Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

5.9.2. Zanjir reaksiyani amalga oshirish
T abiiy uran  b ir jin s li  blokiga, y a ’ ni  99,3%  238U va 0,7%  235U  izotoplar 
a ra la sh m a sig a   biro r  neytron  k e lib   tushib,  boMish  sodir  etsa,  2  M eV  
e n erg iyali  neytronlar hosil  boMadi.  Bu neytronlar:
1)  N eytronlar  ta ’sirid a  238C/ boMinish  ehtim olligi  1/5, 
23SU boMinishi

---

m um kin, lekin tarkibida kam  boMgani uchun tab iiy uranda zan jir re a k siy a  
borm aydi.
2) Tez neytronlar noelastik so ch ilad i, n atijad a en e rg iyasin i kam aytirad i, 
E  <  100  keV   boMgan  oraliq  n eytro n larga  a y la n ad i,  bu  neytronlar  23SU 
yad ro sin i boMa olm aydi. Lekin biroz k ich ik  ehtim ollik bilan  235U yadrosini 
boM ishi  m u m k in .  U ran n in g   t a b iiy   a r a la s h m a s id a   o r a liq   n e y tro n la r 
yo rd am id a z a n jir reaksiyasi y u z  berishi m um kin em as.
3)  E lastikm as  sochilish  n atija sid a  neytron  en e rg iyasi  kam ayib  boradi, 
oraliq va rezonans soha neytro n lariga o ‘tadi. Bu soha neytronlari yad ro g a 
y u tilish i  n atijasid a  radioaktiv  boM ib,qoladi,  lekin  boM inmaydi.  B u  soha 
neytro n larin in g  yu tilish i ju d a   fo y d ali,  lekin  z a n jir  re a k siy a si  borishida 
xavflidir.
4)  K o‘ rsatilgan   ham m a  bosqichlarda  aralash m alar,  boMinish  re ak siy a 
m ah sulo tlari  v a  hakozo  yad ro lari  tom onidan  n eytro n larn in g ju d a   ham  
nom aqbul  qam ralish i yu z beradi.
5) N eytronlarning m uhitdan ch iq ib  k e tish lig i  uning  oMchiga bogMiq.
6) H am m ax av fli bosqichlardan o ‘tgan neytronlar issiq en e rg iyag aq ad a r 
sekin lash ad i va katta ehtim ollik b ilan  235
U ning yad ro larin i boMadi. L ekin  
ta b iiy   uran  b lo k id a g i  n e y tro n la rn in g   boshlangM ch  m iq d o rid a   is s iq  
neytronlar ju d a  ham oz boMganligi uchun zan jir reak siyasin i yu z ag a k eltira 
olm aydi.
Z an jir reak siyasin i  am alga osh irish   uchun:
1)  N eytro n larn i  intensiv  yu tu v c h i  boshqa  aralash m alard an   to zalash  
za ru r.  U n dan   ta s h q a ri  bo M in ish   ja r a y o n id a   h o s il  boM gan  b o sh q a  
m ahsulotlardan ak tiv  zonani o ‘z  v aq tid a tozalab turish  kerak.
2 ) Tez  neytronlarda zanjir  re a k siy a   borishi  uchun  uran  yoqilgM sining 
tarkibini  235U  izotoplar  bilan  b o yitish   zarur.  T ajribadan  m aM umki,  uran 
235U bilan  b o yitilg an d a 5,56%  dan boshlab zan jir re a k siy a  b o sh lan g an ligi, 
am ald a  15% dan kam  boM masligi  kerak.
3) R eaksiyan i am alga oshirishda rezonans sohada neytronlarni rezonans 
qam rab olish  (n g) jaray o n i  katta h a la q it beradi.  Sh un in g uchun rezonans 
sohadan tezroq  issiq neytronlar so h asig a o ‘tkazish   lozim .
N eytronlarni sekinlashtirishda m assasi neytron m assasig a y a q in  boMgan 
turli m oddalardan -  sekin lash tirgich lard an  fo yd alan ilad i.
K in e tik   e n e rg iy a s i  Tp  boM gan  n e y tro n   n u k lo n la r   so n i  A   boM gan

---

se k in la s h tir g ic h   ya d ro si  b ilan   to ‘ q n ash g an d a  har  b ir  to ‘ q n ash u v d a 
neytronning  en erg iya y o ‘qotishi:
D em ak,  sek in latg ich   qancha  y e n g il  boMsa,  n eytro n lar  shuncha  tez 
sek in la sh a d i.  S e k in lash tiru v c h i  yad ro   n eytro n lam i  y u tm a slig i  kerak. 
Sekinlatgich:
1)  Suv  boMsa;  suv  tarkibidagi  protonlarning  neytronlar  bilan  ta’sirida 
deytronlar hosil  boMishi hisobiga neytronlar suvda intensiv y u tilad i;
2) G eliy