Atomi illustratsiyasi, unda

---

Atom

---

Geliy atomi

Geliy

 atomi illustratsiyasi, unda 

yadro

 (pushti) va 

elektron buluti

 tarqalishi (qora) tasvirlangan. Geliy-4 yadrosi

(tepada  oʻngda)  sferik  simmetrik  boʻlib,  elektron  bulutiga  oʻxshaydi,  biroq  murakkab  yadrolar  bunday

boʻlmasligi 

mumkin. 

Qora 

chiziq 

uzunligi 

— 

bir 

angstrom

 

(

Andoza:FormattingError

 

yoki

Andoza:FormattingError

).

Tasnifi

Kimyoviy unsur

 eng kichik boʻlagi

Xossalari

Massasi

:

Andoza:FormattingError

 dan 

Andoza:FormattingError

 gacha

Elektr zaryadi

: nol (neytral) yoki 

ion

 zaryadi

Diametri

:

62 pm (

He

) dan 520 pm (

Cs

) gacha

Tarkibi

:

Proton

 va 

neytronlardan

 iborat ixcham yadro va 

elektronlar

Atom

 (yun. atomos – bo‘linmas) – kimyoviy elementning barcha xossalarini o‘zida

mujassamlashtirgan eng kichik zarrasi. Dastlabki "bo‘linmas" nomini olgan bu zarraning ichki

tuzi-lishi anchagina murakkab. A. musbat za-ryadlangan negiz (yadro) va yadro atrofida

harakatlanuvchi elektronlardan tash-kil topgan. A. markazida barcha massasi jamlangan

musbat zaryadlangan negiz (yadro) joylashgan; atrofida o‘lchovlari (~ 10~8 sm) A.

o‘lchovlarini ifodalay-digan elektron qobiklarini hosil qiluvchi elektronlar harakat qiladi. A.

yadrosi protonlar va neytronlardan tashkil topgan. A.dagi elektronlar soni yadrodagi protonlar

soniga teng (A.dagi barcha elektronlar zaryadi yadro zaryadiga teng), protonlar soni

---

elementning dav-riy tizimidagi tartib raqamiga teng. A. elektronlarni tutib olib yoki berib,

manfiy yoki musbat zaryadlangan ionlarga aylanadi. A.ning kimyoviy xossalari asosan tashqi

qobikdagi elektronlar soni bilan aniqlanadi; kimyoviy qo‘shilib, A.lar molekulalar hosil qiladi.

A.ning ichki energiyasi uning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ichki energiya ma’lum (diskret)

qiymatlarga ega bo‘lishi va u sakrashsimon kvant o‘tishlardagina o‘zgarishi mumkin. Ma’lum

qiymatdagi energiyani yutib, A. qo‘zg‘algan holat (energiyaning yuqoriroq sathi)ga o‘tadi. A.

foton chiqarib, qo‘zg‘algan holatdan kichik energiyali holat (energiyaning pastroq sathi)ga

o‘tadi. A.ning eng kichik energiyasiga mos sathi asosiy sath, Atom markazida Ze musbat

zaryadli mas-siv yadro joylashgan, yadro atrofida – Ze elektronlar aylanadi. Atomning de-

761yarli hamma massasi yadroda to‘plangan. qolganlari esa qo‘zg‘algan sathlar deyi-ladi.A.

tuzilishi haqidagi fan ("Atom fi-zikasi" "Yadro fizikasi", "Elementar zarralar fizikasi" va boshqa

yo‘nalishlar) nazariyasi ancha murakkab bo‘lib, fizi-kaning deyarli barcha yutuqlariga va

hozirgi zamon matematik apparat yutuqlariga ta-yanadi.Ad.:Bekjonov R. B., Atom yadrosi va

zarralar fizikasi, T., 1995; Modda tuzi-lishi, T., 1997.

[1]

Átom

 (

yunoncha

 

ἄτομος – boʻlinmas) – 

kimyoviy unsur

 zarrachasi. Atamani 

yunon

 

faylasufi

Demokrit

 

miloddan avvalgi V asrda

 kiritgan.

Hamma jismlar, shu jumladan oʻzimiz ham, atomlar deb ataluvchi juda mayda

«gʻishtchalar» dan iborat. Tabiatda kimyoviy elementlar qancha boʻlsa, bunday

«gʻishtchalar» turlari shuncha boʻladi. 

Kimyoviy element

 – ayni bir turdagi atomlar toʻplami.

Modda juda mayda zarrachalardan tuzilganligi haqidagi fikr qadimgi 

yunon olimlari

tomonidanoq aytilgan edi. Ular ana shu zarrachalarni atomlar deb atashdi. Qadimgi yunonlar

atomlar muntazam ko’pyoqliklar shakliga ega, deb faraz qilganlar: 

Kub

 (“Yer atomlari”),

Tetraedr

 (“Olov atomlari”), 

Oktaedr

 (Havo atomlari), 

Ikosaedr

 (“suv atomlari”). 

Moddaning

atomlardan tuzilganligi g’oyasining eksperimental isboti olingunga qadar yigirma asrdan ortiq

vaqt o’tdi. Bu g’oya fanda 

kimyo

 va 

kinetik nazariyaning

 yutuqlari tufayli 

XIX asrning

 ikkinchi

yarmida qat’iy qaror topdi. 

