Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

VI-ВОВ. YADROVIY NURLANISH LARNING MODDALAR 
BILAN  0 ‘Z A R 0  TA’SIRI
Yuqori  en e rg iyali  har  x il  nurlanishlar  m anbayi  yad ro   y e m irilish la ri, 
r e a k s iy a la r i,  z a r y a d li  z a rr a la r   te z la tg ic h la r i  h am d a  k o sm ik   n u rla r 
hisoblanadi.  Bu  n u rlan ish lar  zaryad li  yo k i  z a ry ad siz ,  en e rg iy a la rin in g  
katta-kichik  bo‘ lish ig a   qarab  muhit  atom lari  bilan  tu rlich a  ta ’sirlash ad i. 
Shuning  uchun  yad ro   nurlan ish larin in g  m oddalar  bilan   ta ’sirlash u v in i 
o ‘ rganish,  ta ’sirlash uvd agi  m uhitning  x u su siy atlarin i  (m assasi,  za ry ad i, 
zic h lig i...) va nurlanishlar xususiyatlarini (zaryad i, en erg iyasi, in ten siv ligi) 
aniqlash  im koniyatini  beradi. T a’sirlash uvga k o ‘ ra,  m uhit  ichki tu z ilish i, 
m u stah kam ligi,  tark ib i,  b iologik  x u su siy a tla rin in g   o ‘ z g a rish i,  bundan 
tash q ari,  n u rlan ish lard an   h im o yalan ish   va  n u rla n ish la rn i  q ayd   q ilish  
im konini  beradi.  Y adroviy  nurlanishlarning  m oddalar  bilan  ta ’sirlash uv 
qonunlarini  o‘ rganish  yadro  fizikasin in g   a m a liy   m aqsad lard a  q o ‘ llanish 
asosini  yaratadi.
Yadro  nurlanish  zarralari  muhit atom lari  bilan  ku ch siz,  elektrom agnit 
v a  kuchli yad ro v iy o ‘zaro ta ’sir kuchlari  v o sitasid a ta ’sirlash ad i.
Z a r y a d li  o g ‘ ir   z a r r a la r   v a   g a m m a   f o to n la r   m u h itd a n   o ‘ tis h d a  
ta ’sirlashuvni  asosan  elektrom agnit  ta ’sirlash uv  bilan  am a lg a   oshiradi, 
kuchli yad ro v iy ta ’sirlash uvda qatnashm aydi, chunki yadro  kuchlari qisqa 
m asofada  ta ’sirla sh a d i,  bundan  tash qari,  yad ro d a  elek tro n lar  Z  qad ar 
k o ‘pdir.
Yadro  n u rlan ish la r  en e rg iy a si  (0,01  —   0,1  M eV   dan  TeV   g a c h a ) 
atom larda  elektronlar  io n izatsiya  en ergiyasid an   ( J   =  1 3 ,5 Z e V )ju d a  
katta bo‘ Igani uchun elektronning atom q o b ig‘ id a bogManish en erg iyasin i 
e ’tiborga olm asdan  elektronni  erkin  deb qarash  m um kin.
Z arralar  m uhit  bilan  tu rlich a  ta ’sirlash ad i.  Z arralarn in g   m uhit  bilan 
t a ’sirla sh u v   m e x an iz m in i  z a ry a d li  y e n g il  (e le k tro n ,  p o zitro n ),  ogMr 
(elektro n ,  pozitrondan  boshqa)  zarralar  va  g am m a  k v an tlarg a  ajratish  
m um kin.
Z a ry a d li  z a r r a la r   m u h itd an   o ‘ tis h d a   atom   e le k tr o n la r i  v a   y a d ro  
elektrom agnit  m aydon  bilan  o‘zaro  ta ’sirla sh u v id a  e n e rg iyasin i  atomni 
u y g ‘otish yoki  io n izatsiyalash g a sarflayd i, y e n g il z a ry a d li za rralar esa bu

---

m ay d o n d a  to rm o z lan ish i  n a tija s id a   o ‘ z  e n e rg iy a s in in g   b ir  q is m in i 
nurlashga y o ‘ qotishi  mumkin.
Bu nurlanishga tormozli nurlanish yoki radiatsion nurlanish deb ataladi. 
Bu  nurlanishda  uzluksiz  spektrli  gam m a  nurlar  hosil  bo‘ ladi.  Z aryadli 
zarralar energiyasi ju d a  katta bo‘ lgandashaffofm uhitdan o‘tishda Vavilov- 
CH erenkov n u rlanishiga en ergiyasin i y o ‘qotishligi  m umkin.
Gam m a  nurlar  o‘z  en ergiyalarin i  asosan  fotoeffekt,  kompton  effekt, 
elektron-pozitron ju ftin i hosil q ilish  ja ra y o n larig a sarflayd i. A g ar gam m a 
foton energiyasi ju d a  katta Ey >  10 M eV  bo‘ lganda fotoyadro reaksiyalarini 
hosil  q ilish lig i  m um kin.
N eytronlarning m oddalar bilan ta ’sirlash uvi m uhit atom yadro lari bilan 
kuchli  o‘zaro ta ’sirlash uv tufayli  ro‘y  beradi.