Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

B + S + C + b  
+ -------- --------- . 
(7.7.1)
Rang  tushunchasi  kiritilgach,  kvarklar xili  ularning  xushbo‘yligi  deb 
atala boshlandi,  y a’ni  kvarklar u , d v a s  xushbo‘ylikka ega deyiladi.  Har 
xil xushbo'ylikli kvarklar massalar bo‘yicha bir-biridan farqlanadi,  lekin 
rangli  bir xil  xushbo‘ylikka ega boMgan  kvarklar bir-biridan  faqat rangi 
bilan  farqlanadi.  Kvark  nazariyasiga  rang  tushunchasi  kvark  statikasi 
muam mosini  hal  qilish  uchun  kiritilgan  edi.  Kvarklarni  adronlar  ichida 
bir-biri bilan bogMab, ushlab turuvchi kuch shu rang tufayli yuzaga keladi 
deb qaraladi.
K varklar o ‘zaro  massasiz,  spini  1  ga teng  boMgan  glyuonlar  (glue —  
inglizcha yelim) bilan ta’sirlashadi. Kvarklarning glyuonlar almashinuvida 
kvarklam ing rangi  o ‘zgaradi,  turi  esa o ‘zgarmaydi,  qolgan  kvant sonlari 
saqlanadi.  M asalan,  w-kvark glyuon  berib yoki  glyuon  olib,  w-kvarkning 
b o sh q a  ran g id a   nam oyon  boMadi.  G lyuonlar  kv ark siz  ham   o ‘zaro

---

ta ’sirlashishi  m umkin.  Lekin  elektrom agnit  m aydon  fotonlari  bunday 
xususiyatga ega emas.
G lyuonlar soni 8 ta hisoblanadi. H ar bir glyuon rang va antirangga ega 
boMsa,  3  ta rang va antirangdan  9  ta kom binatsiya tuzish  mumkin:
RR  RG  RB
GR  GG  GB
BR  BG  BB
B u n d a   h a r  q a n d a y   k o m b in a ts iy a   g ly u o n g a   m o s  k e la d i.  B u 
kom binatsiyada diagonal  bo‘yicha joylashganlarigina RR, GG,  BB  lar oq 
rang  bir-birlariga  alm ashganda  rangini  o ‘zgartirm aydi,  bulardan  ikkita 
kom binatsiya tuzish mumkin, qolganlari oltita rangga ega. Shunday qilib, 
jam i  8  ta boMadi.
Kvark  nazariyasiga  ko‘ra,  kvark  atrofida  hosil  boMgan  rang zaryadi 
kvarkdan  uzoqlashganda  o ‘zgarm aslig i,  balki  o rtish i  lozim .  B uning 
natijasida  kvarklar  orasidagi  m asofaning  ortishi  bilan  ularning  o ‘zaro 
ta’sir energiyasi ortib ketadi. Kvarklar adron ichida, b ir-b irig a ju d a  yaqin 
joylashganligi  uchun  ular orasidagi  o ‘zaro ta ’sir kam   va  kvarklar zarra 
ichida o ‘zlarini erkin zarralar kabi tutadi.  K varklar orasidagi m asofaning 
ortishi  bilan  sistem aning  rang  zaryadi  ortib  ketib,  ular  orasidagi  ta ’sir 
energiya  ham   ortadi.  Shuning  uchun  kvarklarni  m arkazda  erkinlikda, 
periferiyda esa «qullikda, asirlikda» deyishlik m um kin.  Balki kvarklarni 
erkin  holatda kuzatilm asligi  ham   m ana shundan  boMsa kerak. A dronlar 
ichida  kvarklarning  o ‘zaro  kuchli  bogMangan  boMishi  uchun  m asofa 
ortishi  bilan  kvark  rangi  zaryadining  cheksiz  ortishi  z a ru r  emas.  Rang 
zaryadining  ortishi  energiyaning  yangi  kvark  va  an tik v ark  ju fti  hosil 
boMishiga yetarli boMgan qiym atiga qadar ortishi d arajasida o ‘zgarishiga 
sabab  boMsa,  yetarli  boMishi  m um kin.  R ang  za ry a d i  sh u   qiym atga 
erishganda  yangi  kvark-antikvark ju fti  hosil  boMadi.  A d ron  ichida  tez 
elektron urib chiqargan kvark o ‘rnini yangi hosil boMgan kvark egallaydi. 
Urib chiqarilgan kvark esa yangi hosil boMgan an tik vark bilan qo‘shilib 
m ezonni  hosil  qiladi  (7.4-rasm ).

---