

 

Dvigatel  chiqaradigan  qo`rg`oshin  zarrachalari  miqdori  atmosferani 

qo`rg`oshin  bilan  zararlovchi  manba  hisoblanadi.  Yoqilg`iga  tetraetilqo`rg`oshin 

yoki  tetrametilqo`rg`oshin  qo`shish  oktanlar  sonini  oshiradi  va  antidetanator 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

sifatida  ta‘sir  ko`rsatadi.  Yoqilg`i  yongandan  so`ng  gazda  makrozarrachalar 

ko`rinishida  qo`rg`oshin  xlorbromid  miqdori  bo`ladi.  Bu  zarrachalar  aerozollarni 

hosil qiladi. Havodagi zarrachalar tarkibi quyidagicha (% mass) 

 

 

Uglerodtarkibli 

 

28,0 

Vodorod 

5,8 

Qo`rg`oshin 

 

24,5 

Brom 

4,0 

Xlor 

 

8,6 

Ishqoriy metall 

2,6 

Azot nitrat ioni 

7,3 

Temir 

0,9 

Ammiak 

 

5,4 

 

 

Jami  

 

        87,1  

 

 

 

Ichki  yonar  dvigatellari  uchun  yoqilg`i-benzin  yoki  dizel  yoqilg`i  asosan 

uglevodorodlardan  tashkil  topgan.  To`liq  yonishi  natijasida  SO

2

,  suv  va  issiqlik 

ajralib chiqadi: 

 

C

8

H

18

+12,5 

О

2

+47N

2

®

8CO

2

+qH

2

O(r)+47N

2

-

5062 kdj/mol  

                      havo 

 

 

Azot  kislorod  bilan  bir  qatorda  havo  tarkibida  ishtirok  etib  alangalanish 

reaktsiyasiga  qatnashmaydi,  alangalanish  temperaturasiga  ta‘sir  ko`rsatadi,  ya‘ni 

qizdirib beradi. 

 

Barcha  uglevodorodlar  ichki  yonar  dvigatellar  uchun  yaxshi  yoqilg`i 

hisoblanadi.  Turli  strukturali  uglevodorodlar  uchun  yaxshi  yoqilg`i  alangalanish 

xarakteri  bilan  farq  qiladi.  C

4

-H

14

  uglevodorodlar  aralashmasidan  iborat  benzin 

karbyuratorda  havo  bilan  aralashadi.  Odatda  yoqilg`i  bilan

 

havo  aralashmasi 

miqdori 10 

±

 40 % oralig`ida to`yintirilgan bo`ladi. 

 

4. Termooksidlovchi reaktorlar 

Chiqadigan gazlarni ximiyaviy tozalash uglerod oksidi va uglevodorodlarni  

havo  qoldig`i  bilan  ta‘sir  etib,  azotga  parchalanishiga  asoslangan.  Bu  reaktsiya 

termik yoki katalitik oksidlanish usuli orqali  amalga oshiriladi. Termooksidlanish 

sistemasi  tsilindrdan  chiqayotgan  mashsulotlarni  qaynoq  aralashmasiga  havo 

qoldig`i qo`shish orqali amalga oshiriladi. Bu jarayon yoqilg`ini dvigatelda to`liq 

yonish natijasida kuzatiladi. 

Jarayon  yuqori  temperaturada  olib  boriladi,  shuning  uchun    reaktorlarni 

chidamli  materialdan  tayyorlash  talab  etiladi.  Reaktorda  havoni  uzatish  uchun 

termoregulyator  qo`yiladi. To`yintirilgan aralashmani  to`yintirish natijasida azot 

oksidini miqdori kamayadi. 

Avtomobil  chiqindilarini  tozalashda  katalizator  yuqori  temperaturada  va  gaz 

tarkibida ushlab turiladi.  

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

Katalizatorni asosiy xususiyatlari quyidagilar: 

G`ovaklik tuzilish  hisobiga yuqori kontakt yuzaga erishish. Buning uchun tegishli  

katalizatorni    tanlash  yoki  g`ovak  inert  tashuvchiga  maydalangan      ko`rinishdagi 

sirt aktiv moddani kiritish;   

Yuqori  saqlanish  temperaturasiga  ega  bo`lish,  buning  uchun  chiqadigan 

gazlarni  yuqori    temperaturada  ushlab  turish  lozim.  Oksidlanish  jarayoni 

ekzotermik bo`lib, ishchi temperaturasi 600 

0 

S ga teng.