XX asr

 boshiga kelib, fiziklar atomlarning o’lchamlari 10 

−10

 

m

 va

massasi 10 

−27

 

kg

 atrofida bo’lishini bilar edilar. Bu vaqtga kelib atomlar umuman “bo’linmas”

emas, ular ma’lum ichki tuzilishiga ega, buni bilish esa 

D. I. Mendeleyev

 aniqlagan 

kimyoviy

elementlar hossalarining davriyligini

 tushuntirishga imkon berishi aniq bo’lib qoldi.

Atom atamasining kelib chiqishi

Tomson atomi modeli

---

Elektron

 kashf etilgandan bir oz vaqt o’tgandan keyin, 1903 yilda ingliz fizigi 

Jozef Jon

Tomson

 diametri tahminan 10 

−10

 m, ichiga elektronlar “sochilgan”, hajmi bo’yicha musbat

zaryadlangan 

sfera

 shaklidagi atom modelini taklif etdi. Elektronlarning sfera markaziga

nisbatan tebranganda, atom 

yorug’lik

 nurlantiradi. Tosmon, elektronlar sfera markazi atrofida

qatlam bo’lib guruhlanadi, deb hisobladi.  

Tomson taklif etgan modelda atom massasi uning hajmi bo’yicha bir tekis taqsimlangan.

Bunday farazning hato ekanligini tez orada ingliz fizigi 

Ernest Rezerford

 isbotladi. 1908-1911

yillarda uning rahbarligida 

α-zarralar

 (

geliy yadrolari

)ning metal 

folga (zar qog’oz)da

sochilishiga oid tajribalar o’tkazilgan edi. (qarang 

Alfa yemirilish

). α-zarra yupqa folgadan

(qalinligi 1 mkm) o’tib va 

oltingugurtli

 

qo’rg’oshindan

 qilingan ekranga tushib, 

mikroskopda

yaxshi ko’rinadigan chaqnashni vujudga keltirar ekan. Ekranni α-zarraning dastlabki harakat

yo’nalishida xar hil burchaklarda joylashtirildi va folgadan u yoki bu burchakka sochilgan

zarralar soni sanaldi. Ko’pchilik zarralar folgadan bir oz og’ib o’tib ketishi aniqlandi, biroq

ayrim hollarda (tahminan 10 000 lan bittasida) α-zarraning 90˚ dan katta burchakka og’gani

kuzatildi.

Tomson Atomi modeli

Rezerford tajribasi

---

“

Bu, agar 15 duymli snaryadni bir varaq papiros qogʻoziga otganingizda, snaryad

qogʻozdan qaytib kelib, sizga tekkanidek, aql bovar qilmaydigan hol edi

”

 – deb keyinchalik eslagan edi Rezerford. α-zarrachalarning sochilishiga oid tajribalar shuni

yaqqol koʻrsatdiki, atomning butun massasi juda kichik hajmda – atom 

yadrosida

 toʻplangan

boʻlib, uning diametri atom diametridan 10 000 marta kichikdir. Koʻpchilik α-zarralar ogʻir

yadro yonidan, unga tegib ketmasdan uchib oʻtadi, biroq bunda u orqaga «sakrab ketishi»

mumkin.

Rezerford tajribalari atomning yadro modeli ni yaratish uchun asos boʻldi. Bu model bizning

atom tuzilishi haqidagi bugungi tasavvurlarimizni ifodalaydi.

Atom markazida atom yadrosi joylashgan, atomning qolgan hamma hajmini elektronlar

egallaydi. Yardo ichida elektronlar yo’q (bu 1930-yillar boshida aniq bo’ldi); yadro musbat

zaryadlangan 

protonlar

 va zaryadga ega bo’lmagan 

neytronlardan

 iborat. Atomdagi

elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng; bu mazkur kimyoviy elementning atom

raqami (uning davriy sistemadagi tartib raqami) dir. Elektron massasi proton yoki neytron

massasidan tahminan 2000 marta kichik, shuning uchun atomning hamma massasi yadroga

to’plangan. Turli elektronlar yadro bilan turli darajada bog’langan; ularning ba’zilarini atom

nisbatan oson yo’qotishi mumkin, bunda u musbat 

ionga

 aylanadi. Atom qo’shimcha

elektronlarga ega bo’lib, manfiy ionga aylanadi. Atomning birinchi miqdoriy nazariyasini 1913-

yilda daniya fizigi 

Nils Bor

 ishlab chiqdi. Bu eng oddiy atom – 

vodorod

 atomining nazariyasi

edi. Nils Bor Rezerford tajribalarining natijalaridan va o’sha vaqtlarda ma’lum bo’lgan atomlar

vodorodning spektri haqidagi ma’lumotlardan foydalandi. U vodorod atomini quyidagi

ko’rinishda tasavvur qildi: proton (atom yadrosi) atrofida aylanma 

orbita

 bo’lib elektron

harakatlanadi.

Abdurazzoqov A. A., Nazirov E. N., Rasulova M. Y.- Yosh Fizik ensikloperik Lugʻati, 1989 yil

Rezerford tajribasi sxemasi

Atom tuzilishi

Foydalanilgan adabiyotlar

---

  Soʻnggi tahrir 3 yillar avval PlanespotterA320 tomonidan amalga oshirildi  

1. 

OʻzME

. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ko‘proq o‘rganish

Ushbu maqolada 

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi

 (2000-2005)

maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Fizikaga

 oid ushbu maqola 

chaladir

. Siz uni 

boyitib, (https://uz.wikipedia.org/w/index.ph

p?title=Atom&action=edit)

 

Vikipediyaga

 yordam berishingiz mumkin.

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?title=Atom&oldid=2016334

" 

dan olindi 

Manbalar

---

Vikipediya

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).